ԱՐԱՄ ԹՈՓՉՅԱՆ | Ուրվականի կերպարը «Համլետ»-ում

1) Բարի ոգի՞, սատանա՞, թե մարդ

 Այն ճակատագրական գիշերը, երբ տեղի է ունե­նում Համլետի և Ուրվականի հան­դիպումը, ահա­բեկված ու շվարած որդին հոր տեսիլ­քին դիմում է այսպես (I.4.40–44).

Նզովյալ դև թե փրկության ոգի լինես,
Երկնային շունչ թե դժոխքի մրրիկ բերես,
Ունենաս չար թե ողորմած մտադրություն`
Եկել ես մի կասկածելի կերպարանքով,
Որ կխոսեմ հետդ, Համլետ քեզ կանվանեմ…

Ուրվականի կերպարին հատուկ անդ­րադարձած գրականագետներն ասես կիսել են Համլետի կաս­կածն իրեն հայտնված գերբնական ուժի երկնային կամ սատանայական էության մասին: Ուստի նրան համարել են կա՛մ քավա­րանից դուրս եկած ոգի, ում ի վերջո սպասում է երկնա­յին արքայություն, կա՛մ չար դիտավորությամբ դժոխքից ելած սատանա, կա՛մ էլ հակասական մի էակ, որին դժվար է քրիստոնեական դա­վանաբանության տեսանկյու­նից որևէ հստակ գնահատական տալ: Ա­ռաջին տե­սակետի գլխավոր ապացույցն է իր իսկ` Ուրվա­կա­նի պատմությունը, երբ նա Համլետին ներկայա­նում է որպես նրա հոր ոգի (I.5.10–13)`

Դատապարտված դեռ գիշերը դեգերելու,
Իսկ ցերեկը կրակի մեջ ծոմ պահելու,
Մինչ երկրավոր իմ օրերի պիղծ մեղքերը
Այրվեն-գնան:

Երկրորդ տեսակետը հաստատող ակ­նարկներից է, ի լրումն վերը մեջբերված հատվածի («Նզովյալ դև թե փրկության ոգի»), Համլետի հետևյալ խոսքը (II.2.593–595).

Կարող է` իմ տեսած ոգին
Սատանա էր. նա ունակ է հրապուրիչ
Տեսք ընդունել:

Իսկ երրորդ տեսակետը հաշվի է առ­նում Ուրվա­կանի և՛ «քավարա­նային» (ու հետևաբար` «երկնա­յին»), և՛ «դժոխային» հատկանիշները (վրեժի կոչն ինքնին սա­տանայական է): Կարծիքների նման բա­ժա­նումն, իհարկե, խիստ պայմանական է, քանզի նաև առաջին ու երկրորդ մո­տեցումների դեպքում է սովորաբար գի­տակցվում, որ Ուրվա­կանը պարզ ու միակողմանի կերպար չէ:

Առաջին տեսակետի հետևորդներից մեկն, օրի­նակ, 1930 թ. լույս տե­սած իր գրքում եզրակացնում է [2, էջ 126–128], թե պիեսի առաջին գործողության մեջ Շեքսպիրն, «ըստ բոլոր հնարավոր չա­փանիշների», պատկերել է քավարանից հայտնված ոգի: Բայց ո­րովհետև այն ժամանակ ուրվա­կանների մասին ու­րիշ պատկերացումներ էլ կային, նա իր եր­կում ար­տացոլել է նաև դրանք: Չէ՞ որ, ասենք, Ջեյմս I թագավորն իր «Դիվա­բանություն» (Demonology) գրքում (1597) նկարագրում է, թե ինչպես սա­տանան կարող է իր զոհին հայտնվել նրա հարա­զատի տեսքով, հա­մակել նրան վրեժի կրքով ու մղել մեղսագործության: Հենց նման վար­մունք կարե­լի է վերագրել Ուրվականին: Ջեյմս թագավո­րը նաև ա­սում է, որ սատանան ընդունակ է թանձ­րացնել ոգուն շրջապատող օդը, որ­պես­զի նա երևա միայն իր զոհին: Այդպես է լինում Համլետի ու Գերտ­րուդի խոսակ­ցության դրվագում, երբ կրկին հայտ­նված Ուրվականին տեսնում է միայն որդին:

Հարցին անդրադարձել է Ջոն Դովեր Ուիլսոնը: Դրա համար առիթ է եղել իր բարեկամ, նշանավոր գրականագետ Վալտեր Գրեգի «Համլետի զգա­յախաբու­թյունները» վերնագրով հոդվածը [5, էջ 393–421]: Գրեգը կարծիք էր հայտնել, թե, քանի որ Կլավ­դիուսը որևէ կերպ չի արձա­գանքում «Մկան թա­կարդ»-ից առաջ ցուցադրված` նույն սյուժեով մնջախա­ղին, ապա նա իրականում եղբոր ական­ջը թույն չի լցրել: Հե­տև­աբար Ուրվակա­նի պատմա­ծը սուտ է, և առհասարակ դա սոսկ Համլետի գեր­լարված ուղե­ղի պատրանք է: Դովեր Ուիլսոնն ա­ռար­կում է [3, էջ 60–74]. Ուր­վականի հայտ­նու­թյունը հաստա­տում են ոչ միայն Համլետը, այլև երեք ուրիշ գոր­ծող անձ: Բացի այդ, նրանք ներկայացնում են ո­գիների վերաբերյալ Շեքս­պիրի ժամա­նակվա տար­բեր պատկերացում­ներ: Զինվորականներ Մար­ցելլուսն ու Բեռ­նարդոն արտահայտում են կաթոլիկ ե­կեղեցու ավան­դական տեսակետը, որը 1586 թ. տպագրված իր աշխա­տության մեջ շարադրել է ֆրան­սիացի «ոգեգետ» Պիեռ Լը Լուայեն. այն է` ուրվական­ները կարող են մեռյալների ոգիներ լի­նել: Նրանց թույլատրվում է որոշակի նպա­տակով քավարանից երկիր վերադառ­նալ, իսկ բարեպաշտ մարդկանց պարտքն է` օգնել, որ դեգերող ոգին հանգիստ գտնի: Կաս­կածամիտ Հորա­ցիոն անգլիա­ցի պառլամեն­տական Ռե­ջինալդ Սքոթի մոտեցման (1584) արտա­հայտիչ է, համա­ձայն որի` ոգին ըն­դու­նակ չէ նյութական տեսք ընդունել ու երևալ մարդկանց: Իսկ Համլետի երկբա­յությունը, որ Ուրվականը կարող է սա­տանա լինել, արտացոլում է շվեյցարացի բողոքական աստվածաբան Լյուդ­վիգ Լաֆատերի կար­ծիքը (1569), թե` չնայած ուրվականները եր­բեմն կարող են հրեշ­տակ­ներ լի­նել, նրանք մեծ մասամբ որևէ մեռյալի կերպարան­քով հայտնվող դևեր են (այդպես էր կարծում նաև Ջեյմս I թա­գավորը): Բողոքա­կանները մեր­ժում էին քավարանի գաղափարը և գտնում, որ ո­գիներն ընկնում են ուղիղ դրախտ կամ դժոխք: Իսկ իր` Դովեր Ուիլսոնի եզրա­կացությունն այն է, թե Ուրվականը «Համլետ»-ում քավարանի ոգի է, ով գա­լիս է «ոչ թե առասպելական Տարտարո­սից, այլ այն աշխարհ գնացած ոգիների տեղից, որի գոյու­թյանը հետ­միջնադար­յան Անգլիան, թեև արտաքուստ բողոքա­կան` դեռևս հավա­տում էր տասնվե­ցե­րորդ դարի վերջին» [3, էջ 56]:

Խնդիրը նոր հետաքրքրություն է ա­ռաջացրել, երբ 1951 թ. հոգևո­րական գրականագետ Ռոյ Բեթթընհաուզը կար­ծիք է հայտնել [1, էջ 161–192], թե Ուր­վականը «Համլետ»-ում, իր վրիժառու էությամբ, չի կարող կաթոլիկ քավարա­նի ոգի լինել, ուստի նրա հետմա­հու կացարանն ավելի շուտ հեթանոսական Հադեսն է, «հների քավարանը» կամ դժոխքը (քանի որ քրիստոնեական տեսանկյունից այդ բոլորը դժոխք են, իսկ դրանց բնա­կիչները` «նզովյալ» ոգիներ): Անդրաշխարհի մասին նման պատկե­րա­ցումն, ըստ Բեթթընհաուզի, հմայում էր «Վերածննդի հումա­նիստ մտավորա­կանի երևակայությունն ու ընկա­լումը»:

Նրա հետ չի համաձայնել մեկ այլ հոգևորական` մոնսինյոր Իսիդոր Ջոզեֆ Սեմփերը [8, էջ 222–234]: Ուրվականը ողբում է (I.5.77–78), որ «հաշիվ տալու» է ուղարկ­վել «առանց օծման, հաղորդու­թյան ու անպատ­րաստ»: Սա անկեղծ և հուզիչ խոսք է (Բեթթընհաուզը գրել էր, թե Ուրվականը վերջին օծման ու հա­ղորդության մասին խոսում է զուտ ձևա­կանորեն` չհավատալով դրանց): Ինչո՞ւ պիտի հեթանոս ուրվականն առհասա­րակ նման բան ա­սեր, հարց է տալիս Սեմփերը` ավելացնելով. «Ան­հեթեթ կլի­նի պատկերացնել մի «նզովյալ ոգի» դա­սական հին աշխարհի դժո­խային ոլորտ­ներից, ով սգում է, թե մեռել է` առանց կաթոլիկ եկեղեցու վերջին օծումն ու հա­ղորդությունն ստանալու»:

Այնուհետև հարցը քննարկել է Ռո­բերտ Ուես­թը [9, էջ 1104–1117]` ընդգծե­լով միա­կողմանի տեսություննե­րի ան­բավարարությունը: Նրա կարծիքով` Ուր­­վակա­նը լիովին չի համապատասխանում ո՛չ սատանայի, ո՛չ հեթանոս և ո՛չ էլ կաթոլիկ ոգու գաղափարնե­րին, այլ Շեքսպիրը դիտմամբ հորի­նել է անորոշ կերպար` հանդիսատեսների մեջ երկբա­յություն առաջաց­նելու նպատակով: Ա­ռաջին` ասում է Ուես­թը, եթե նա ցան­կանար, որ տեսիլքն ընկալվի իբրև սա­տանա, ապա Ուրվականը Գերտրուդի հա­մար չէր մտահոգվի (դևերին երբեք չի վերագրվել քրիս­տոնեական հանդուրժո­ղություն): Երկրորդ` եթե Շեքսպիրն ու­զեր հեթանոս տեսիլք ներկայացնել, ա­պա Ուրվականը չէր խոսի կաթոլիկ ծե­սերի մա­սին: Եվ վերջապես, եթե հեղի­նակը մտադիր լիներ պատկերել փրկված ոգի` Աստծո ցասման ու արդա­րության գործիք, ապա նա զերծ կլիներ անձնական վրիժառության զգացումից:

Բանավեճին տարիներ անց միացել է քույր Միր­իամ Ջոզեֆը [7, էջ 493–502]` փոր­ձելով դավանաբանորեն հիմ­նավո­րել սատանայի ու բարի ոգու առկա­յու­թյունը նույն կեր­պարում: Ըստ Ջոզեֆի` ոխակալությունը չի նշա­նակում, թե Ուր­վականը քավարանից չէ, քանզի աստվածաշնչյան «Մի՛ սպանիր» պատվի­րա­նի առանձին խախտումներ ընդունում է նաև ինքը` Աստված: Թովմա Աքվինա­ցին որպես այդ­պիսի բացառության օրի­նակ մեջբերել է Աստծո հրամանը Մով­սեսին` սպանել ոսկե հորթին երկր­պա­գողներին: Ուրվականի վրեժի կոչն, ա­սում է Ջոզեֆը, մեկ այլ բացառություն է. Աստծո հատուկ պատվեր` ուղարկված մի բարի ոգու միջոցով:

Կարծիքների այս փոխանակությանն, իհարկե, մասնակցել են նաև ուրիշները, բայց նրանց անունները տալու անհրա­ժեշտություն չկա: Կարճ անդրադառ­նանք միայն Սթիվեն Գրինբլա­տի` 2001 թ. լույս տե­սած «Համլետը քավարանում» ուսումնասիրության համապատասխան հատվածին [4, էջ 206–256]:

Գրինբլատը գրում է, թե մտադ­րու­թյուն չունի վերադառնալու Ուր­վականի էության շուրջ Ռոյ Բեթթընհաուզի, քույր Միրիամ Ջոզեֆի և այլոց ծավալած բա­նավեճին: Դա, ըստ նրա, «Համ­լետ»-ի այն անպատասխան հարցերից է, որոնց վե­րաբերյալ յու­րաքան­չյուր միակողմանի կարծիք անխուսափելիորեն թերի է, քանզի կարելի է բերել հավասարապես համոզիչ հակադիր փաստարկներ: Այն­ուամե­նայնիվ, նա հայտնում է իր տեսա­կետը. «Որոշակիորեն բողո­քական խառ­նված­քով (distinctly Protestant temperament) մի վիտտեն­բերգ­ցի երիտասարդի այցե­լում է որոշակիորեն կա­թոլիկ մի ուրվա­կան» [4, էջ 240]:

1563 թ., «Համլետ»-ի առաջին բեմադ­րությունից մոտ քառասուն տարի առաջ, Անգլիայի եկեղեցին, կաթոլիկ վարդա­պետության մի շարք այլ դրույթ­ների հետ, մերժել էր նաև քավարանի գաղա­փարը, որ­պես «փուչ բան» (fond thing): Հետևաբար այնտե­ղից դուրս եկած և Հռո­մի եկեղեցու վերջին ծեսերի մասին խո­սող ոգին կաթոլիկ է: Այս առու­մով Գրին­բլատը չի բացառում, որ Ուրվականն ունեցել է իրական նա­խատիպ` Ջոն Շեքսպիր, հեղինակի հայրը: 1757 թ. ապրիլին Ստրատ­ֆորդի այն տան տերը, որ­տեղ ծնվել է Շեքսպիրը, որոշում է նորո­գել կտուրը: Արհեստավորներից մեկը հեծանների ու կղմինդրի արանքում գտնում է մի փաստաթղթի պատճեն, որ հայտնի է իբրև Ջոն Շեքսպիրի «հո­գևոր կտակ» (spiritual testament): Կաթոլիկ դավանանքի այդ նմուշը ստորագրողը խնդրում է Աստ­ծո ներումը, եթե հան­կարծ մի ձախորդ պատահարի հետևան­քով ինքը մահից առաջ զրկվի վերջին ծե­սից (այս­ինքն, Ուրվականի խոսքով` մեռնի «առանց օծման, հաղորդու­թյան ու անպատրաստ»): Եթե փաստաթուղթը վավերական է, ապա ուշագրավ կապ կա Շեքսպիրի ու Դանիայի արքայազնի կա­թոլիկ հայրերի միջև: Իսկ ինչ վերաբե­րում է Համլետի բողոքականությանը, Գրինբլատը դրա վկայություն է համա­րում, օրի­նակ, հետևյալ հատվածը (IV.3.16–20).

ԹԱԳԱՎՈՐ  -Հա՛մլետ, ո՞ւր է Պոլոնիուսը:
ՀԱՄԼԵՏ –  Ընթրիքի:
ԹԱԳԱՎՈՐ –  Ընթրիքի՞, ո՞ւր:
ՀԱՄԼԵՏ-   Ոչ որտեղ ինքն է ուտում, այլ` որ­տեղ իրեն են ու­տում:

Բողոքականները ծաղրում էին կաթո­լիկ հաղոր­դության խորհուրդը: Եթե Աստծո մարմինը հաց է, ասում էին նրանք, ուրեմն այն կարող են ուտել որ­դերը, ճանճերն ու մկները, այն կարող է նեխել ու քայքայվել և այլն: Համլետն, այսպիսով, հենց դա է ակնարկում:

Գրինբլատն, ինչպես իրենից առաջ ու­րիշները, շեշտում է քավարա­նի ոգու և նրա ոխակալության անհամատեղելիու­թյունը: Բայց այդ հակասու­թյու­նը կարող է մասամբ հարթվել, եթե, գրականա­գե­տին հե­տևելով, Ուրվականի պատգամը համա­րենք առաջին հերթին ոչ թե վրեժի, այլ իրեն հի­շե­լու կոչ (քանզի նրա վերջին խոսքն է` «Մնաս բա­րո՜վ, մնաս բարո՜վ և հիշի՜ր ինձ»):

Ուրվականի կերպարի` դավանաբա­նական տես­անկյունից նման վեր­լուծու­թյուններն, անկասկած, բնականոն ու հե­տաքրքիր են, քանի որ երկում ե­ղած զանազան ակնարկները մեզ մղում են կամա թե ակամա մտածելու ավագ Համ­լետի ոգու ժամա­նա­կավոր կամ վերջին հանգրվա­նի և անդրաշխարհի այս թե այն տիրույթից նրա հայտնվելու մասին: Քավարա՞ն և ապա երկի՞նք, թե դժոխք, մաքրա­գործվող ոգի՞, թե սա­տանա, կա­թոլիկությա՞ն, թե բողոքականության արտահայտիչ. այս ամենը ու­շագրավ նյութ է ուսումնասիրության ու մտավարժանքների համար: Սակայն առաջին հերթին ոչ թե իր քավարանային, երկ­նային կամ դժոխային, այլ մարդկային էությամբ է, որ շեքսպիրյան այս ցնցող կերպարը խռովում է մեր հոգին ու միտ­քը` անջնջելիորեն դրոշմվելով գիտակ­ցության մեջ:

Ուրվականները բեմում նորություն չէին. նրանք ներկա էին արդեն անտիկ դրամայում և սովորա­կան էին էլիզաբեթ­յան թատրոնում նաև Շեք­սպի­րից առաջ: Բայց այն էմոցիոնալ հարստությունը, ողբերգակա­նությունն ու կենդանի հատ­կանիշները, որոնցով նա օժտել է ավագ Համլետի տեսիլքին, կերպարը դարձնում են աննախադեպ ու անզու­գա­կան: Նրան դիտել իբրև զուտ քավարանից կամ, ա­ռավել ևս` չար միտումով գեհենից դուրս եկած ոգի, չզգալ ու չկիսել նրա զգաց­մունք­ները, անլուր տառապանքն ու վի­րավորանքը, որոնցով թելադր­ված է վրե­ժի` թեկուզև հակաքրիստոնեական կոչը, նշանակում է բաց թողնել երկի ամե­նահուզիչ պա­հերից և «ողբերգական փաս­տի» ամենաէական տարրերից մեկը: Ուրվա­կանի երևակայական կերպարան­քով մենք նախ և առաջ տեսնում ենք մարդ` վեհ ու կատար­յալ, թեկուզև` իդեալականացված (հմմտ. I.2.186–188, III.4.61–63), որքան էլ նա խո­սի իր երկրավոր մեղքերի մասին, մի փառա­հեղ, սակայն անարգված միապետ` ինքը դարձած դժո­խային ոճիրի զոհ և այդ գի­տակցությունից սաս­տիկ կե­ղեքվող: Որդու առջև նրա հանդես գալու և իր պատ­մությունն անելու տեսարանում մեր մարմ­նով սարսուռ է անցնում, և մենք արիստոտել­յան երկյուղ ու կարեկցանք ենք զգում, ոչ թե մտա­ծում` նա քավարա­նի՞ց է եկել, թե դժոխքից: Իսկ դավանաբանական առումով նրա բնույ­թի մասին դատողությունները կարող են ծագել հե­տագա մտորումների ընթացքում և երկ­րորդական նշանա­կություն ունեն: Դրանք առաջնա­յին չեն եղել նաև Շեքս­պիրի համար, ով, անշուշտ, իմանալով հան­դերձ ոգիների մասին իր ժամանակի զանազան տե­սություններ` բնավ նպա­տակ չի ունեցել հետևելու դրանցից որևէ մեկին, այլ առկա պատկերա­ցում­ներն օգտագործել է` միախառնելով իրար ու զուտ պայմանականո­րեն, իբրև գրական հնարանք: Սա, հարկավ, Վերածննդի հումանիզմի և, մասնավորա­պես, Շեքս­պիրի մտայնության վառ դրսևորում է:

Որպեսզի ավելի հստակ պատկերաց­նենք, թե ինչ հետևանք է ունե­նում Ուր­վականի կերպարի` մեր կարծիքով սխալ մեկնաբանությունը, երբ նրան զր­կում են մարդկային հատկանիշներից ու ներկա­յաց­նում որպես զուտ սխեմատիկ ոգի, առավել ևս` չար, համեմատենք, օրինակ, Գրիգո­րի Կոզինցևի, Ֆրանկո Ձեֆֆիրել­լիի և Քեննեթ Բրանայի հայտնի ֆիլ­մերի հա­մապա­տասխան հատվածները: Առա­ջինում Ուր­վականը խո­րա­պես ող­բերգա­կան կերպար է, խոսում է զուսպ ու ցածր, բայց սաստիկ ցավ ու միաժա­մա­նակ ընդ­վզում արտահայտող խորհրդա­վոր ձայ­նով: Նա չա­փազանց ազդեցիկ է (դրան, իհարկե, մեծապես նպաս­տում է Դմիտրի Շոստակովիչի երաժշտությու­նը), և թեպետ նրա դեմքը գրեթե չենք տեսնում, այդ ֆիլմը մեկ անգամ դիտողն այ­լևս նրան չի մոռա­նում: Նույնպես տպավորիչ, սակայն շատ տարբեր է Ուր­վա­կանի կեր­պարը Ձեֆ­ֆիրելլիի մեկնա­բանու­թյամբ: Նա խախտել է Շեքս­պիրի պա­հանջը` ավագ Համլետին ներկայաց­նելով առանց երեսկալը բաց սա­ղա­վարտի: Պատճառը պարզ է. Ձեֆֆիրել­լին ճիշտ չի համարել, նույ­նիսկ մասամբ, ծածկել մեծ դերասան Պոլ Սքոֆիլ­դի ար­տահայտիչ դեմ­քը: Իսկ նա, իր փայլուն դերակա­տարմամբ, ստեղ­ծել է անպատիվ ար­ված ու տա­ռապ­յալ արքայի անզուգա­կան կեր­պար: Ինչ վերա­բերում է Բրանայի ֆիլմի Ուր­վակա­նին, որի դժոխա­յին ու­ժից գետինը ճեղքվում է և կրակ ու ծուխ ժայթքում, ապա նրա սատանայական դեմքը, ապակյա ժանտ հա­յացքն ու վրեժի կոչող խռպոտ ձայնը կա՛մ մեր մեջ որևէ հույզ չեն առա­ջացնում, կա՛մ էլ, լա­վա­գույն դեպ­քում` միայն տհաճություն ու հակակրանք: Եվ խախտ­վում է էլսինորյան ող­բերգության տրամա­բանու­թյունը, քանզի այս կերպարն, ըստ Բրանայի մեկնաբա­նության, իր գլխավոր հատկանիշով ոչ թե զոհ է, որ ակամա պատճառ է դառնում ուրիշ զո­հե­րի, այլ դիվա­յին ուժ, և հետագա դեպքերի բուն պատճառը ոչ թե առաջին սպանու­թյունն է, այլ Ուր­վա­կանի չարությունը:

Ավագ Համլետի կերպարի մարդկային ու էմո­ցիոնալ բնույթի մասին խոսելիս անհրաժեշտ է նաև շեշտել Գերտրուդի հանդեպ նրա վերաբեր­մունքը: Գիշերա­յին խավարում իր ահավոր սպանությու­նը նկարագրե­լուց ու որդուն վրեժի կոչե­լուց հետո Ուրվականը հանկարծ նրան արգելում է մոր դեմ որևէ ոտնձգություն անել (I.5.85–88).

Մի՛ պղծիր քո միտքը. հոգիդ թող մորդ դեմ
Դավ չնյութի: Դու երկնքի՛ն հանձնիր նրան,
Եվ թող կրծքում աճող փշերն իրեն խայթեն
Ու խոցոտեն:

Պատվիրանն անսպասելի է, առաջին հայացքից` անտրամաբանա­կան: Չէ՞ որ քիչ առաջ Ուրվականը խիստ դառնացած խոսում էր իր Թագուհու բարո­յական անկման մասին: Ինչո՞ւ է հան­կարծ պաշտպան կանգնում նրան, ինչո՞ւ է ուզում հեռու պահել որդու ար­դար ցա­սումից: Այս հարցին տարբեր պատաս­խաններ են առաջարկվել: Ֆիլիպ Էդուարդզն, օրինակ, նշում է, թե դա մեղմում է Ուրվա­կանի ոխակա­լության վերաբերյալ մեր զգացողու­թյունը: Սա­կայն նա հատվածն ավելի կարևորում է Կլավդիուսի ու Գերտրուդի հատուցումը «կրոնա­կան համատեքստում» (religious context) դիտելու տեսանկյունից: Թա­գուհու երկրավոր պատիժը պիտի լինի նրա խիղճը («կրծքում աճող փշերը»), իսկ թե հետո նրան ինչ է սպասում` դատապարտո՞ւմ, թե նե­րում, հետմահու գոյության խնդիր է: «Դու երկնքի՛ն հանձնիր նրան» խոսքն, ըստ Էդուարդզի, նշանակում է, որ ոչ թե սոսկ Ուրվա­կանը, այլ երկ­նային արդարությունն է պահանջում Գերտրուդին երկրի վրա ան­պատիժ թողնել, իսկ Կլավդիուսին պատուհասել մարդու ձեռքով: Այս­ինքն` ոգին ու­զում է հասկացնել, որ ինքը հան­դես է գալիս Աստ­ծո անունից, բայց երկի հետագա բովանդակու­թյու­նից հստակ չի դառ­նում` նա «իրավասո՞ւ է» այդ անել, թե ոչ [6, էջ 43–45]:

Ուշագրավ մեկնաբանություն է, սա­կայն չի բա­ցատրում Ուրվականի խոս­քերի բուն նշանակու­թյունը: Իսկ դա, թերևս, ավելի հեշտ հասկա­նալի է, քան կարելի է առաջին հայացքից պատկե­րացնել. ավագ Համ­լետը պարզապես շա­րունակում է Թա­գուհուն սիրել` չնայած նրա վար­մունքին: Այդ սերն ավելի ուժեղ է, քան Գերտրուդի պատճառած դառ­նու­թյունն ու զայրույթը, և զգայուն Ուրվա­կանն անկարող է տվյալ դեպքում ոխա­կալ լինել: Կնոջ հանդեպ ավագ Համլետի չմարող սիրո ցայ­տուն ապացույց է նաև նրա երկրորդ այցելու­թյու­նը: Այն պա­հին, երբ Համլետը մորը դաժանորեն պարսավում է հոր նկատմամբ անհա­վատար­մու­թյան և Կլավդիուսի հետ կապվելու համար, հան­կարծ դարձ­յալ հայտնվում է տեսիլքը և նրան դի­մում այսպես (III.4.110–115).

Չմոռանա՛ս. իմ այս այցով
Քո բթացած նպատակն եմ ուզում սրել:
Սակայն նայի՛ր, շփոթմունք է մորդ տիրել,
Կանգնի՛ր նրա և իր տանջվող հոգու միջև.
Մղձավանջը զորեղ է թույլ մարմիններում,
Խոսքդ նրա՛ն ուղղիր, Հա՛մլետ:

Ընդամենը վեց տողանոց այս հատ­վածում Համ­լետի «բթացած» վրի­ժառու­թյան մասին Ուրվակա­նը հիշեցնում է սոսկ հարևանցիորեն, ա­ռաջին եր­կու տողում: Նույնիսկ թվում է, թե Կլավ­դիուսին պատժելն այլևս նրա հիմնական մտահոգությունը չէ: Նրան այլ բան է հետաքրքրում` որդու անգութ կշտամ­բանքից պաշտպանել Գերտրուդին` այն կնո­ջը, որին, հակառակ ամեն ինչի, նա դեռ քնքշորեն սիրում է ու հոգ տանում:

Ուրվականի այս այցելությունը հատ­կա­նշական ու հետաքրքիր է նաև այլ առումով: Նրա տառապ­յալ ու կարեկցելի տեսքը, որից, Համլե­տի խոսքով, քարերն անգամ կհուզվեին, ոչ թե որդուն վրեժի է դրդում, այլ, ընդհակառակը, նրան հա­մակում գթասրտությամբ: «Ինձ մի՜ նա­յիր, որ կարեկից / Քո վարմունքով չկա­սեցնես չար միտումս»,– ա­սում է նրան Համլետը (III.4.127–128): Նման տա­րա­բախտ ոգու կերպա­րը` անարժան կնոջ նկատ­մամբ տակավին հոգատար, որևէ առնչու­թյուն չունի այն «սատանայի» հետ, որ նրա մեջ տեսել են որոշ բա­նասերներ ու ռեժիսորներ:

 2) Մնացյալը լռություն է

Որդուն երկրորդ անգամ հայտնվելուց և Գերտ­րուդի ննջարանում իր անսպա­սելի ու լակոնիկ հրահանգը տալուց հե­տո Ուրվականն այլևս հեռա­նում է և որևէ մասնակցություն չի ունենում դեպ­քերի հետագա ընթացքին: Չկա նույնիսկ մի ակ­նարկ, որ մեզ հուշի նրա կարծիքը կատարվածի վե­րաբերյալ: Գոհանո՞ւմ է արդյոք, երբ Կլավդիուսն ի վերջո ստա­նում է իր արժանի պատիժը, ցավո՞ւմ, որ դա լինում է Համլետի մահվան գնով, և ափսո­սո՞ւմ, որ նրան մղեց ճակատագ­րական վրիժա­ռու­թյան: Ուրախանո՞ւմ է, թե տխրում, երբ այն աշ­խարհ է գնում ու իրեն բախտակից դառնում նաև Գերտ­րուդը, կամ սգո՞ւմ է, երբ իր օրոք հզոր դան­իական թագավորությանը տիրա­նում է մի օտարա­կան` իր վաղեմի թշնա­մու որդի Ֆորտինբրասը: Այս և ուրիշ հարցերի պա­տասխանը գտնելու հա­մար ստիպված ենք ապավինել ոչ թե բուն եր­կին, այլ մեր երևակայությանն ու տրա­մաբանությանը, և մեզ մնում է սոսկ են­թադրություններ անել:

Այլ կերպ չէր էլ կարող լինել, քանի որ «Մնաց­յալը լռություն է», անհայտություն ու մշուշ, իսկ անդրաշխարհից դուրս եկած տեսիլքը` այդ անորո­շության մարմնավորում: Եթե Ուրվականը եզրա­փակիչ ողբի տեսարանում հայտնվեր և, հետմահու իմացության իր բարձունքից, գնահատական տար տեղի ունեցածին, ապա մնացյալը կդադարեր լռու­թյուն լի­նել, և «Համլետ»-ը կկորցներ իր բնույթը` նմանվելով, ասենք, Թոմաս Քիդի «Իս­պանական ողբերգություն» պիեսին. այն­տեղ սպանված Անդրեայի ուրվականը, Վրեժի ընկերակցությամբ, բեմի վրա է ողջ գործողության ընթացքում, իսկ վեր­ջում, իր առջևի դիակույտին նայե­լով, հրճվանք է ապրում ու Վրեժին խնդրում մեղավորներին հավիտե­նական տառա­պանքի մատնել դժոխքում (IV.5.1–44):

Հոդվածն ավարտելուց առաջ ուզում ենք վերա­դառնալ այն գիշերվան, երբ Համ­լետն ա­ռաջին անգամ տեսնում ու զար­հուրած դի­մում է նրան: Իր խոսքի վերջում նա հոր ոգուն խնդրում է պատասխանել երեք հարցի. «Ասա՛. ին­չո՞ւ, ինչի՞ համար և ի՞նչ ա­նենք» (I.4.57): Թե ին­չու և ինչի համար է Ուրվականը հայտնվել, իմա­նում ենք նրա եղերական պատմությունից, իսկ թե ինչ պետք է ա­նեն Համլետը և մյուսները, նա չունի հիմ­նավոր ու սպառիչ պատասխան, այլ` ընդամենը երկու մասնավոր ցուցմունք. ա­ռաջին` որդին պի­տի վրեժ լուծի իր սպա­նության համար, և երկրորդ` այդ անելիս մոր դեմ «դավ չնյութի»: Բավարա՞ր է սա արդյոք «ի՞նչ անենք» հարցին պա­տաս­խանելու համար: Իհարկե ո՛չ, քանզի Կլավդիուսին խողխող­ելը և Գերտրուդին խնայելը չի կարող հունից դուրս եկած ժամանակը դարձ­յալ հունի մեջ դնել, իսկ դրա միջոցը չգիտի անգամ անդենական ոլորտներից հայտնված ոգին:

Շեքսպիրի վաղ կենսագիր և առաջին բազմա­հա­տոր հրատարակու­թյան խմբագիր Նիքոլաս Ռոուն 1709 թ. նշում է [10, հատ. 1, էջ VI], թե նրա` իբրև դե­րասանի մասին միակ տեղեկությունը, որ ինքը կարողացել է գտ­նել, վերա­բե­րում է Ուրվականին: Հենց այդ գործող անձի մարմնավորումն է եղել Շեքսպիրի սահմա­նափակ դերակատարումների գա­գաթնակետը (top): Փաստը խորհրդա­նշական է. առեղծվածային թատե­րա­գիրը լավա­գույնս խաղացել է իր հորի­նած առեղծվածային կերպարի դերը: Շեքս­պիրի անձնավո­րության հետ կապ­ված հարցականները և նրանք, որ առա­ջադրում է Ուրվականը, մեզ դրդում են ո­րոնել հնարավոր կամ ճշմարտանման պատասխան­ներ, և որոնումը շարունա­կական է, քանզի այդ հարցականներն, ըստ էության, պատասխան չու­նեն: Ի վերջո, հե­ղինակի և իր ստեղծած ու խա­ղա­ցած տարօրինակ կերպարի անմեկ­նելի հայտնու­թյունն ու հեռանալը մեզ թողնում են լուռ երկ­մտության մեջ:

Հար­կավ, մնացյալը լռություն է:

ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

1. Battenhouse R. ‘The Ghost in Hamlet: A Catholic Linch­pin?’ Studies in Philology 48 (1951)

2. Campbell L. B. Shakespeare’s Tragic Heroes: Slaves of Passion, Cambridge, 1930

3. Dover Wilson J. What Happens in Hamlet, nine­teenth printing, Cambridge, 2003 (first published 1935)

4. Greenblatt S. Hamlet in Purgatory, Princeton, 2001

5. Greg W. W. ‘Hamlet’s Hallucinations,’ Modern Language Review 12 (1917)

6. Hamlet, Prince of Denmark, ed. Philip Edwards, The New Cam­bridge Shakespeare, Cambridge, 2009 (first published 1985, updated edition [with a new section on prevailing critical and performance approaches to the play by Robert Hapgood] 2003)

7. Joseph M. ‘Discerning the Ghost in Hamlet,’ Publications of the Modern Language Association of Ame­rica 76.5 (1961)

8. Semper I. J. ‘The Ghost in Hamlet: Pagan or Christian?’ The Month, n.s. 9 (1953)

9. West R. H. ‘King Hamlet’s Ambiguous Ghost,’ Publications of the Modern Language Association of Ame­rica 70.5 (1955)

10. The Works of Mr. William Shakespear in Six Volumes, Adorn’d with Cuts, Revis’d and Corrected, with an Account of the Life and Writings of the Author, by Nicholas Rowe, London, 1709