(ակնարկ)
Ինչքան մարդու թիկունքին վատ-վատ խոսեն, հացով է՝ ուրեմն ամեն ինչ չիք է դառնում, թե ձեռնբաց մարդը կարո՞ղ է վատ լինել, համ էլ լավուվատն ո՞վ է որոշում. դա ասած բան է, բոլորը, մի քիչ դես-մի քիչ դեն, իրար նման են, լավ-վատ ասածը՝ ավելի շատ հերյուրանք է..
Վաչիկին, կարծես թե, իր տնեցիներից բացի սիրող չկա, բայց ետևին խոսող, մոտը խոնարհվողները շատ-շատ են, ավելին ասեմ. ամեն ուրախության սեղանի խնդրում են, ինքն էլ սկզբից չեմուչեմ է անում՝ որ թամադա լինի: Ամեն ասած բան՝ սպառիչ է, անգամ եթե վիճարկելի է՝ Վաչիկին կողքի գցելը անհնար է: Կան այդպիսի մարդիկ մեր մեջ. նրանց վատ ասել չի պատշաճում, մի հարցի շուրջ վիճաբանելուց՝ մեջքի գցելն իրական չի: Գիտի, որ ինքը, հավանաբար, սխալ է, բայց պիտի մինչև վերջ թիկունքը տափը չտա, բնավորության սկզբունք է, մանավանդ արբեցած ժամանակ: Լավ է՝ լռես…
Վաչիկը, մի օր ինձ ասաց.
-Արի՛, մեզ մոտ դաս տուր, հավայի տանը նստելն էլ չի մի բան, մարդամեջ դուրս ե՛կ, երեսդ քամի տու՛ր: Էս ա՝ գնամ խոսեմ: Թեև իմ ձեռն ա էդ հարցերը,- ինքն իրեն համոզեց նա,-պատրաստվի՛ր, գալու ես դաս տաս:
Պիտի գնայի հարևան շեն, ինքն այնտեղ ուսմասվար էր:
Սեպտեմբերը՝ որ գալիս է՝ պաղը հուպ է տալիս, տերև է ընկնում, հնձած արտերը ցել են անում, հավքի համար խրախճանքի ժամանակը սկսվում է: Որտեղի՜ց որտեղ, հարյուր ասեմ՝ հազար ասա, շուռ տված վարի մեջ թարմոտ հատիկ-արմատիք կտցելու համար՝հավք է հավաքվում ցելերին: Հավքի այս ասպատակ խրախճանքով՝ որսի շրջանը սկսվում է: Ճիշտ է, աշնան խաշամը որս անելուն խանգարում է, որսի ամենադժվար ժամանակն է, բայց ծմակի գույնը հետզհետե սկսում է նոսրանալ: Բրատու-չբեր՝ ամեն ծառ, առանձին-առանձին, հասնում է, ուրեմն՝ կարելի է: Գազանն աշխուժանում է, կաղին է ընկնում, հաճար, զկռենին, տզզանենին՝ բերքը պահում՝ ցրտի հետ տկլորանում են, մի խոսքով, ձյուներից առաջ, երկրի երեսին, այնտեղ, ուր քիչ է մարդու ոտք թակում՝ մի կանաչ-կարմիր-դեղին տոն է սկսվում:
Վաչիկը՝ մի ուրիշ փորացավ ուներ: Որսկանների մեջ իրարանցում կար, ինքը ոնց որ ավագն էր, հեռու՜, Քառսունկույսի կողմերը որսի էին գնացել, թե ինչ է եղել՝ հայտնի չի՝ թերխաշ են մնացել իրարից, թքել է, թե՝ «… ձեր մերը …, ես՝ իմ որսի սուրակն էլ եմ անելու՛, դարանն էլ եմ նստելու՛, թվանքն ունեմ, շունն՝ ունեմ, ռադ եղեք-կորա՛ք…»:
Ասելը մի բան է, անելը՝ մի ուրիշ, աշնանը՝ հանդ դուրս գալ՝ շատ դժվար է, քանի որ խրտնիկ գազանի ոտնատակը պիտի շունը հոտոտի, կածան մտնի նույն ժամին, կամ՝ նույն օրը, խաշամը թարմանում է, համատասխանաբար, շան գործը ծանրանում է. հոտ է փախնում, առավելևս, նոսր, տերևաթափ անտառը շուտ է տարածում, աջուձախ տալիս որսկանի վտանգը. ծխել կա՛, հազալ կա՛, զրուցել կա՛. այս դյուրին բաները հենց՝ աշնան որսը դժվարին են դարձնում: Արտառոց գիտելիք, ավելի ճիշտ, մեծ փորձ է հարկավոր, իսկ Վաչիկն այդ ամենն ուներ: Էլ չեմ ասում՝ ինչպես է կրակում: Իրոք որ, մազը կիսում է: Երկփողանիով կրակելը մի բարդ գործ չի, երկու փամփուշտ է՝ հերիք չի, ամենի մեջ՝ տասը-քսան իննանոց կոտորակ, պիտի թամամ կույր լինես, որ որսին չկպնես: Այլ հարց է՝ վազող գազանի վրա նշան բռնելը: Այստեղ ինքն է միշտ պարծենում. «ամեն թվանքավոր չի որ որսկան է, ղոնդաղի ետևին կանգնող ա պետք…»:
Վաչիկի հեռագնա սիրտուզելիքը՝իրենց մոտ դաս տալու գնալու խորհուրդը՝ հետո եմ հասկացել: Արդեն մի ամիս, երկու ամիս դեռ չաշխատած, օրը շաբաթ էր, առավոտ գործի գնալիս՝ ասաց.
-Արի՛, էսօր կեսօրին դպրոցից ուղիղ մեր տուն գնանք, մի կտոր բան ուտենք, մեր կնկանն ասենք՝ մի շիշ բան դնի, թթու, պանիր, շները վերցնենք, շուտ բարձրանանք Ճիլոտա ծմակը…
Ճիլոտա էն մի երեսին, դեռ ձմռանից՝ մի կխտար ա փախել, էն օրը Չլդրանից գալուց՝ շներն էլի հաչել, վրա են տվել: Վայ թե՝ մի բան կրակենք: Դու շների կապը կբռնես, Հայադա շենի տակից մտնես՝ ցույց կտամ: Ես՝ կբարձրանամ դեպի Ընապատա եկեղեցին, էն կողմերին, Կիչանի վրա դարան եմ նստելու, փախած հայվանը ուրիշ տեղ չունի գնալու: Որ շունը հետք մտավ՝ քշելու ա իմ կողմը:
Ասացի՝ լավ, բայց վտանգավոր չի՞, Ընապատա կողմերը, Սուլուքարի շուրջը, կարծեմ, թուրքը ական է դրել: Ճակատը ձգվում էր էն մասով, ուր, Վաչիկի ասած, կխտարի նստելատեղն էր:
-Թուրքից հետո, հարյուր անգամ ոտ ենք դրել էդ կողմերը,- ասաց նա,- լինելուն, որ լինի՝ մեզանից չի հարցնելու: Մաղաղ ենք արել՝ բան չկա: Իմ ասած տեղերը ական չկա, եղածի մի մասը պայթել ա, վտանգ չկա…
Վաչիկի ասածը՝ ասած է: Որ ասում են բանիմաց՝ իր մասին է:
Ինչպես հետագայում անեկդոտ էին սարքել, գնացինք գործի, մարդս՝ հինգ-վեց ժամ ունեինք, կես ժամ-մի ժամում տվեցինք՝ եկանք տուն: Ետ դարձանք Վաչիկենց տուն, կինը սեղանին բան դրեց, շուտ-շուտ, ոտի վրա հաց կերանք, իր շորերից՝ մեծոտ, ինձ վրա՝ հագա, ռեզինե սապոգները ոտերս քաշեցի, մի մեծ շիշ դամբուլի նորքաշ արաղ դրեցինք ուսապարկ, դատարկ բաժակ- հաստատը սա էր- մի քանի կտոր թացոտ, աղկերած պանիր, ամենակարևորը՝ թթու կաղամբ, կանաչ լոլիկ, լոբի, պղպեղ… Ու՝ բարձրացանք Տակատաթաղի ծմակը:
Կեսօրը շուտ հալվում էր, աշնան օր՝ կարճոտ, ուր որէ արև աննկատ թեքվելու է, թեպետ իրիկնամուտի գաղջի հետ՝ շան հոտոտանքն է ամրանում: Տակաթաղն անցանք, հասանք Դոլերը, ինձ համար անծանոթ տափեր են, իմացած տեղերս մոտավոր են, հույսս շներն էին, որ պիտի ինձ ուղեկցեին: Հայադը հին լքյալ գյուղ է, տները՝ կանգուն, աղբյուրները ջուր են տալիս, հանգստարանը՝ խոտի մեջ կորած, բայց մարդու շունչ չկա, վաղուց բոլորը քոչել են, որը՝ քաղաք, որը՝ հարևան շեներ, որը՝ Բաքու-Երևան-Ռուսաստան: Հայադը դուրս գալուց դեպի Տանձոտի տափը՝ մի նովավոր աղբյուր կա, ճակատաքարին այդպես էլ առայսօր կանգուն քանդակ՝ «Հնգեր Շահումյանի հիշադագին. 1920 թ»:
Տանձոտի մոտ, պիտի մենակ շների հետ մի ժամի չափ լուռ նստեի, մինչև Վաչիկը Սուլուքարի ծմակուտը կհատեր, կբարձրանար Ընապատա եկեղեցի: Տեղ հասնելուն՝ նշան տալ հնարավոր չէր, որսատեղ ձեն-ձուն չպիտի լինի, քանի որ մի քանի հարյուր մետրի վրա՝ որսը կարող է խրտնել, անգամ ծխահոտից զգուշանալ: Մնում էր ժամանակի վրա կենտրոնանալ, մի ժամ-ժամուկես, Վաչիկը իր իմացած կածանով կհասներ դարանի տեղը, ու՝ կսպասեր ինձ: Երկու շուն ուներ, մայրը՝ Չալիկն ու դուստրը՝ Զեյնաբը՝ երկու տարեկան, որ նոր-նոր էր հմտանում հետք քշելուն, մի քանի անգամ է դեռ հանդ դուրս եկել: Շները կանխավ թոկի ենք դնում, կապից բռնած պահում, հակառակ դեպքում՝ գործը ձախավեր կդառնար, քանի որ նստած տեղդ, արձակ շները, անտառի միջից հանկարծահաս չրխկոցի, կամ մի ուրիշ ձայնից վեր կթռնեին, վրա կտային, կանհետանային: Չալիկը գիտեր ամեն ինչ, սուս-փուս, ալարկոտ նստում է ոտքերիդ մոտ: Կապրոնե թելը Վաչիկը գցեց նրա վիզը, անդրդվելի ենթարկվում է: Զեյնաբը մի քիչ պոչախաղ է տալիս, բայց ուրախ է՝ գործ են վստահելու, ինքնակամ է կարծես վիզը դեմ տալիս, ձեռքերը հետը լիզում, խորամանկ հալով՝ բերանը համեղ բան դնես:
Տանձոտը՝ բացատ է: Մի քանի հարյուր տարեկան տանձենիներ են խաղաղ կանգնել: Մարդիկ քոչել են, բայց գալիս են մեկ-մեկ իրենց հարազատների գերեզմաներին տեսակցության: Խոտհարքի շրջանին այստեղ խոտը մինչև վերջին եղանը հնձվում է: Տանձենին տարումեջ բերք է տալիս, ոմանք ձիերը՝ տանձի պարկերը հակն են տալիս, հասցնում տուն՝ արաղ քաշեն, բայց ամայի խոպան է, մարդու աղտեղությունից ազատ, չքնաղ աշխարհ: Մեկ-մեկ դեմի ծմակից, ուր սահմանազատները տխլենիներ են, կտցարի թմբկահերթն է լսվում: Զարմանում ես՝ փոքրիկ կտուցով ոնց է ծակահան անում բուսաչոր ծառը: Բուսաչոր ծառը աներևակայելի պինդ մարմին ունի, երկաթ է: Կտցարը, րոպե առ րոպե, խուլ անդորրի մեջ թմբկահերթ է տալիս, ըստ երևույթին, այս մեղեդին ծմակի ամեն շնչավորի ծանոթ է, շրջակա անարատ լռության համույթի անբաժան տարրը:
Սիգարեթի քաղցից ժամացույցին նայեցի, վեր կացա, շարժվեցի սահմանազատ տխլենիները, ուր մի հարյուր քայլ խորանալուց առաջ, իմ ընկերներին մի-մի կտոր ուտելիք տվեցի, երկուսի թոկը կամաց հանեցի: Զեյնաբը, իր չարաճճի լինելուց, միշտ ցուցամոլ է ձևանում, կտորն հենց այնպես հոտոտեց, սուրաց դեպի անտառի խորքը, մայրը՝ չմիտք-չմիտք, ստիպված հետևեց նրան: Հիմա նրանք հետք են որոնելու, այսուայնկողմ հոտոտեն, ընկնեն պետքական արահետը:
Հրացանի փողը՝ ուսի վրա, դրեցի դեպի վերև, որպեսզի ճյուղ կամ ցախի կոթուն չքաշի, մոտավոր ուղղությամբ մտա դեպի Վաչիկի դարանը: Շներն առջևին, ես՝ նրանցից բավականաչափ հետ, պիտի որսը քշեի: Սուտ-մուտ հարայ-հրոց, խելագար, անկապ երգեր, հարյուր տարի կորած ուշունցներ. ինչ կա մեջդ՝ պիտի աղաղակ դարձնելով տաս անտառի անդորրին, որ թաք կացած որսի սարսուռը գա, քո քշելու երեսով՝ ինչ շնչավոր բան կա, որ դողը սրտումը, ցատկ անի՝ փախչի քեզանից… ու փախչի: Իսկ անտառի գազանը փախչելու որոշակի տեղեր ունի, նա՝ իր ճողոպրելու կածանները երբեք չի փոխում, միշտ վտանգից հեռանում է դեռևս իր նախնիների բացած ուղիներով: Ոմանք սա կապում են պարզ անասնական բնազդի հետ՝ որ ծմակի էակներն էլ ունեն իրենց լեզուն, մտածողությունը, որոշումները:
Որսկանի հին մշակույթի հասարակ բանաձևը, որ թերևս հին ժամանակներից իրար է փոխանցվել, հեռու-մոտիկ անտառում ապրող կենդանու ժառանգական փախուստի ուղիներն են: Եթե դու գիտես՝ ծմակի ո՜ր անկյունի գազան ինչ շուռ գալու ճամփա ունի, ուրեմն դու որսկան ես, ուրեմն պիտի նստես նրանց փախուստի ծուղակում, ուրեմն դու դարան ես մտել, եթե անգամ կրակի թռիչքին՝ տաք-տաք իննանոցդ չառնի վաղ աշունքվա հանկարծահաս վտանգից փախս ընկած կխտար կովի գոնե դմակի մասը, միևնույն է, նա քո պատուհասն է, ճամփաները նույնն են, մի օր, իսկևիսկ, նա դառնալու է քո կոտորակի զոհը:
Շներն իրենց հեռվում հաչ տվեցին, ավելի շուտ, երբ նրանք կլանչ են անում, կաղկանձ արձակում, հա՛ պարբերաբար նորից, ուրեմն ընկել են որսի ետևից: Որսը շուռ է գալիս, նրա հեռուն իր անտառ երկրի անխուսափելի պտույտն է, ու՜ր էլ փախչի, գալու է քո իմացած դարանը: Եվ՝ դու իր մահաբեր ախոյանն ես:
Շների ձայնը թեքվեց դեպի հակառակ կողմը, ուր Կիչանն է, մեզանից ամենևին ձախ, այսքանից անկախ, պիտի իմ քայլքով, բայց արդեն անհամեմատ լուռ, քանի որ հարկ չկար այլևս, գնայի Վաչիկի ուղղությամբ, իսկ դա Ընապատա եկեղեցին է: Լքված սրբավայրը՝ ժամանակը թաքցրել է անտառի ծածկույթով. Ընապատի մասին միայն տեղացիները գիտեն, միջնադարի եկեղեցի՝ ճգնավորի անանձնական մենաստան: Այստեղ անբացատրելի շունչ կա: Միգուցե ժամանակն ու մարդը վաղուց տարբեկել են այս տիեզերական անկյունը, խռովք առել՝ բաժանվել իրարից, խոնարհ անտառի մենությունը ձգել անաղարտ չգոյությանը, որ գոնե աստծո անլեզու էակները դառնան տերուտիրական:
Անհասկանալի է…
Իսկ որ շները թեքվեցին Կիչանի կողմերը, բնավ ուրիշ ուղղությամբ, Վաչիկի դարանից էլ կրակոց չի պայթել՝ ուրեմն որսը գլուխ չի եկել: Սովորական առօրյա է որսորդի համար: Այդպես, մինչև Վաչիկին հասնելը՝ ձայն չէի հանում, չէի կանչում նրան՝ հանկարծ չխախտեմ ասած-խոսածը, որսը չփչացնեմ:
Դուրս եկա եկեղեցու վրա, մի քիչ աջ, հաճարենու բնի տափարակից Վաչիկը հազաց, որ իրեն նկատեմ: Հոգնած ծնկներով շարժվեցի դեպի նրան: Երեսկահատից իմացա՝ որսը բաց է թողնվել, շունչ կառնենք, կորոշենք ետ դառնալ, օրը մթնում է:
Որսկանի ձախորդ օրը շարունակվում է իմաստավոր լռությամբ, կամ, եթե մարդիկ շատ են լինում, մեկը մեկի վրա է բարդում տապալումը, գործը կարող է հասնել նաև իսկական ուշունց-լեզվակռվի: Իմ նորեկի օրն, իհարկե, առաջադրանքի առումով, անթերի էր: Որ կխտարը բաց էինք թողել, թե շներն էին մեղավոր-ինչ՝ սիգարեթ վառեցինք: Վաչիկը իննանոցները անխոս հանեց, մանրոտ կոտորակ դրեց իր հրացանում, բեխերի տակից՝ ինքը լսել է նման բան՝ ահա իրեն էլ է պատահել:
Շները հասվեհաս՝ ջոկվել են իրարից, մեկի հաչոցը մոտեցել է իրեն, Զեյնաբը որս է քշել դեպի ներքև՝ Կիչան: Մի հարյուր մետրից՝ արդեն Վաչիկը հրացանի ոտքերը լարել է, սուրացող կովին որ կրակի, բայց իսկույն նկատել է, որ խեղճը ծանրած է: Լավ է՝ Չալիկն է քշել հղի անասունին, նա մի քիչ թույլ է վազելու մեջ:
– Իմ օրում ձեռքիցս որս չի փախել, բայց մատներս չգնաց ձգանը հուպ տամ,- ասաց նա,- հղի անտերդ մի կերպ էր լոք տալիս, հևեց՝ դեմ առավ եկեղեցու քանդված պատին, ամենաքոռ մարդը մի կրակոցով հոգին կառներ, բայց՝ կապ եմ ընկել: Հավատա՛:
– Դու պատմում ես՝ ես էլ թեթևացա, միգուցե լավը դա էր,-սփոփեցի:
Քաշկածակերը զարմանալի վայր է: Չորս շվաք, չորս խոռոչ, վայ թե հնում մարդ է ապրել, հիմա ծմակի մեջ կորած ոստան է: Վաչիկն ասաց. «…մեկ ա, առանց մսացու տուն չենք գնալու, ինչքան էլ մթնի, բա մենք արաղ ունենք, մազա ունենք..», վերջապես ժպտաց նա:
Դուրս եկանք Ճիլոտի արևադեմ կողմը: Քիչ անց շները մեզ միացան, քրտնաթաթախ, ուրախ-ուրախ, անտեղյակ վնգստացին, փաթաթ եկան մեր ոտքերին:
Վաչիկը շվացրեց, նշան արեց, Չալիկն ու Զեյնաբը՝ կեղծ հաչ տվեցին, սկսեցին սանրել արևակողի մանր հաճարկոտը: Հանկարծահաչ տվեցին, սկսեցին կաղկանձել: Վաչիկն իսկույն մեծուհաստ ցախի չորուկ ձեռքն առավ կողքից, հրացանը տվեց ինձ պահելու, վազեց՝ բան չհասկացա: Շները փորսուղ էին հանել, ճակատի անդուր հարվածից՝ կենդանին դադարեց շարժվել, չգիտես՝ անշնչացավ, թե սուտմեռուկի տվեց: Ամեն դեպքում, ուսապարկի մթերքը հանեցինք, չաղլիկ որսը դրեցինք մեջը, շարժվեցինք դեպի ետ:
Առջևում՝ Կարմիր աղբյուրն է: Քանի լույս է՝ կարելի է կրակ վառել, մսացուն սարքելն ու տկողնու շշերին դնելը՝ րոպեական գործ է: Քիչ անց շուրջը խորովածի անշառ ծուխ բռնեց: Ուտելիքը շարվեց աղբրաքարի սալտակին, բաժակները արաղ կլլաց: Հանդի քաղցն ու մաքուր ծմակի բուրմունքն իրար եկան, ախորժակն ինքնիրեն բորբոքեց: Փորսուղի միս կերած չկայի, ասացի, խորովածը՝ քեզ, պանիր-հացը՝ ինձ:
Վաչիկը ծիծաղեց.
-Քո շունչը երկու բաժակն ա, երրորդից կասեմ՝ դու փորսուղի միս ուտում ես, թե՝ չէ…
02.09.16
