ԺԻԼ ԴԵԼՅՈԶ | Նիցշե

ԿՅԱՆՔԸ

«Զրադաշտի» առաջին մասը բացվում է երեք կերպարանափոխությունների պատմությամբ. «Ես ձեզ ոգու երեք կերպարանափոխություն եմ ասում. թե ինչպես է ոգին ուղտ դառնում, ուղտը` առյուծ, և առյուծը մանուկ վերջ ի վերջո»։ Ուղտը բեռնակիր կենդանի է, այն իր վրա տանում է հաստատված արժեքների ծանրությունը, կրթության, բարոյականության և մշակույթի բեռը։ Այն տանում է իր բեռը անապատով,- և այնտեղ ուղտը դառնում է առյուծ. առյուծը ջարդու-փշուր է անում արձանները, կոխկռճում է հաստատված արժեքների` իր վրայից նետած բեռը, քննադատությամբ նրանց վրա է հարձակվում։ Վերջ ի վերջո առյուծին մնում է մանուկ դառնալ, ասել է թե` խաղ և նոր սկիզբ, վերագնահատման նոր սկզբունքների և նոր արժեքների արարիչ։
Նիցշեի մտքի մեջ այս երեք կերպարանափոխությունները ի միջի այլոց նշանակում են նրա սեփական ստեղծագործության պահերը, ինչպես և կյանքի և առողջության շրջանները։ Ինքնըստինքյան հասկանալի է, որ նրանց միջև սահմանները հարաբերական են. առյուծը նստած է ուղտի մեջ, մանուկը` առյուծի. ողբերգական ելքը դրված է արդեն մանկան մեջ։
Ֆրիդրիխ Վիլհելմ Նիցշեն ծնվել է 1844 թ.-ին, Պրուսիայի կողմից բռնազավթված Թյուրինգիայում, ռյոկկենյան հոգևորականի ընտանիքում։ Նրա թե՛ մայրը, թե՛ հայրը լութերյան պաստորների ընտանիքից էին։ Հայրը` նուրբ, կրթյալ մի անձնավորություն, վախճանվում է 1849 թ.-ին (ուղեղի դոնդողացում, գանգուղեղի բորբոքում կամ կաթվածահարություն)։ Նիցշեն մեծանում է Նաումբուրգում, կանանց միջավայրում, կրտսեր քրոջ` Էլիզաբեթի հետ միասին։ Նրա մեջ ի հայտ է գալիս հրաշամանուկը. մերձավորները սիրով պահում են նրա դպրոցական շարադրությունները և երաժշտական հորինվածքները։ Նա ընդունվում է Պֆորտայի դպրոց, ապա սովորում է Բոննում և Լայպցիգում։ Բանասիրությունը նախընտրում է աստվածաբանությունից։ Բայց նրան արդեն տանջում է փիլիսոփայությունը – Շոպենհաուերի` «մասնավոր մտածողի» կերպարով։ 1869 թ.-ին բանասիրական աշխատությունների հիմամբ (Թեոգնիդես, Սիմոնիդաս, Դիոգենես Լաերտցի) Նիցշեն նշանակվում է բազելյան համալսարանի պրոֆեսորի պաշտոնում։
Այդ ժամանակ սկսվում է նրա ամենասերտ բարեկամությունը Վագների հետ, ում նա հանդիպել էր դեռ Լայպցիգում. կոմպոզիտորը ապրում է Լյուցեռնին մերձ Տրիբշենում։ Իր` Նիցշեի բառերով` իմ կյանքի ամենագեղեցիկ օրերը։ Վագները գրեթե վաթսուն տարեկան է, Կոզիման` հազիվ երեսուն։ Նա Լիստի դուստրն է, հանուն Վագների բաժանվել է երաժիշտ Հանս ֆոն Բյուլովից։ Երբեմն ընկերները նրան Արիադնե են կոչում` մղելով այն մտքին, որ, ուրեմն, Բյուլովը Թեսևսն է, իսկ Վագները` Դիոնիսոսը։ Նիցշեն այստեղ բախվում է հոգեբանական մի սխեմայի, որը նրա մեջ արդեն առկա է, և որը նա ժամանակի ընթացքում յուրացնում է ըստ կարելվույն լավագույնս։ Այդ ամենագեղեցիկ օրերը այնքան էլ անամպ չեն եղել. երբեմն նրա մոտ այն տհաճ զգացողությունն է առաջանում, թե իբր Վագները օգտագործում է իրեն, իրենից փոխառում է ողբերգականի ինքնատիպ հղացքը, երբեմն էլ հիացական մի զգացում է համակում, թե իբր Կոզիմայի օգնությամբ ինքը Վագներին կտանի ճշմարտությունների, որոնք վերջինս մենակ չի կարող բացահայտել։
Իբրև բազելյան համալսարանի պրոֆեսոր` Նիցշեն շվեյցարական հպատակություն է ընդունում։ 1870 թ.-ի պատերազմին նա մասնակցում է իբրև սանիտար։ Այստեղ նա կորցնում է «բեռի» մնացորդները` որոշ ազգայնամոլություն, որոշ համակրանք Բիսմարկի և Պրուսիայի հանդեպ։ Նա այլևս ո՛չ կարող է պաշտպանել մշակույթի և Պետության նույնականությունը, ո՛չ էլ հավատալ, որ զենքի հաղթանակը մշակույթի նշան է։ Այդժամ ի հայտ է գալիս նրա արհամարհանքը Գերմանիայի հանդեպ, գերմանացիների միջև ապրելու նրա անկարողությունը։ Հին հավատամքներից Նիցշեի հրաժարումը ճգնաժամ չի կազմում (ճգնաժամը կամ խզումը կազմավորվում է, ավելի շուտ, նոր գաղափարի բացահայտմամբ, ոգեշնչմամբ)։ Նիցշեի հիմնախնդիրները ինչ-որ բանից հրաժարվելու հիմնախնդիրներ չեն։ Մենք ոչ մի հիմք չունենք չհավատալու «Ecce homo»-ի հայտարարություններին, որոնցով Նիցշեն հաստատում է, թե կրոնական փորձի մեջ աթեիզմը նրան, չնայած ժառանգականությանը, համաբնույթ է, ենթադրվում է բնազդներից։ Այդ ընթացքում նրա մենությունը խորանում է։ 1871 թ.-ին նա գրում է «Ողբերգության ծնունդը»-ը, որտեղ Վագների և Շոպենհաուերի դիմակների տակից նայում է բուն Նիցշեն,- բանասերները վատ են ընդունում գիրքը։ Նիցշեն իրեն զգում է Անժամանակյա, նրա առջև կանգնում է մասնավոր մտածողի և հրապարակային պրոֆեսորի անհամատեղելիությունը։ «Անժամանակյաների» չորրորդ մասում («Վագները Բայրոյտում», 1875) Վագների հանդեպ սառնությունը ընդգծված է դառնում։ Բայրոյտյան հանդիսությունները, տոնավաճառային ոգին, որը նա գտնում է այստեղ, ճառերը, ծեր միապետի ներկայությունը` այս ամենը նրան նողկանք է պատճառում։ Բարեկամները զարմացած են այն բանի վրա, ինչը Նիցշեի մեջ նրանց համար փոփոխություն է թվում։ Նա գնալով ավելի ու ավելի է հետաքրքրվում պոզիտիվ գիտություններով` ֆիզիկայով, կենսաբանությամբ, բժշկությամբ։ Նա կորցնում է անգամ առողջությունը. նրան տանջում են գլխացավերը, ստամոքսային և աչքերի ցավերը, խոսքի խանգարումը։ Նա հրաժարվում է դասախոսելուց։ «Հիվանդությունը ինձ կամաց-կամաց ազատագրում բերեց. այն ինձ ազատեց ամեն կարգի խզումներից, ամենայն մոլեգին կասկածելի ձեռնարկումներից։ Այն ինձ իրավունք տվեց արմատապես փոխել սովորություններս»։ Եվ քանի որ Վագները կարևոր էր Նիցշե-պրոֆեսորի համար` վագներականությունը Նիցշեի պրոֆեսորության հետ անհետացավ։
Օվերբեքի` ընկերներից ամենահավատարիմի և ամենախելոքի ջանքերով 1878 թ.-ին Նիցշեն թոշակ է ստանում Բազելում։ Նա սկսում է թափառականի իր կյանքը. համեստ կահավորված սենյակների բնակիչ` նա, ասես ստվեր, Շվեյցարիայով, Իտալիայով, Ֆրանսիայի հարավով դեսուդեն է նետվում ի խույզ բարենպաստ կլիմայի։ Մերթ միայնակ, մերթ բարեկամների հետ (Մալվիդա ֆոն Մայզենբուգ` Վագների վաղեմի երկրպագուհին. Պետեր Գաստ` նրա նախկին աշակերտը, կոմպոզիտոր, ում նա նկատի ունի Վագների տեղի համար. Պաուլ Ռե` նրան սրա հետ կապում է բնական գիտությունների, բարոյականության հերձման ճաշակը)։ Ժամանակ առ ժամանակ նա վերադառնում է Նաումբուրգ։ Սորրենտոյում վերջին անգամ տեսնվում է Վագների` ազգայնամոլի, բարեպաշտի հետ։ 1878 թ.-ին «Մարդկային, չափազանզ մարդկային»-ը բացում է արժեքների մեծ քննադատությունը, Առյուծի տարիները։ Բարեկամները դադարում են նրան հասկանալ, Վագները վրան է հարձակվում կշտամբանքներով։ Իսկ գլխավորը` նա գնալով ավելի ու ավելի հիվանդ է։ «Հնարավորություն չունենա՜լ կարդալու։ Գրել ոչ այլ կերպ, քան ընդհատումներո՜վ։ Ոչ ոքի հետ չտեսնվե՜լ։ Հնարավորություն չունենալ երաժշտությո՜ւն լսել»։ 1880 թ.-ին նա այսպես է նկարագրում իր վիճակը. «Մշտակա ցավեր, ամեն օր ժամեր տևող մի վիճակ, որը մոտ է ծովային հիվանդության, կիսակաթված, ինչի պատճառով դժվար է խոսել, իսկ բազմազանության համար` ցավի ամենադաժան նոպաներ (վերջինը ուղեկցվեց երեքօրյա փսխուքով, ես պարզապես մահ էի տենչում…)։ Եթե միայն կարողանայի՜ Ձեզ նկարագրել այս ամենի անընդհատությունը, գլխի և աչքերի անդադրում տանջալից ցավերը և ոտից-գլուխ կաթվածի այս ընդհանուր զգացողությունը»։
Ի՞նչ իմաստով է հիվանդությունը (կամ անգամ` խելագարությունը) առկա Նիցշեի ստեղծագործության մեջ։ Երբեք այն ոգեշնչման աղբյուր չի եղել։ Նիցշեն երբեք չի մտածել, որ փիլիսոփայության աղբյուր կարող է լինել տառապանքը, վատառողջությունը կամ թախիծը,- թեև փիլիսոփան, ինչպես որ Նիցշեն է հասկացել նրան, անսահման պետք է տառապի։ Առավել ևս` նա հիվանդությունը չի համարում իրադարձություն, որը դրսից դիպչում է ուղեղ-օբյեկտին կամ մարմին-օբյեկտին։ Նա, ավելի շուտ, հիվանդության մեջ տեսնում է առողջության մասին տ ե ս ա կ ե տ, իսկ առողջության մեջ` տ ե ս ա կ ե տ հիվանդության մասին։ «Հիվանդի տեսակետից դիտարկել առավել առողջ գաղափարներ և արժեքներ և, ընդհակառակը, առավել հարուստ կյանքի լիության և ինքնավստահության տեսակետից նայել դեկադանսի բնազդի խորհրդավոր աշխատանքի վրա, – այսպիսին էր իմ երկարատև վարժությունը, իմ իրական փորձը, և եթե որևէ բանում` ապա հենց այդտեղ էր, որ ես վարպետ դարձա…»։ Հիվանդությունը չի կարող մտածող սուբյեկտի շարժիչ ուժ լինել, առավել ևս չի կարող մտքի առարկա լինել. այն, ավելի շուտ, կազմում է անհատի ընդերքում թաքնված միջսուբյեկտիվությունը։ Հիվանդությունը իբրև առողջության գնահատում, առողջության պահերը իբրև հիվանդության գնահատում` ահա այն «հեղաշրջումը», այն «հեռանկարների տեղաշարժը», որում Նիցշեն դիտարկում է իր մեթոդի էությունը և արժեքների վերարժեքավորման իր կոչումը։ Ըստ որում, հակառակ ակնհայտության` այս երկու տեսակետների միջև, գնահատման երկու տիպերի միջև ոչ մի փոխհարաբերություն գոյություն չունի։ Առողջությունից դեպի հիվանդություն, հիվանդությունից դեպի առողջություն` այդ շարժունությունն ինքը, թո՛ղ որ մտացածին, գերազանց առողջության նախանշան է. այդ տեղաշարժն ինքը, այդ թեթևությունը, որով Նիցշեն անցնում է մեկից մյուսին, վկայում է «մեծ առողջության» մասին։ Ահա թե ինչու ընդհուպ բուն վախճանը (այսինքն` 1888 թվականը) Նիցշեն պնդում է. ես, այո՛, հիվանդի լրիվ հակադրությունն եմ, հիմքում ես առողջ եմ։ Արժե՞ արդյոք հիշել, թե ամեն ինչ ի՛նչ վատ վախճան ունեցավ։ Խանգարումը վրա է հասնում, երբ շարժունությունը, տեղաշարժման այդ արվեստը, դավաճանում է Նիցշեին, երբ այլևս ա ռ ո ղ ջ ո ւ թ յ ո ւ ն չի մնում, որպեսզի հիվանդությունը տեսակետ դարձվի առողջության վրա։
Նիցշեի մոտ ամեն ինչ դիմակ է։ Առաջին դիմակը, հանճարի համար, նրա առողջությունն է. երկրորդը, և՛ հանճարի, և՛ առողջության համար, նրա տառապանքները։ «Ես»-ի միասնականությանը Նիցշեն չի հավատում, այն իր մեջ չի զգում. իշխանության և արժևորման նրբենագույն հարաբերություններ, տարբեր «ես»-երի միջև հարաբերություններ, որոնք թաքնվում են, բայց ընդհանրության մեջ միանգամայն այլ բնույթի ուժեր են արտահայտում` կյանքի ուժերը, մտքի ուժերը,- ահա թե որն է Նիցշեի կոնցեպցիան, նրա կենսակերպը։ Վագները, Շոպենհաուերը, ամգամ Պաուլ Ռեն` սրանք բոլորն էլ Նիցշեի դիմակներն են եղել։ 1890 թ.-ից հետո Նիցշեի որոշ ընկերներ (Օվերբեք, Գաստ) մտածում էին, որ խելագարությունը նրա վերջին դիմակն է։ Նրան վիճակվել է այսպիսի բան գրել. «Երբեմն խելագարությունն ինքը դիմակ է, որի հետևում թաքնվում է ճակատագրական և չափազանց հուսալի իմացությունը»։ Իրականում ամեն ինչ այլ կերպ է, բայց սոսկ այն պատճառով, որ խելագարությունը իրենով նշանավորում է այն պահը, երբ դիմակները, դադարելով տեղափոխվել և իրար մեջ հոսել, խառնվում են, քարանում են մեռյալ անշարժությամբ։ Նիցշեի մտքի գագաթների մեջ կան էջեր, որտեղ նա գրում է դիմակավորման անհրաժեշտության մասին, դիմակների արժանիքների, պոզիտիվության, ծայրագույն անհետաձգելիության մասին։ Ձեռքերը, ականջները և աչքերը` ահա այն, ինչը Նիցշեն սիրում է իր մեջ (նա հպարտանում էր իր ականջներով` փոքրիկ ականջները համարելով Դիոնիսոսին տանող յուրատեսակ ուղեցույց թել)։ Բայց առաջին դիմակի վրա` երկրորդն է. վիթխարի բեղեր («Ինձ, աղաչում եմ տուր, տուր ինձ… -Դու ի՞նչ ես ուզում։ -Ուրիշ, երկրորդ մի դիմակ»)։
«Մարդկային, չափազանց մարդկային»-ից հետո (1878) Նիցշեն շարունակում է համընդհանուր քննադատության իր ձեռնարկումը. «Թափառականը և նրա ստվերը» (1879), «Արշալույս» (1880)։ Աշխատում է «Զվարթ գիտությունը»-ի վրա։ Բայց ինչ-որ նոր բան է ի հայտ գալիս, ինչ-որ հուզավառություն, ուժերի ինչ-որ ավելցուկ։ Ասես նա մտքերի մեջ հասած լինի այն կետին, որտեղ փոխվում է վերարժևորման իմաստը, որտեղ հիվանդության մասին դատում են ինչ-որ արտառոց առողջության գագաթից։ Տառապանքները շարունակվում են, բայց երբեմն դրանք ղեկավարում է հենց մարմինը շոշափող ինչ-որ «խանդավառություն»։ Դա ժամանակն է նրա ամենավեհ վիճակների, որոնք կապված են վտանգի զգացման հետ։ 1881 թ.-ի օգոստոսին Սիլս-Մարիայում, Սիլվապլանայի լճի ափերին նրա մի զբոսանքի ժամանակ, նրա վրա իջնում է Հավերժական Վերադարձի ապշեցուցիչ հայտնությունը։ Այնուհետև` Զրադաշտի ոգեշնչումը։ 1883-1885 թթ. նա գրում է «Զրադաշտի» չորս մասերը, նշումներ է անում մի գրքի համար, որը պետք է նրա շարունակությունը լիներ։ Նա քննադատությունը հասցնում է մի մակարդակի, որը նախկինում չգիտեր, այն դարձնում է արժեքների «վերափոխման» զենք, գերագույն հաստատմանն ի սպաս դնում է «Ոչ»-ը («Բարուց և չարից անդին», 1886, «Բարոյականության ծննդաբանության շուրջ», 1887)։- Դա էլ հենց երրորդ կերպարանափոխությունն է` մանուկ-դառնալը։
Համենայն դեպս նա տագնապ է ապրում, բախվում է լուրջ խոչընդոտների։ 1882 թ.-ին է վերաբերվում պատմությունը Լու ֆոն Սալոմեի հետ։ Պաուլ Ռեի հետ մտերմացած ռուս աղջիկը նրան իդեալական աշակերտուհի է թվում, նրան թվում է սիրո արժանի։ Հետևելով հոգեբանական մի սխեմայի, որը նրան արդեն վիճակվել էր կիրառել, Նիցշեն ընկերոջ միջոցով շտապում է առաջարկություն անել։ Նա անրջում է, թե իբր ինքը` լինելով Դիոնիսոսը, Թեսևսի հավանությամբ ի վերջո կստանա Արիադնեին։ Թեսևսը` «Բարձրագույն մարդն» է, հոր պատկեր, որով մի ժամանակ հանդես էր գալիս Վագները։ Բայց բացահայտ հավակնել Կոզիմա-Արիադնեին Նիցշեն չհամարձակվեց։ Պաուլ Ռեի մեջ, ինչպես նախկինում ուրիշ ընկերների, Նիցշեն գտնում է Թեսևսին, շատ թեսևսների, ավելի երիտասարդ, նվազ պատկառելի հայրերի։ (Դեռևս 1876 թ.-ին իր ընկերոջ` Հուգո ֆոն Զենգերի միջոցով Նիցշեն խնդրել էր մի աղջկա ձեռքը, որը հետագայում Զենգերի կինը դարձավ)։Դիոնիսոսը բարձր է Բարձրագույն մարդուց, ինչպես Նիցշեն` բարձր է Վագներից։ Առավել ևս` Պաուլ Ռից։ Ճակատագրականորեն ինքյան ստացվում է, որ նման ֆանտազմը չի իրագործվում։ Արիադնեն անփոփոխ գերադասում է Թեսևսին։ Այդժամ ծնվում է տարօրինակ քառյակը. Լու Սալոմե, Պաուլ Ռե, Նիցշե, Մելվիդա ֆոն Մայզենբուգ, որը առաջին ջութակն է նվագում։ Քառյակի կյանքը ընթանում է վեճերով և հաշտություններով։ Նիցշեի քույրը` Էլիզաբեթը, իշխանատենչ և խանդոտ մի կին, անում է ամեն ինչ, որպեսզի հասնի գժտության։ Եվ դա նրան հաջողվում է, քանզի Նիցշեն այդպես էլ չի կարողանում ո՛չ կապերը խզել քրոջ հետ, ո՛չ էլ դեպի լավը փոխել նրա մասին իր կարծիքը («… իմ քրոջ նման մարդիկ անխուսափելիորեն իմ մտածելակերպի և իմ փիլիսոփայության անհաշտ հակառակորդներն են, դա բխում է իրերի բուն բնույթից…», «խեղճ իմ քույր, իմ ճաշակին դեմ է քո կերտվածքի ամենայն մարդկային հոգի», «ի խորոց սրտի ես հոգնել եմ քո խելագար բարոյախոսական դատարկախոսությունից»)։ Լու Սալոմեն չէր սիրում Նիցշեին, սակայն ավելի ուշ նրան հաջողվեց նրա մասին վերին աստիճանի սքանչելի գիրք գրել։
Նիցշեն իրեն ավելի ու ավելի մենակ է զգում։ Նրան է հասնում Վագների մահվան բոթը. Կոզիմա-Արիադնեի պատկերը նոր ուժով է տիրում նրա մտքերին։ 1885 թ.-ին Էլիզաբեթը ամուսնանում է վագներական, հակասեմական, պրուսական ազգայնամոլ Ֆյորստերի հետ. Ֆյորստերը շուտով կնոջ հետ մեկնում է Պարագվայ` զտարյուն արիացիների գաղութ հիմնելու համար։ Նիցշեն չի մասնակցում քրոջ հարսանիքին, նա հազիվ է տանում տաղտկալի փեսային։ Մի այլ ազգայնամոլի նա մի անգամ գրում է. «Խնդրում եմ, վերջ տվեք ձեր հրապարակումներն ինձ ուղարկելուն, վախենամ` համբերությունս հատնի»։- Արագանում է ոգեշնչվածության և ընկճվածության հաջորդականության ռիթմը։ Հաճախ նրան ամեն ինչ վարդագույն է ներկայանում. դերձակը, ուտելիքը, մարդկանց կողմից նրան ցուցաբերվող ընդունելությունը, այն աղմկալից իրարանցումը, որը, ինչպես թվում է նրան, առաջացնում է խանութներում իր հայտնվելը։ Երբեմն հաղթանակում է հուսահատությունը. ընթերցողների բացակայությունը, մահվան կանխազգացումը, դավաճանություններ։
Սկսվում է մեծ 1888 թվականը։ «Չաստվածների մթնշաղ», «Վագներ դեպքը», «ՀակաՔրիստոսը», «Ecce homo»։ Ամեն ինչ տեղի է ունենում այնպես, ասես Նիցշեի ստեղծագործական կարողությունները հասել են սահմանագծին, վերջին ճախրին, որին պետք է հետևելիս լինի անկումը։ Մեծ վարպետության այդ ստեղծագործություններում անգամ տոնը` այլ է. նոր մոլուցք, հումորի նոր զգացում` գերմարդկային կոմիզմ։ Մի թափով Նիցշեն իր վրա է գցում սադրիչ, ազնվակիրթ, տիեզերական մի կերպար («երբևիցե իմ անվան հետ կկապվի հիշողությունը ինչ-որ մեծագույն բանի մասին», «Երկրի երեսին միայն ինձնով է սկսվում մեծ քաղաքականության դարաշրջանը»). բայց միևնույն ժամանակ գլխովին ներսուզվում է ակնթարթի մեջ, րոպեական հաջողության հոգսի մեջ։
1888 թվականի վերջին Նիցշեն սկսում է միանգամայն տարօրինակ նամակներ գրել։ Ստրինդբերգին. «Ես Հռոմում վերջին միապետների ասամբլեա եմ հրավիրել, ուզում եմ գնդակահարել երիտասարդ Կայզերը։ Ցտեսությո՜ւն։ Քանզի մենք դեռ կհանդիպենք։ Բայց մի պայմանով. բաժանվենք… Նիցշե-Կեսար»։ Ճգնաժամը վրա հասավ 1889 թ.-ի հունվարի 3-ին, Տուրինում։ Նա դեռ շարունակում է գրել իր նամակները` դրանք ստորագրելով մերթ «Դիոնիսոս», մերթ` «Խաչյալ», մերթ երկու անուններով միասին։ Կոզիմա Վագներին. «Արիադնե, ես սիրում եմ քեզ։ Դիոնիսոս»։ Իսկույն Տուրին եկած Օվերբեքը Նիցշեին գտնում է ծայրահեղ ցնորվածության և գրգռվածության տիրապետության ներքո. նրան հաջողվում է հիվանդին Բազել տանել և այնտեղ տեղավորել հոգեբուժական կլինիկայում։ Ախտորոշումը` «paralysis progressiva»։ Մայրը որդուն տեղափոխում է Յենա։ Յենայի բժիշկները առաջ են քաշում սիֆիլիսի վարկածը, որով Նիցշեն իբր վարակված է եղել 1866 թ.-ին։ (Միգուցե ի գիտություն է ընդունվել իր` Նիցշեի հայտարարությունը։ Երիտասարդ տարիներին նա իր ընկերոջը` Պ. Դոյսենին պատմել է մի զգայացունց պատմություն, որի ժամանակ, նրա բառերով, նրան փրկություն է բերել դաշնամուրը։ Այս տեսակետից հնարավոր կլիներ դիտարկել «Անապատի դստերց միջև»-ը` «Զրադաշտի» հատվածներից մեկը)։ Հանդարտման պահերը ընդհատվում են հիվանդության նոպաներով, երբեմն թվում է, թե նա մոռանում է ստեղծագործության մասին, բայց ժամանակ առ ժամանակ նստում է դաշնամուրի առջև։ Մայրը հիվանդ Նիցշեին տեղափոխում է իր մոտ։ 1889 թ.-ի վերջին Պարագվայից վերադառնում է քույրը` Էլիզաբեթը։ Հիվանդությունը դանդաղ առաջադիմում է, վրա են հասնում հուլությունը և հոգևարքը։ Ֆրիդրիխ Նիցշեն մահանում է Վայմարում, 1900 թ.-ին։
Բժիշկների ախտորոշումը ներկայանում է հիմնավորված, բայց հազիվ թե մինչև վերջ հավաստի է։ Խնդիրը, սակայն, այլ է. 1875, 1881, 1888 թթ. ախտանիշերը արդյոք տեղավորվո՞ւմ են միևնույն կլինիկական պատկերի մեջ։ Արդյո՞ք խոսքը միևնույն հիվանդության մասին է։ Ըստ երևույթին` այո։ Կարևոր չէ, որ դա ավելի շուտ թուլամտություն է, քան հոգեգարություն։ Մենք արդեն տեսանք, թե ինչ կերպ է հիվանդությունը,- կամ անգամ խելագարությունը,- ներկա Նիցշեի ստեղծագործության մեջ։ Paralysis progressiva-ի ճգնաժամը նշանավորում է այն պահը, երբ հիվանդությունը դուրս է գալիս ստեղծագործության շրջանակներից, ընդհատում է այն, շարունակությունը դարձնում է անհնար։ Նիցշեի վերջին նամակները այդ ծայրահեղ պահի վկայություններն են, դրա համար էլ պատկանում են ստեղծագործությանը, նրա անքակտելի մասն են։ Քանի դեռ Նիցշեին բավականացնում էր հեռանկարները տեղաշարժելու, առողջությունից հիվանդությանը և հիվանդությունից առողջությանը անցնելու արվեստը` նա վայելում էր իր «մեծ առողջությունը», որը և հնարավոր էր դարձնում նրա ստեղծագործությունը։ Բայց երբ այդ արվեստը նրան լքեց, երբ օրգանական կամ մի այլ գործընթացի ներգործությամբ բոլոր դիմակները խառնվեցին խեղկատակի, ծաղրածուի դիմակին,- այդժամ հիվանդությունը միահյուսվում է ստեղծագործության ավարտին։ (Եղել է, որ Նիցշեն խելագարությունը կոչել է «կատակերգական ավարտ», յուրատեսակ վերջին զավեշտախաղ)։
Էլիզաբեթը օգնում էր մորը` խնամելու Նիցշեին։ Նրան է պատկանում եղբոր հիվանդության մի քանի բարեբարո մեկնաբանություններ։ Նա Ֆր. Օվերբեքին հեղեղում է կտրուկ հանդիմանություններով, վերջինս արժանապատվությամբ պատասխանում է նրան։ Դժվար է ժխտել նրա վաստակները. նա ամեն ինչ արել է եղբոր մտքի տարածման համար, Վայմարում կազմակերպել է «Nietzsche-Archiv»-ը։ Բայց այդ վաստակները ի չիք են դառնում մեծագույն դավաճանությամբ. նա փորձեց Նիցշեին ի սպաս դնել նացիոնալ-սոցիալիզմին։ Նիցշեի բախտի վերջին նրբագիծը. հակաբնական հարազատությունը, որը տեղ է գտնում յուրաքանչյուր «նզովյալ մտածողի» շքերթում։

ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆԸ

Նիցշեն փիլիսոփայության մեջ ներառում է արտահայտման երկու միջոց` ասույթը և բանաստեղծությունը. ձևեր, որոնք ինքնըստինքյան փիլիսոփայության նոր կոնցեպցիա են ենթադրում, և՛ մտածողի, և՛ մտքի նոր կերպ։ Ճանաչողության իդեալին, ճշմարտի որոնումներին նա հակադրում է մ ե կ ն ա բ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն ը և ա ր ժ և ո ր ո ւ մ ը։ Մեկնաբանությունը ամրապնդում է որևէ երևույթի միշտ մասնակի, հատվածային «իմաստը». արժևորումը սահմանում է իմաստների աստիճանակարգային «արժեքը», հատվածներին ամբողջականություն է հաղորդում` ըստ այդմ չնվազեցնելով և չվերացնելով նրանց բազմակերպությունը։ Հենց ասույթն է իրենից ներկայացնում ինչպես մեկնաբանության արվեստը, այդպես էլ այն, ինչը ենթակա է մեկնաբանության. բանաստեղծությունը` և՛ արժևորման արվեստ է, և՛ արժևորման ենթակա մի բան։ Մեկնաբանը` բնախոս և բժիշկ է, նա, ով երևույթները դիտարկում է իբրև ախտանիշեր և խոսում է ասույթներով։ Արժևորողը – արվեստագետ է, որը դիտարկում և ստեղծում է «հեռանկարներ», խոսում է բանաստեղծություններով։ Ապագայի փիլիսոփան պետք է արվեստագետ և բժիշկ լինի, միով բանիվ` օրենսդիր։
Փլիսոփայի նման տիպը, ըստ որում, ամենահինն է։ Դա մտածող-մինչսոկրատյանի, բնախոսի և արվեստագետի, աշխարհի մեկնաբանիչի և արժևորողի կերպարն է։ Ինչպե՞ս հասկանալ գալիքի և նախասկզբնականի այս մոտիկությունը։ Գալիքի փիլիսոփան միաժամանակ հին աշխարհների, գագաթների և անձավների քննիչն է, նա ստեղծագործում է ոչ այլ կերպ, քան հիշողության ուժով այն ամենի մասին, ինչն ըստ էության մոռացված է եղել։ Իսկ մոռացված եղել է, ըստ Նիցշեի, մտքի և կյանքի միասնականությունը։ Բարդ մի միասնականություն. կյանքն այդտեղ քայլ իսկ հետ չի մնում մտքից։ Կենսակերպը ներշնչում է մտքի յուրաձևությունը, մտածելակերպը ստեղծում է կյանքի յուրաձևությունը։ Միտքը ա կ տ ի վ ա ց վ ո ւ մ է կյանքով, որը, իր հերթին, հ ա ս տ ա տ ո ւ մ է միտքը։ Մեզ համար մտքի և կյանքի այդ նախասոկրատյան միասնականության անգամ պատկերացումը չի մնացել։ Մնացել են սոսկ ա՛յն օրինակները, որտեղ միտքը զսպում և հաշմում է կյանքը` այն լեփլցնելով իմաստնությամբ, կամ նրա՛նք, որտեղ կյանքն իրենն է վերցնում` մտքին ստիպելով խելագարվել և նրա հետ կորչելով։ Մեզ այլ ընտրություն չի մնացել. կամ չնչին կյանք, կամ խելագար մտածող։ Կամ մտածողի համար չափազանց իմաստուն կյանք, կամ առողջ մարդու համար չափազանց խելագար միտք. Կանտը և Հյոլդեռլինը։ Մեզ դեռ սպասվում է նորովի բացել այդ սքանչելի միասնականությունը, և մենության մեջ խելագարությունը ավելին չի լինի,- միասնականություն, ինչի շնորհիվ կենցաղային մանրադրվագը վերածվում է ասույթի, իսկ մտքով արարված արժևորումը` կյանքի նոր հեռանկարի։
Որոշ իմաստով նախասոկրատյանների գաղտնիքը նախասկզբնապես կորել է։ Փիլիսոփայությունը հարկավոր է հասկանալ իբրև ուժ։ Սակայն, համաձայն ուժերի օրենքի, վերջիններս առանց նախագո ուժերի դիմակների ի հայտ չեն գալիս։ Հավանաբար կյանքը նմանակում է նյութը։ Եվ, ուրեմն, անհրաժեշտ էր, որ փիլիսոփայության ուժը Հունաստանում իր ծննդյան բուն պահի մեջ թաքնվեր։ Անհրաժեշտ էր, որ փիլիսոփան գնար նախորդած ուժերի հետքերով, որ ք ր մ ի դիմակը դներ։ Երիտասարդ հույն փիլիսոփայի մեջ ինչ-որ բան կա հին արևելյան քրմից։ Եվ մեր օրերում էլ առանց սխալների գլուխ չես հանի. Զորոաստր և Հերակլիտոս, հնդիկներ և էլեաթներ, եգիպտացիներ և Էմպեդոկլես, Պյութագորաս և չինացիներ – մի խոսքով` որքան ուզես խառնաշփոթ։ Ինչպես և նախկինում` պնդում են իդեալական փիլիսոփայի առաքինությունների, նրա ճգնակեցականության, իմաստնության հանդեպ նրա սիրո մասին։ Սակայն այդ դիմակի տակ ոչ մի կերպ չեն ճանաչում առանձնահատուկ մենությունն ու առանձնահատուկ զգացականությունը` հանդգնված գոյության ոչ չափազանց իմաստուն նպատակներ։ Եվ քանի որ փիլիսոփայության գաղտնիքը նախասկզբնապես կորած է` մնում է այն որոնել ապագայում։
Ուրեմն այդտեղ ճակատագիր էր, որ պատմականորեն փիլիսոփայությունը զարգացել է ոչ այլ կերպ, քան այլասերվելով, ինքն իր դեմ շրջվելով, հարմարվելով իր դիմակին։ Ակտիվ կյանքի և հաստատող մտքի միասնականությունը որոնելու տեղակ` այն իր առջև խնդիր է դնում դատել կյանքը, նրան, այսպես կոչված, բարձրագույն արժեքներ հակառակադրել, այն առդրել այդ արժեքներին, սահմանափակել և պախարակել։ Միտքը դառնում է ժխտող, իսկ կյանքը արժեզրկվում է, կորցնում ակտիվությունը, հանգում ավելի ու ավելի թույլ ձևերի, հիվանդագին ձևերի, եթե ինչ-որ բանի հետ համատեղելի` ապա լոկ այդ, այսպես կոչված, բարձրագույն արժեքների։ «Ռ ե ա կ ց ի ա յ ի» հ ա ղ թ ա ն ա կ ը ա կ տ ի վ կ յ ա ն ք ի ն կ ա տ մ ա մ բ, ժ խ տ մ ա ն հ ա ղ թ ա ն ա կ ը հ ա ս տ ա տ մ ա ն ն կ ա տ մ ա մ բ։ Դրա հետևանքները փիլիսոփայության համար միանգամայն ծանր են. քանզի փիլիսոփա-օրենսդիրը տիրապետում է երկու գլխավոր արժանիքների. նա քննադատն է բոլոր հաստատված, ուրեմն` կյանքը գերազանցող արժեքների, ինչպես և այն սկզբունքի, որին դրանք ենթակա են, միևնույն ժամանակ նա նոր արժեքների արարիչն է – նրանց, որոնք նոր սկզբունք են պահանջում։ Այն չափով, որքանով միտքը այլասերվում է, փիլիսոփա-օրենսդիրը տեղը զիջում է փիլիսոփա-վանականին։ Հաստատված արժեքների քննադատի փոխարեն, նոր արժեքների և հեռանկարների արարչի փոխարեն լույս աշխարհ է գալիս բոլորի կողմից ընդունված արժեքների պահապանը։ Փիլիսոփան դադարում է բնախոս, բժիշկ լինելուց` դառնում է մետաֆիզիկոս. դադարում է բանաստեղծ լինելուց` դառնում է «հրապարակային պրոֆեսոր»։ Նա ասում է, որ ենթարկվում է բանականության պահանջներին, բայց բանականության պահանջների տակ հաճախակի թաքնվում են ոչ այնքան բանական ուժեր. Պետությունը, կրոնը, գնայուն արժեքներ։ Փիլիսոփայությունն այդ պահից – այլ բան չէ, քան փաստարկների հաշվարկ, որոնց օգնությամբ մարդն իրեն համոզում է ենթարկվելու անհրաժեշտությանը։ Փիլիսոփան խոսում է ճշմարտության հանդեպ սիրո մասին, բայց ո՛ւմ ինչ նրա ճշմարտությունը («…հարմար և բարեհոգի արարածը, որը անդադար վստահեցնում է բոլոր գոյություն ունեցող իշխանություններին, որ ինքը ոչ մեկին ոչ մի հոգս չի ուզում պատճառել – ախր չէ՞ որ ինքը լոկ «մաքուր գիտություն» է»։ – Հմմտ. «Անժամանակյա դիտարկումներ». Շոպենհաուերը իբրև դաստիարակ, 3)։ Փիլիսոփան կյանքը գնահատում է ծանրություններ կրելու, իր վրա բեռ առնելու սեփական պիտանելիության համապատասխան։ Ծանրություններ և բեռ` ահա թե ինչ բան են բարձրագույն արժեքները։ Ծանրության ոգին մի անապատում միավորում է բեռնակրին ու բեռը, ռեակտիվ կյանքն ու արժեզուրկ կյանքը, ժխտող միտքն ու արժեզրկող միտքը։ Քննադատության տեղը հետայդու լցնում են մտապատրանքները, ստեղծագործության տեղը` ուրուները։ Քանզի ոչ ոք այնպես հակադիր չէ արարողին, ինչպես բեռնակիրը։ Արարել` նշանակում է թեթևացնել կյանքը, բեռնաթափել այն, կյանքի նոր հնարավորություններ հայտնագործել։ Արարողը` կյանքի օրենսդիրն է, պարող է։
Փիլիսոփայության այլասերումը սկսվում է Սոկրատեսից։ Եթե մետաֆիզիկան սկիզբ է առնում երկու աշխարհների տարբերումից, էության և երևութականության, ճշմարիտի և կեղծի, մտահասանելու և զգայականի հակադրումից` ապա պետք է ուղղակի ասել, որ հենց Սոկրատեսն է հայտնագործել մետաֆիզիկան. նա կյանքը վերածեց նրան, ինչը անհրաժեշտ է գնահատել, առդրել, սահմանադրել, նա միտքը դարձրեց չափ ու սահման, որը հաստատում են հանուն բարձրագույն արժեքների. Աստվածայինի, Ճշմարիտի, Գեղեցիկի, Բարու… Սոկրատեսի կերպարով բեմ է ելնում մի փիլիսոփա, որը կամավոր և նրբորեն ստրկացնում է իրեն, ըստ որում` հավիտյան։ Ո՞վ կհավատա, թե Կանտը վերականգնեց քննադատությունը կամ վերադարձավ փիլիսոփա-օրենսդրի գաղափարին։ Կանտը մերկացնում է բանականության կեղծ հավակնությունները, բայց կասկածի չի ենթարկում ճանաչողության բուն իդեալը. նա մերկացնում է կեղծ բարոյականությունը, բայց կասկածի տակ չի դնում ո՛չ բարոյախոսական հավակնությունները, ո՛չ արժեքների բնույթն ու ծագումը։ Նա մարդուն հանդիմանում է մտքի ոլորտը հետաքրքրությունների ոլորտի հետ խառնելու մեջ, բայց այդ ոլորտներն իրենք մնում են անձեռնմխելի, իսկ բանականության հետաքրքրությունները` սուրբ (ճշմարիտ ճանաչողությունը, ճշմարիտ բարոյականությունը, ճշմարիտ կրոնը)։
Դիալեկտիկան շարունակում է այդ խաբեությունը։ Դիալեկտիկան այլ բան չէ, եթե ոչ երևույթի օտարացած հատկությունների հաշտեցման արվեստ։ Ամեն ինչ այստեղ հանգում է կամ Ոգուն, որը դիալեկտիկայի և՛ նախաշարժիչը, և՛ պտուղն է, կամ ինքնագիտակցությանը, և մեկ էլ պարզապես մարդուն` իբրև սեռային էակի։ Բայց եթե հատկությունները ինքնըստինքյան արտահայտում են լոկ թուլացած կյանքը և այլանդակված միտքը` ապա ինչո՞ւ դրանք հաշտեցնել, ինչո՞ւ լինել մտքի և կյանքի գործող անձը։ Մի՞թե վերացավ կրոնը, երբ հոգևորականը ապաստան գտավ մարդու ներաշխարհում, երբ, ինչպես Ռեֆորմացիայի ժամանակներում, անցավ հավատացյալի հոգու մեջ։ Մի՞թե սպանվեց Աստված, երբ նրա տեղը կանգնեց մարդը` պահպանելով ամենագլխավորը` տեղը։ Միակ փոփոխությունը հե- տևյալն է. մարդուն այնուհետև բեռնում են ո՛չ դրսից` նա ինքն է իր վրա դնում ողջ բեռը։ Ապագայի փիլիսոփան, փիլիսոփա-բժիշկը այստեղ կգտնի էլի միևնույն հիվանդությունը, թեև դրա ախտանիշերը այլ կլինեն. արժեքները կարող են փոփոխվել, մարդը կարող է կանգնել Աստծո տեղը, առաջադիմությունը, երջանկությունը, օգուտը` փոխարինել ճշմարտին, բարուն, աստվածայինին. չի փոխվում ամենագլխավորը, անփոփոխ են մնում հեռանկարներն ու չափանիշերը, որոնցից կախված են այդ արժեքները` ինչպես հները, այնպես էլ նորերը։ Մեզ ողջ ժամանակ կոչ են անում ենթարկվել, մեզ վրա ինչ-որ բեռ առնել, ընդունել լոկ կյանքի ռեակտիվ ձևերը և մտքի մեղադրական ձեվերը։ Իսկ երբ արդեն միանգամայն ուժերից վեր է, երբ այլևս վրադ բարձրագույն արժեքներ առնելու ուժ չկա` մեզ առաջարկում են իրականությունն ընդունել «այնպես, ինչպես որ այն կա»,- թեև այդ Իրականությունն Ինչպես Որ Այն Կա` ս ո ս կ ա յ ն է, ի ն չ ը Ի ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ա ն հ ե տ ա ր ե լ ե ն բ ա ր ձ ր ա գ ո ւ յ ն ա ր ժ ե ք ն ե՜ր ը։ (Անգամ էկզիստենցիալիզմը ժառանգել է արժեքների բեռը իր վրա առնելու, իր վրա դնելու վախեցնող հակումը. այս խստիվ դիալեկտիկական հակումն էլ նրան բաժանում է Նիցշեից)։
Նիցշեն առաջինն էր, ով մեզ ասաց, որ արժեքների վերափոխման համար քիչ է Աստծուն սպանելը։ Նրա ստեղծագործության մեջ Աստծո մահվան թեմայի տարատեսակությունները քիչ չեն, գրեթե տասնհինգը, ո՛չ պակաս, և բոլորը` անսովոր գեղեցկությամբ։ (Շատ հաճախ մեջբերում են «Խենթը» կոչվող հատվածը («Զվարթ գիտությունը», 3, 125)` այն համարելով Աստծո մահվան թեմայի կարևոր տարատեսակություններից։ Դա ամենևին էլ այդպես չէ։ «Թափառականը և նրա ստվերը» գրքում կա մի հիասքանչ պատմություն` «Բռնավորները»։ Այն զարմանալիորեն համահունչ է Կաֆկայի ստեղծագործությանը)։ Սակայն էականն այն է, որ ամենագեղեցիկներից մեկում Աստծուն սպանողը կոչված է «ամենաայլանդակ մարդը»։ Նիցշեն ուզում է ասել, որ մարդը այլանդակում է իրեն, երբ, այլևս արտաքին ատյանի պահանջ չզգալով, ինքն արգելում է իրեն այն, ինչը նրան երբևէ մերժված է եղել վերևից, իրեն անմտորեն տալիս է ոստիկանության խնամակալությանը, արժեքների ճնշմանը, որոնք արդեն դրսից չեն ելնում։ Այսպիսով` փիլիսոփայության պատմությունը,- սոկրատականներից մինչև հեգելականներ,- դուրս է գալիս մարդու երկարատև ենթարկման պատմությունը, ինչպես նաև պատմությունը այն փաստարկների, որոնք մարդը հայտնագործել է, որպեսզի արդարացնի իր ենթարկումը։ Եվ այդ աստիճանական անկումը շոշափում է ոչ միայն փիլիսոփայության պատմությունը,- այն արտահայտում է զարգացման` ամենահիմնական պատմական կատեգորիայի բուն էությունը։ Ո՛չ թե առանձին պատմական իրողությունը, այլ սկզբունքը, որից բխում են մեր միտքն ու մեր կյանքը սահմանող իրադարձությունները,- մի խոսքով` մեր քայքայման ախտանիշերը։ Ուրեմն ստացվում է, որ ճշմարիտ փիլիսոփայությունը, ինչպես և գալիքի փիլիսոփայությունը, ո՛չ պատմության փիլիսոփայություն է լինելու, ո՛չ հավերժության փիլիսոփայություն. նրան վիճակված է լինել անժամանակյա, ողջ ժամանակ անժամանակյա։
Ամենայն մեկնաբանություն – երևույթի իմաստի սահմանումն է։ Իսկ իմաստը ուժերի ինչ-որ հարաբերության մեջ է, որի համաձայն բարդ և կարգաբերված ամբողջականությամբ որոշ ուժեր ա զ դ ո ւ մ են, հանդիսանում են ակտիվ, իսկ մյուսները` ռեակտիվները, – հ ա կ ա զ դ ո ւ մ ե ն։ Երևույթը որքան էլ բարդ լինի` մենք միանգամայն կարող ենք զանազանել ակտիվ, առաջնային ուժերը, նվաճման և հմայման ուժերը և ռեակտիվ ուժերը, երկրորդականները, հարմարեցման և կարգավորման ուժերը։ Այս տարբերությունը ոչ միայն որակական բնույթի է, այլև քանակական և տիպաբանական։ Քանզի ուժի էությունը հենց այն է, որ ուժը հարաբերակցվում է այլ ուժերի հետ. հենց հարաբերության մեջ է այն ձեռք բերում իր էությունն ու որակը։ Ուժի հարաբերությունը ուժի հետ կոչվում է «կամք»։ Այդ պատճառով շատ կարևոր է խուսափել նիցշեական առ իշխանություն կամքի սկզբունքը հասկանալու մեջ իմաստի աղավաղումից։ Այդ սկզբունքը չի նշանակում (ծայրահեղ դեպքում` նախասկզբնապես), թե կամքը իշխանություն է կ ա մ ե ն ո ւ մ կամ տիրապետության է տ ե ն չ ո ւ մ։ Եթե առ իշխանություն կամքը մեկնաբանենք իբրև «տիրապետության տենչանք»` կնշանակի այն ենթարկել հաստատված արժեքներին, սրանց իշխանության ներքո սահմանել, թե ով կարող է «ճանաչվել» ամենահզորը այս կան այն դեպքում, այս կամ այն հակամարտության մեջ։ Նման մեկնաբանության մեջ չկա այն բանի ընկալումը, որ առ իշխանություն կամքը նշանակում է մեր բոլոր արժեքային դատողությունների պլաստիկական սկզբունքը, նոր, տակավին չճանաչված արժեքների ստեղծման թաքուն սկզբունքը։ Առ իշխանություն կամքի բնույթը, ըստ Նիցշեի, այն չէ, որ տենչաս, անգամ այն չէ, որ վ ե ր ց ն ե ս, այլ այն, որ ա ր ա ր ե ս և տ ա ս։ Իշխանությունը,- իբրև առ իշխանության կամքը,- այն չէ, ինչը կամենում է կամքը, դա ա յ ն է, ի ն չ ը կամենում է կամքի մեջ (ի դեմս Դիոնիսոսի)։ Առ իշխանություն կամքը` դա տարբերման տարրն է, որից բխում են իսկական ուժերը և նրանց համապատասխան որակները ինչ-որ ամբողջականությամբ։ Ահա թե ինչու կամքն այդ մշտապես ներկայանում է իբրև շարժուն, օդեղեն, բազմակերպ տարերք։ Առ իշխանություն կամքի շնորհիվ է ուժը ղեկավարում, բայց առ իշխանություն կամքի շնորհիվ նաև ենթարկվում է։ Ուրեմն` ուժերի երկու տիպերին կամ որակներին համապատասխանում են երկու դեմքեր, առ իշխանություն կամքի qualia-ը` երկու ծայրահեղ, հոսուն բնույթներ, առավել թաքուն, քան ուժերի բնույթները, որոնք բխում են նրանցից։ Քանզի առ իշխանություն կամքը նպաստում է նրան, ինչը ակտիվ ուժերը հ ա ս տ ա տ ո ւ մ ե ն, և հաստատում են սեփական տարբերությունը. հաստատումը նման ուժերի մեջ միշտ կանգնած է առաջին տեղում, իսկ ժխտումը միշտ հետևանք է դուրս գալիս, իբրև ուրախության ավելցուկ։ Ռեակտիվ ուժերը, ընդհակառակը, դիմադրում են իրենցից տարբեր ամեն ինչի, սահմանափակում են այլը,- ժխտումը նման ուժերի մեջ առաջնային է, հենց ժխտման միջոցով են նրանք մոտենում հաստատման ինչ-որ նմանության։ Ուրեմն, ժխտումը և հաստատումը առ իշխանություն կամքի երկու qualia-ն են, ինչպես ակտիվությունն ու ռեակտիվությունը` ուժերի որակներ։ Ինչպես որ մեկնաբանությունն է ուժերի մեջ գտնում իմաստի սկզբունքները, այդպես էլ արժեքային դատողությունը արժեքների սկզբունքները ձեռք է բերում առ իշխանություն կամքի մեջ։- Ըստ այսմ, վերոշարադրյալ տերմինոլոգիական նշումները նկատի առնելով, հարկավոր է խուսափել Նիցշեի միտքը սովորական դուալիզմին հանգեցնելուց։ Քանզի, ինչպես ստորև ցույց կտանք, հաստատմանը ներհատուկ է լինել հոգնակի, բազմակերպ, իսկ ժխտմանը` եզակի, մոնիստական, ծանրաշարժ։
Սակայն պատմությունը մեզ դեմ-դիմաց է դնում շատ արտառոց մի երևույթի հետ. ռեակտիվ ուժերը հաղթո՜ւմ են, առ իշխանություն կամքի մեջ իշխում է ժխտո՜ւմը։ Ըստ որում ոչ միայն մարդու պատմության մեջ, այլ նաև կյանքի պատմության, Երկրի ողջ պատմության մեջ, առնվազն նրա այն հատվածում, որտեղ բնակվում է մարդը։ Ամենուրեք մենք տեսնում ենք «ոչ»-ի հաղթանակը «այո»-ի հանդեպ, ռեակտիվինը` ակտիվի։ Կյանքն ինքը դառնում է հարմարեցուցիչ, կարգավորիչ, այն մանրանում է մինչև երկրորդական ձևերը. մենք անգամ չենք հասկանում, թե ինչ է նշանակում` գործել։ Անգամ Երկրի ուժերը սպառվում են մարդու բնակության տրտմալի վայրերում։ Եվ ռեակտիվ ուժերի ու առ ժխտում կամքի այդ համընդհանուր հաղթանակը Նիցշեն կոչում է «նիհիլիզմ», կամ` ստրուկների հաղթարշավ։ Նիհիլիզմի վերլուծությամբ, ըստ Նիցշեի, զբաղվում է հ ո գ ե բ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն ը, բայց այդ հոգեբանությունն է ոչ միայն մարդու,- ողջ տիեզերքի։
Կարող է թվալ, թե ուժի կամ կամքի փիլիսոփայությունը դժվարանում է բացատրել, թե ինչու են հաղթանակում «ստրուկները» և «թույլերը»։ Չէ՞ որ եթե նրանք միասին ավելի մեծ ուժ են կազմում, քան ուժեղների ուժն է, ապա դժվար է հասկանալ, թե էլ ինչ է այստեղ փոխվում, ինչին կարող է հիմնվել որակական գնահատումը։ Բայց ողջ բանն այն է, որ թույլերը, ստրուկները հաղթանակում են ոչ թե հարդյունս սեփական ուժերի գումարման, այլ ուրիշի ուժը խլելու միջոցով. նրանք ուժեղին բաժանում են նրանից, ինչին նա ընդունակ է։ Նրանք հաղթանակում են ոչ թե իրենց ուժի բազմապատկման միջոցով, այլ իրենց թուլության վարակիչ ուժի միջոցով։ Նրանք աշխատում են աշխարհում բոլոր ուժերի ռեակտիվ գոյավորման վրա։ Իսկ դա էլ հենց «այլասերումն» է։ Նիցշեն ցույց է տալիս, որ կյանքի համար պայքարի չափանիշերը, բնական ընտրության չափանիշերը, եթե ճիշտն ասենք, ճակատագրականորեն նպաստում են թույլերին և հիվանդներին, «երկրորդական» մարդկանց (հ ի վ ա ն դ կոչում են այն կյանքը, որը հանգում է կյանքի հանդեպ ռեակցիային, ռեակտիվ գործընթացներին)։ Սրանով մեծ հիմնավորմամբ կարելի է պնդել, որ մարդկային պատմության չափանիշերը նպաստում են ստրուկներին` իբրև այդպիսինների։ Ամբողջությամբ կյանքի կայացման հենց հիվանդագին բնույթը, աշխարհում բոլոր մարդկանց ստրկական կայացումն է կազմում նիհիլիզմի հաղթանակը։ Եվ դարձյալ նշենք, թե ինչքան կարևոր է խուսափել նիցշեական այնպիսի տերմինների իմաստի աղավաղումից, ինչպիսիք են «թույլը» և «ուժեղը», «տերը» և «ստրուկը». պարզ է, որ ստրուկը, անգամ իշխանությունը իր ձեռքը վերցնելով, մնում է ստրուկ, նույնը կարելի է ասել նաև թույլի մասին։ Ռեակտիվ ուժերը, հաղթանակ տանելով, դրանով չեն դադարում ռեակտիվ լինելուց։ Քանզի, ենթադրում է Նիցշեն, համենայն դեպս խոսքը գնում է նախ և առաջ որակական տիպաբանության մասին, ստորության և ազնվության մասին։ Մեր տերերը` ընդամենը լոկ ստրուկներ են, որոնք հաղթանակել են համաշխարհային ստրկացուցիչ կայացման մեջ. եվրոպացին, ձեռնասուն մարդը, ծաղրածու է… Նիցշեն պատկերում է ժամանակակից Պետությունները մրջնանոցի տեսքով, որտեղ առաջնորդները և իշխանավորները հաղթանակում են իրենց ստորության շնորհիվ, նրա շնորհիվ, որ այն վարակիչ է` այդ ստորությունն ու այդ զավեշտախաղը։ Որքան էլ որ բարդ լինի Նիցշեի միտքը` ընթերցողը հեշտությամբ կռահում է, թե որ խմբին (ասել է թե` որ տիպին) նա կարող է դասել «տերերի» նացիստական ռասսան։ Միայն այնժամ, երբ հաղթանակում է նիհիլիզմը, և միա՛յն այդժամ, առ իշխանություն կամքը արդեն նշանակում է ո՛չ թե կամք առ «ստեղծագործություն», այլ իշխանության կամք, տիրապետության տենչ (հաստատված արժեքների, հարստության, պատիվների, իշխանության յուրացում կամ թե դրանցով իրեն պարգևատրելը…)։ Հենց այդպիսի կամքն առ իշխանություն ստրկական կամք է – այդպես և ոչ այլ կերպ է ստրուկը, թույլը հասկանում իշխանությունը, այդպիսին է նրա պատկերացումը իշխանության մասին, հ ե ն ց ա յ դ է ն ա գ ո ր ծ ի դ ն ո ւ մ, ե ր բ հ ա ղ թ ա ն ա կ է տ ա ն ո ւ մ։ Լինում է, որ հիվանդն ասում է. օ, եթե ես առողջ լինեի, կանեի այս և այն,- նա, հնարավոր է, դա անի էլ,- բայց նրա նախագծերը, նրա գաղափարները, միևնույն է, մնում են հիվանդ մարդու նախագծեր և գաղափարներ` ընդամենը միայն հիվանդի։ Բանն այդպես է նաև ստրուկի դեպքում, տիրապետության և իշխանության նրա պատկերացումների դեպքում։ Եվ ռեակտիվ մարդու ու ակտիվության նրա պատկերացման դեպքում։ Ամենուրեք արժեքներ ու գնահատումներ են շրջվում, ամենուրեք ամեն ինչի վրա նայում են իրենց անկյունից, ամեն ինչ գլխիվայր շուռ է գալիս, ասես եզան աչքի մեջ։ Նիցշեի մեծ խոսքով` «Միշտ պետք է ուժեղներին պաշտպանել թույլերից»։
Ճշգրտենք այժմ նիհիլիզմի հաղթարշավի փուլերը։ Այդ փուլերը համապատասխանում են նիցշեական հոգեբանության մեծագույն հայտնագործություններին, խորքային մարդու տիպաբանության հիմնական կարգերին։
1. «Հ ի շ ա չ ա ր ո ւ թ յ ո ւ ն». սա քո պատճառով է, դու ես մեղավոր… Հանդիմանություն և մեղադրանք, պրոյեկցիա ուրիշի վրա։ Դու ես մեղավոր, որ ես թույլ և դժբախտ եմ։ Ռեակտիվ կյանքը շեղվում է ակտիվ ուժերից, կորցնում է ուզածդ «ակտիվություն»։ Ռեակտիվությունը հանգում է նրան, ինչը զգացվում է, հիշվում է,- «հիշաչարությանը», որը իր չարը թափում է այն ամենի վրա, ինչը ակտիվ է։ Ակտիվությունից «ամաչում են». կյանքն ինքը ենթարկում են մեղադըրանքների, նրանից հանում են զորությունը, այն զորությունը, ինչին այն ընդունակ է։ Գառնուկը բարբառում է. ախր ես կարող եմ ամեն ինչ, որ կարող է արծիվը, բայց ինձ զսպում եմ և դրա համար արժանի եմ հարգանքի, ուրեմն թող արծիվը ինձ նման լինի…
2. Ա ն մ ա ք ո ւ ր խ ի ղ ճ. դա իմ պատճառով է, ես մեղավոր եմ… Ինտրոյեկցիայի պահը։ Կյանքի խայծին խփելով` ռեակտիվ ուժերը կարող են շրջվել դեպի իրենց ներսը։ Նրանք սուզվում են սեփական մեղավորության մեջ, իրենցից մեղավոր են սարքում, հանդես են գալիս իրենց դեմ։ Ավելին` նրանք բոլորին օրինակ են ցույց տալիս. ողջ ապրեցողը պետք է հետևի նրանց, նրանք վարակիչ օրինակի ծայրահեղ իշխանություն ունեն,- այսպես են առաջանում ռեակտիվ խմբակցությունները։
3. Ա ս կ ե տ ի կ ի դ ե ա լ. սուբլիմացիայի պահը։ Թույլ կամ ռեակտիվ կյանքը ուզում է, վերջին հաշվով, կյանքի ժխտումը։ Ն ր ա կամքն առ իշխանություն` այդ առ ոչինչ կամքն է` իբրև առ նրա հաղթարշավի պայմանը։ Եվ ընդհակառակը, առ ոչինչ կամքը հանդուրժում է միայն թույլ, այլանդակ, ռեակտիվ կյանքը,- զրոյականին մոտ վիճակները։ Ահա թե երբ է կազմվում տագնապալից միությունը։ Կյանքը ուզում են դատել իբր թե կյանքը գերազանցող արժեքների համաձայն. այդ բարի արժեքները հակադրվում են կյանքին, դատապարտում են կյանքը, այն հանգեցնում են ոչնչի. նրանք փրկություն են խոստանում միայն կյանքի ամենառեակտիվ, ամենաթույլ, ամենահիվանդ ձևերին։ Այդպես էլ ծնվում է Աստված-Ոչնչի և Մարդ-Ռեակտիվի միությունը։ Ամեն ինչ գլխիվայր շուռ է տրվում. ստրուկները իրենց տերեր են կոչում, թույլերը իրենց ուժեղ են կոչում, ստորությունը իրեն ազնվություն է կոչում։ Պնդում են, որ ոմն ուժեղ և ազնիվ է, քանզի ինչ-որ բան է իր վրա առել, կրում է «բարձրագույն» արժեքների բեռը, իրեն պատասխանատու է կարծում։ Բայց ամեն ինչից ծանր նրան կյանքն է տրվում, նրա համար ամենածանրը իր վրա հենց կյանքը կրելն է։ Արժեքային դատողությունները այնքան են աղավաղվում, որ ոչ ոք չի նկատում, որ բեռնակիրը` ստրուկ է, որ բեռը` ստրկություն է, իսկ կրողը թույլ է` ի հակադրություն արարողի, պարողի։ Քանզի լոկ թուլությունից են իրենց վրա բեռ վերցնում, լոկ թուլությունից են տրվում առ ոչինչ կամքին (Ծաղրածուն և Էշը «Զրադաշտում»)։
Դիտարկված փուլերը, ըստ Նիցշեի, համապատասխանում են հուդաիզմին, հետագայում` քրիստոնեությանը։ Վերջինս, սակայն, նշանակալից չափով նախապատրաստված է հունական փիլիսոփայությամբ, ավելի ճշգրիտ` Հունաստանում փիլիսոփայության այլասերմամբ։ Առավել լայն հեռանկարով Նիցշեն ցույց է տալիս, թե ինչպես են այդ փուլերը արտացոլում մտքի գլխավոր կարգերի ծագումը. «Ես», Աշխարհ, Աստված, պատճառականություն, նպատակաբանություն և այլն։- Բայց նիհիլիզմի զարգացումը դրա վրա կանգ չի առնում, նա շարունակում է իր ուղին, որը դառնում է մեր պատմությունը։
4. Ա ս տ ծ ո մ ա հ ը. յուրացման պահը։ Երկար ժամանակ Աստծո մահը մեզ թվում էր զուտ կրոնական գործ, դրամա, որը խաղացվում է հրեաների Աստծո և քրիստոնյաների Աստծո միջև։ Բանն այնտեղ է հասել, որ մենք արդեն այնքան էլ պարզորոշ չենք պատկերացնում, թե ինչն ինչոց էր. ոչ այն է` Որդին է մեռել Հոր հիշաչարության պատճառով, ոչ այն է` Հայրը,- հանուն նրա, որ Որդին անկախություն ստանա – (դառնա «կոսմոպոլիտ»)։ Բայց Պողոս առաքյալը քրիստոնեության հիմքում դնում է այն գաղափարը, թե Քրիստոս մահն ընդունեց մ ե ր մեղքերի համար։ Ռեֆորմացիայի ժամանակներում Աստծո մահը դառնում է մարդու և Աստծո ներքին գործը։ Եվ այդպես շարունակվում է ընդհուպ այն օրը, երբ մարդը գիտակցում է, որ հենց ինքն է սպանել Աստծուն, երբ իրեն ուզում է ընդունել այնպիսին, ինչպիսին կա, իր վրա վերցնել նոր բեռը։ Նա ուզում է այդ մահվան տրամաբանական ավարտը. ինքն է ուզում Աստված դառնալ, կանգնել նրա տեղը։
Նիցշեի գաղափարը այն է, որ Աստծո մահը անառարկելիորեն մեծագույն, ցնցող, բայց անբավական իրադարձություն է։ Քանզի «նիհիլիզմը» շարունակվում է, միայն թե փոքր ինչ ձևը փոխած։ Մինչև վերջին ժամանակներս այն նշանակում էր արժեզրկում, կյանքի մերժում հանուն գերագույն արժեքների։ Այժմ այլ բան` հենց այդ գերագույն արժեքների ժխտումը, նրանց փոխարինումը մարդկային, չափազանց մարդկային արժեքներով (բարոյականությունը փոխարինում է կրոնին. օգուտը, առաջադիմությունը, պատմությունն ինքը կանգնում է աստվածային արժեքների տեղը)։ Ոչինչ չի փոխվել, քանզի այդ նույն ռեակտիվ կյանքը, նույն ստրկությունը, որ հաղթանակում էին աստվածային արժեքների հովանու ներքո, այժմ հաղթանակում են մարդկային արժեքների շնորհիվ։ Նույն բեռնակիրը, նույն Էշը` իր վրա առած աստվածային մասունքները, որոնց համար նա պատասխան էր տալիս Աստծո առաջ, այժմ իր վրա է վերցնում ինքն իրեն, ինքն իր համար է պատասխան տալիս։ Ավելին, նիհիլիզմի անապատում արդեն արված է նաև հաջորդ քայլը. հետայսու փայփայում են միտքն այն մասին, որպեսզի ընդգրկեն բովանդակ Իրականությունը ամբողջապես. սակայն ընդգրկման մեջ ընկնում է լոկ այն, ինչը Իրականությունից թողել են բարձրագույն արժեքները, ռեակտիվ ուժերի և առ ոչինչ կամքի մնացորդները։ Ահա թե ինչու «Զրադաշտի» 4-րդ մասում Նիցշեն ուշադրություն է դարձնում նրանց թշվառության վրա, որոնց կոչում է «բարձրագույն մարդիկ»։ Այդ նրանք են ուզում կանգնել Աստծո տեղը, նրանք իրենց վրա քարշ են տալիս մարդկային արժեքների բեռը, հույս ունեն ընդգրկել Իրականությունը, տիրանալ հաստատման իմաստին։ Բայց միակ հաստատումը, որին նրանք ի զորու են,- այդ էշային «Այո»-ն է, «Ի-ա»-ն, ռեակտիվ ուժը, որը իր վրա է դնում նիհիլիզմի լուծը, որը կարծում է, որ «այո» է բարբառում, այն ժամանակ, երբ իր վրա կ ր ո ւ մ է «ոչ»-ը։ («Այո»-ի և «Ոչ»-ի, մեկի թե մյուսի հավաստիության և խաբեության մասին խորագույն խորհրդածություններն են պարունակում արդիականության երկու գրողների գրքերը,- Նիցշեի և Ջոյսի)։
5. Վ ե ր ջ ի ն մ ա ր դ ը և մ ա ր դ ը, ո վ կ ո ր ծ ա ն ո ւ մ է ո ւ զ ո ւ մ. վերջնական պահը։ Եվ այսպես, Աստծո մահը` իրադարձություն է, բայց այդ իրադարձությունը դեռևս սպասում է իր իմաստին և իր նշանակությանը։ Քանի դեռ մենք չենք փոխել գնահատման հենց սկզբունքները, քանի դեռ հին արժեքները կփոխարինենք նորերով` ռեակտիվ ուժերից և կամք առ ոչնչից սոսկ նոր կոմբինացիաներ կազմելով, ոչինչ չի փոխվի, մենք կմնանք հ ա ս տ ա տ վ ա ծ ա ր ժ ե ք ն ե ր ի ճնշման ներքո։ Բոլորին հայտնի է, որ կան արժեքներ, որոնք ծնվում են ծերացած, որոնք բուն ծնունդից վկայում են հարմարավետության, հարմարվողականության, որևէ հաստատված կարգի խախտման անկարողությունը։ Բայց նիհիլիզմը քայլ առ քայլ ավելի ու ավելի հեռուն է գնում, ավելի ու ավելի լրիվ է բացվում նրա ունայնությունը։ Քանզի Աստծո մահվամբ ի հայտ է գալիս, որ ռեակտիվ ուժերի և առ ոչինչ կամքի, Մարդ-Ռեակտիվի և Աստված-Նիհիլիստի միությունը սկսում է քանդվել. չէ՞ որ մարդը վստահ է, որ գլուխ կհանի առանց Աստծո, Աստված կկանգնի։ Նիցշեական փիլիսոփայության կարգերը անգիտակցականի կարգերն են։ Եվ էական է ներկայանում այն, թե ինչպես է դրաման շարունակվում անգիտակցականի մեջ. երբ ռեակտիվ ուժերը սկսում են վստահեցնել իրենց, որ կարող են գլուխ հանել առանց «կամքի», նրանք սկսում են անշեղորեն գլորվել դեպի ոչնչի անդունդը, դեպի արժեքները` ինչպես աստվածայինները, այնպես էլ մարդկայինները կորցնելուն դատապարտված աշխարհը։ Բարձրագույն մարդկանց հետևից նիհիլիզմի բեմահարթակ է դուրս գալիս վ ե ր ջ ի ն մ ա ր դ ը` նա, ով ասում է, որ ամեն ինչ` ունայնությո՜ւն ունայնությանց, և արդեն ավելի լավ է հանգել անգործունեության մեջ։ Արդեն ավելի՜ լավ է կամքի ոչինչը, քան առ ոչինչ կամքը։ Բայց այդ խզման շնորհիվ առ ոչինչ կամքը, իր հերթին, շուռ է գալիս ռեակտիվ ուժերի դեմ, դառնում է մի կամք, որը ժխտում է ռեակտիվ կյանքը իբրև այդպիսին և մարդուն ներշնչում է ակտիվ ինքնակործանման մասին միտքը։ Ուրեմն, վերջին մարդուց վեր գոյություն ունի դեռ մի մ ա ր դ, ո ր ը կ ո ր ծ ա ն ո ւ մ է կ ա մ ե ն ո ւ մ։ Նիհիլիզմի այս,- վերջնակա՛ն,- կետում (Կեսգիշերը) բացահայտվում է, որ ամեն ինչ պատրաստ է – պատրաստ է վերափոխման։ (Տարբերությունը վ ե ր ջ ի ն մ ա ր դ ո ւ և այն մարդու միջև, ո ր ը կ ո ր ծ ա ն ո ւ մ է կ ա մ ե ն ո ւ մ, հիմնարար նշանակություն ունի Նիցշեի փիլիսոփայության մեջ. հմմտ., օրինակ, «Զրադաշտում» տարբերությունը գուշակի գուշակության (Երկրորդ մաս, «Գուշակը») և Զրադաշտի կոչի միջև («Նախաբան» 4, 5))։
Բոլոր արժեքների վերափոխումը սահմանվում է հետևյալ կերպ. ուժերի ակտիվ կայացում, ա ռ ի շ խ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն կ ա մ ք ի մ եջ հ ա ս տ ա տ մ ա ն հ ա ղ թ ա ն ա կ ո ւ մ։ Նիհիլիզմի ճնշման ներքո բացասականությունը հանդես է գալիս իբրև առ իշխանություն կամքի և՛ ձևը, և՛ հիմնավորումը. իսկ հաստատումը երկրորդ ջութակն է նվագում, ենթարկվում է ժխտմանը` հավաքելով և իր վրա առնելով նրա պտուղները։ Ուրեմն դուրս է գալիս, որ Էշի «Այո»-ն, «Ի-ա»-ն կեղծ «այո» է, հաստատման ծաղրանկար։ Այժմ ամեն ինչ փոխվում է. հաստատումը դառնում է առ իշխանություն կամքի էությունը. ինչ բացասականությանն է վերաբերում` ապա այն պահպանվում է, բայց սոսկ նրա՛ գոյության ձևով, ով հաստատում է, ագրեսիվության ձևով, որը հատուկ է հաստատմանը, իբրև շանթ ու որոտ. իբրև շանթ, որը ավետում է հաստատելին, և իբրև որոտ, որը լսվում է նրանից հետո, իբրև համընդգրկուն քննադատություն, որը ուղեկցում է ամենայն ստեղծագործություն։ Եվ այսպես, Զրադաշտը` մարմնավորյալ հաստատումն է, մաքուր հաստատումը, որը, այդուհանդերձ, ժխտումը հասցնում է սահմանին, այն մտցնում է գործողության մեջ, ի սպաս է դնում նրան, ով հաստատում է և արարում։ Զրադաշտի «Այո»-ն` կատարյալ հակադրությունն է էշային «Այո»-ի, ինչպես որ հակադիր են արարիչն ու բեռնակիրը։ Զրադաշտի «Ոչ»-ը` կատարյալ հակադրությունն է նիհիլիստական «Ոչ»-ի, ինչպես որ հակադիր են ագրեսիվությունը և հիշաչարությունը։ Արժեքների վերափոխությունը` այլ բան չէ, եթե ոչ «ժխտում-հաստատում» հարաբերությունների հեղաշրջում։ Պարզ է, սակայն, որ վերափոխությունը հնարավոր է միայն նիհիլիզմի ավարտին։ Հարկավոր եղավ հասնել մարդկանցից վերջինին, այնուհետև այն մարդուն, որը կործանում է ուզում հանուն նրա, որ ժխտումը, շ ո ւ ռ գ ա լ ո վ, վ ե ր ջ ա պ ե ս, ռ ե ա կ տ ի վ ո ւ ժ ե ր ի դ ե մ, ինքնին գործողություն դառնա և ի սպաս անցնի գերագույն հաստատմանը (այստեղից էլ Նիցշեի բանաձևը. հաղթահարված նիհիլիզմը, բայց հաղթահարված ինքն իրենով…)։
Հաստատումը կամքի գերագույն զորությունն է։ Բայց ի՞նչն է այստեղ հաստատվում։ Երկիրը, կյանքը… Իսկ ինչպիսի՞ ձև են ընդունում Երկիրն ու կյանքը, երբ դառնում են հաստատման առարկաներ։ Դա մեզ անհայտ է, քանզի մենք բնակվում ենք Երկրի տրտմալի տարածքներում, ապրում ենք զրոյականին մոտ վիճակներով։ Նիհիլիզմը ժխտում է և ձգտում է ժխտել ոչ այնքան Գոյությունը (քանզի գոյությունը և Ոչինչը, ինչպես հայտնի է, երկվորյակ եղբայրներ են), որքան բազմակերպությունը և կայացումը։ Նիհիլիզմը կայացումը դիտարկում է իբրև այնպիսի մի բան, ինչը պ ե տ ք է լինի հարթեցված, հատուցված, ինչը պետք է կլանված լինի գոյությամբ. բազմակերպությունը նիհիլիզմին պատկերանում է իբրև ինչ-որ անարդար, Միասնականի կողմից դատապարտման և կլանման ենթակա բան։ Կայացումը և բազմակերպությունը մեղավոր են` այսպիսին է նիհիլիզմի դատավճիռը, նրա առաջին և վերջին խոսքը։ Ահա թե ինչու նիհիլիզմի ճնշման ներքո փիլիսոփայության շարժիչ ուժերը դառնում են մռայլ զգացումները` «անբավականությունը», սոսկալի թախիծը, կյանքը կրծող տագնապը,- մի խոսքով, մեղավորության տարտամ զգացումը։ Արժեքների վերափոխման առաջին ֆիգուրը, ընդհակառակը, բազմակերպությունը և կայացումը բարձրացնում է բարձրագույն հզորության չտեսնված բարձրությանը. նրանք հաստատվում են։ Հենց բազմակերպության հաստատման մեջ է, որ տեղ կա տարակերպության իրական բերկրանքի համար։ Բերկրանքը դուրս է խփում, իբրև փիլիսոփայության միակ շարժիչ ուժը։ Բացասական զգացումների կամ անհույս կրքերի արժեքի բարձրացում` ահա խաբեությունը, որի վրա հիմնում է իր տիրապետությունը նիհիլիզմը։ (Լուկրեցիոսը և Սպինոզան այդ մասին վճռորոշ էջեր են գրել։ Նիցշեից շատ առաջ նրանք փիլիսոփայությունը պատկերացնում են իբրև հաստատման զորություն, իբրև խաբեությունների դեմ գործնական պայքար, իբրև ամենայն բացասականության արտաքսում)։
Բազմակերպությունը հաստատվում է իբրև այդպիսին, կայացումը հաստատվում է իբրև այդպիսին։ Սա նշանակում է միաժամանակ և՛ այն, որ հաստատումը ինքնին բազմակերպ է, որ բազմակերպության մեջ է այն ինքզինքը դառնում, և՛ այն, որ կայացումը և բազմակերպությունը ինքնին հաստատումներ են։ Հաստատման մեջ, եթե միայն այն ճիշտ հասկանանք, ինչ-որ բան կա հայելային խաղից։ «Հավերժական հաստատում… ես հավերժ քո հաստատո՜ւմն եմ»։ Արժեքների վերափոխման երկրորդ ֆիգուրը` հաստատման հաստատումն է, Դիոնիսոս-Արիադնե աստվածային զույգը։
Դիոնիսոսին կարելի կլիներ ճանաչել նախորդ բոլոր բնութագրերով։ Բայց մենք արդեն հեռու ենք այն առաջին Դիոնիսոսից, որին Նիցշեն նկարագրել է Շոպենհաուերի ազդեցությամբ,- Դիոնիսոսին, որը կլանում է կյանքը նախածին Սկզբի մեջ, որը հանուն ողբերգության ծնունդի միության մեջ է մտնում Ապոլլոնի հետ։ Իրոք, սկսած «Ողբերգության ծնունդը»-ից` Դիոնիսոսը սահմանվում է առավելապես Սոկրատեսի հետ ընդդիմությամբ, քան Ապոլլոնի հետ միությամբ. Սոկրատեսը դատապարտում և մերժում էր կյանքը հանուն բարձրագույն արժեքների, մինչդեռ Դիոնիսոսը կանխազգում էր, որ կյանքը դատիրավասության ենթակա չէ, որ այն ինքնին բավականին արդար է, սրբազան է հարկավոր չափով։ Այնուամենայնիվ, ինչքանով որ Նիցշեն խորանում է ստեղծագործության մեջ, նրա առջև այլ մի ընդդիմություն է ուրվագծվում. արդեն ոչ թե Սոկրատեսին ընդդեմ Դիոնիսոսը, այլ Խաչյալին ընդդեմ Դիոնիսոսը։ Նման է թվում նրանց տանջանքը, սակայն այդ տանջանքի մեկնությունները, գնահատականները բաժանվում են. մի կողմից` մեր առջև վկայություն է կյանքի դեմ, ոխակալ ձեռնարկում, որում կյանքը ժխտվում է, մյուս կողմից` կյանքի հաստատում, կայացման և բազմակերպության հաստատում` անգամ հոշոտված և բզկտված Դիոնիսոսի ֆիգուրներում։ Պար, թեթևություն, ծիծաղ` ահա թե ինչով է իրեն արտահայտում Դիոնիսոսը։ Ինչպես և հաստատման զորությունը, Դիոնիսոսի հայելին իր մեջ ներառում է այլ մի հայելի, նրա օղակը` ուրիշ մի օղակ. որպեսզի հաստատումը հաստատվի` անհրաժեշտ է կրկնակի հաստատում։ Դիոնիսոսը հարսնացու ունի` Արիադնեն («Փոքր են քո ականջները, իմն են քո ականջները. խելոք խոսքը նե՜րս առ»)։ Կա միայն մի խելացի, նվիրական խոսք` «Այո»-ն։ Արիադնեն իրենով ավարտի է հասցընում այն հարաբերությունների ամբողջականությունը, որոնք սահմանում են Դիոնիսոսին և դիոնիսոսյան փիլիսոփայությունը։
Բազմակերպությունը դատիրավասության ենթակա չէ Միասնականին, կայացումը` Գոյությանը։ Բայց Գոյությունը և Միասնականը ոչ թե պարզապես կորցնում են իրենց իմաստը, նրանք այլ իմաստ են ձեռք բերում, նոր իմաստ։ Քանզի այսուհետ Միասնական կոչվում է բազմակերպությունը իբրև այդպիսին (բեկորներ և մասեր). կայացումը իբրև այդպիսին կոչվում է Գոյություն։ Հենց սա էլ նիցշեական հեղաշրջումն է կամ արժեքների վերափոխման երրորդ ֆիգուրը։ Գոյավորումը այլևս չի հակադրվում Գոյությանը, բազմակերպը` Միասնականին (քանի որ այդ ընդդիմությունները նիհիլիզմի կարգեր են)։ Ընդհակառակը. հաստատվում է բազմակերպության միասնականությունը, գոյավորման Գոյությունը։ Կամ, ինչպես ասում է Նիցշեն, հաստատվում է պատահականության անհրաժեշտությունը։ Դիոնիսոսը` խաղամոլ է։ Իսկական խաղամոլ, ով դիպվածի վրա դնելով` հաստատում է պատահականության ուժը. նա հաստատում է բեկորները, մասնիկները պատահականության. նման հաստատման մեջ է ծնվում անհրաժեշտ թիվը, զառի հաջող նետքը, պատահականության հաղթանակը։ Այսպես պարզվում է հաստատման երրորդ ֆիգուրի պատկերը` Հավերժական Վերադարձի խաղը։ Վերադարձն այլ բան չէ, քան գոյավորման գոյությունը, հոգնակիի եզակիությունը, պատահականի անհրաժեշտությունը։ Այս պատճառով կարևոր է խուսափել Հավերժական Վերադարձը և Ն ո ւ յ ն ի վ ե ր ա դ ա ր ձ ը խառնելուց։ Նման խառնման մեջ կաղավաղվեին արժեքների վերափոխման ձևը և հիմնական հարաբերության մեջ փոփոխությունը։ Որովհետև Նույնությունը բազմակերպությունից նախագո չէ (բացի միայն իբրև նիհիլիզմի կարգ)։ Վ ե ր ա դ ա ռ ն ո ւ մ է ո՛ չ Ն ո ւ յ ն ը, քանի որ վերադարձը Նույնության նախասկզբնական ձևն է, որը միայն կոչվում է տարակերպություն, բազմակերպություն, կայացում։ Նույնը չի վերադառնում, այլ լոկ վերադարձը նույնական է կայացմանը։
Բանը Հավերժական Վերադարձի էությունն է։ Կարևոր է Հավերժական Վերադարձի հարցը ազատել ամեն կարգի անօգուտ և կեղծ թեմաներից։ Երբեմն տարակուսանք է ծագում, թե ինչու է Նիցշեն Հավերժական Վերադարձի միտքը նոր և նշանակալից համարել, այն դեպքում, երբ այդ թեման հաճախ է հանդիպում հների մոտ. բայց ողջ բանն այն է, որ Նիցշեն հրաշալի հասկացել է, որ այն հների մոտ չ ի հ ա ն դ ի պ ո ւ մ,- ո՛չ Հունաստանում, ո՛չ Արևելքում, գուցե միայն հատվածային և տարտամ ձևով, միանգամայն այլ իմաստով, քան նրա մտքի մեջ է։ Անգամ Հերակլիտոսի նկատմամբ Նիցշեն վճռական վերապահություններ է արել։ Եվ եթե նա Հավերժական Վերադարձի մասին միտքը դնում է Զրադաշտի բերանը,- ասես օձի կոկորդը,- ապա դա նշանակում է, որ նա հին հերոս Զարաոստրային օժտում է ուժերով, որոնք ամենաքիչն են նրան հատկանշական եղել։ Նիցշեն բացատրում է, որ Զրադաշտին ընկալում է իբրև մեղմասացություն կամ, ավելի շուտ, իբրև անտիֆրազ և փոխանունություն, քանի որ մտադրյալ տալիս է նրան նոր կոնցեպցիաների առավելությունները, որոնք ձևակերպելը նա բացահայտորեն ի վիճակի չէ։ (Ecce hommo. Ինչո՞ւ եմ ես ճակատագիր, 3։- Համենայն դեպս միանգամայն կասկածելի է, որ Հավերժական Վերադարձի գաղափարը պաշտպանվում էր անտիկ աշխարհի կողմից։ Հունական միտքը շատ զուսպ է այդ թեմայի առնչությամբ։ Հմմտ. Charles Mugler. Deux themes de la cosmologie grecque։ devenir cyclique et pluralite des mondes. Klincksieck, 1953։ Մասնագետների խոստովանությամբ` բանը նույն կերպ է չինական, իրանական, եգիպտական մտքի պարագայում։ Հների ցիկլային ժամանակի և արդիականության պատմական ժամանակի ընդդիմությունը ներկայանում է թեթևամիտ և անհավատարժան։ Բոլոր առումներով մենք Նիցշեի հետևությամբ լրիվ իրավունք ունենք ասելու, որ Հավերժական Վերադարձը նիցշեական բացահայտում է, որը, ճիշտ է, անտիկ նախադրյալներ ունի)։
Նմանապես տարակուսում են, թե ինչ կա զարմանալու այդ Հավերժական Վերադարձի մեջ, եթե այն այլ բան չի նշանակում, եթե ոչ փակ մի շրջան, ասել է` վերադարձը Ամենայնի, վերադարձը միևնույնին,- սակայն խոսքը հենց ուրիշ մի բանի մասին է։ Նիցշեի գաղտ նիքն այն է, որ Հ ա վ ե ր ժ ա կ ա ն Վ ե ր ա դ ա ր ձ ը ը ն տ ր ո ղ ա կ ա ն է։ Կրկնակի ընտրողական։ Սկզբում իբրև միտք։ Քանզի Հավերժական Վերադարձն է մեզ տալիս ինքնավար, ամենայն բարոյականությունից ազատ կամքի օրենքը. ինչ էլ որ ես կամենամ (ծուլություն, որկրամոլություն, վախկոտություն, արատ կամ առաքինություն), ես «պետք է» դա կամենամ այնպես, ինչպես կամենում եմ Հավերժական Վերադարձը։ Այսպես մի կողմ է քաշվում ամեն կարգի «կիսակամեցումների աշխարհը», այն ամենը, ինչ մենք կամենում ենք, ինքներս մեզ ասելով` «թեկուզ մի անգամ, միայն մի անգամ»։ Անգամ վախկոտությունը, ծուլությունը, իրենց Հավերժական Վերադարձը ուզենալիս, դառնում են ինչ-որ այլ մի բան, քան ծուլությունն ու վախկոտությունն են. ակտիվ ուժեր, հաստատման զորություն։
Հավերժական Վերադարձը` ոչ միայն ընտրողական միտք է, այլ նաև ընտրողական գոյություն։ Վերադառնում է միայն հաստատումը, վերադառնում է միմիայն այն, ինչը կարող է հաստատված լինել, միայն հրճվանքն է հետ վերադառնում։ Ամեն ինչ, որը կարելի է մերժել և ինչը կարող է մերժել,- այդ ամենը մերժվում է Հավերժական Վերադարձի բուն շարժման մեջ։ Ճիշտ է, կարելի է զգուշանալ նրանից, որ նիհիլիզմի և ռեակցիայի կոմբինացիան հավերժ հետ կվերադառնան։ Բայց Հավերժական Վերադարձը նման է ինքնագլոր անիվի. այն հեռու է քշում ամեն ինչ, որ հակասում է հաստատմանը, նիհիլիզմի և ռեակցիայի բոլոր ձևերը. անմաքուր խիղճը, հիշաչարությունը… տեսար` և չկան այլևս։
Այնուամենայնիվ, կան տեքստեր, որտեղ Նիցշեն Հավերժական Վերադարձը դիտարկում է իբրև ցիկլ, որում ամեն ինչ հետ է վերադառնում, որում վերադառնում է Նույնը, որը միևնույնին էլ վերադառնում է։- Ի՞նչ են նշանակում այդ տեքստերը։ Նիցշեն Գաղափարները «դրամատիզացնող» մտածող է, այլ խոսքերով` նա դրանք ներկայացնում է իբրև միմյանց հաջորդող իրադարձություններ` լարման տարբեր մակարդակների վրա։ Մեզ այդ ծանոթ է արդեն Աստծո մահվան գաղափարով։ Բանը ճիշտ նույն կերպ է նաև Հավերժական Վերադարձի դեպքում. գաղափարը շարադրվում է երկու անգամ, երկու մեկնակերպերով (դրանք ավելի շատ կլինեին, բայց խելագարությունը ընդհատեց ստեղծագործությունը` խանգարելով մտքի հետագա զարգացմանը, որը Նիցշեն արդեն բացահայտ պատկերացնում էր)։ Մնացած մեկնակերպերից մեկը վերաբերում է հ ի վ ա ն դ Զրադաշտին, մյուսը, ընդհակառակը,- ա ռ ո ղ ջ ա ց ո ղ ի ն և գ ր ե թ ե ա ռ ո ղ ջ ի ն։ Նրան հիվանդացնում է հենց ցիկլի գաղափարը. միտքն այն մասին, որ ամեն ինչ վերադառնում է, որ վերադառնում է Նույնը, որ ամեն ինչ հենց միևնույնին էլ վերադառնում է։ Այս դեպքում Հավերժական Վերադարձը այլ բան չէ, քան վարկած,- տափակ և սարսափելի մի վարկած։ Տափակ, քանի որ համապատասխանում է բնութենական, կենդանական, ուղղակի հավաստիությանը (ահա թե ինչու, երբ արծիվն ու օձը սկսում են սփոփել Զրադաշտին, նա նրանց պատասխանում է. դուք Հավերժական Վերադարձը «փողոցային երգ» եք սարքել, դուք Հավերժական Վերադարձը հանգեցրել եք ծամծմված արտահայտության, չափազանց ծամծմված)։- Բայց միաժամանակ սարսափելի, քանի որ եթե հավաստի է, որ ամեն ինչ վերադառնում է, որ ամեն ինչ միևնույնին էլ վերադառնում է, ապա պետք է վերադառնա նաև խղճուկ, փոքր մարդը. պետք է վերադառնան նիհիլիզմը և ռեակցիան (ահա թե ինչու է Զրադաշտի մեջ իր աղաղակը բարձրացնում մեծ նողկանքը, մեծ արհամարհանքը. ահա թե ինչու է նա հայտնում, որ չի կարող, չի ուզում, չի հանդգնում խոսել Հավերժական Վերադարձի մասին)։
Իսկ ի՞նչ է տեղի ունենում, երբ Զրադաշտը առողջանում է։ Ի՞նչ է` նա – պարզապես իր վրա է վերցրել այն, ինչը առաջ չէ՞ր կարող տանել։ Նա ընդունում է Հավերժական Վերադարձը, հասու է դառնում նրա հրճվանքին։ Մի՞թե խոսքը սովորական հոգեբանական փոփոխության մասին է։ Իհարկե` ոչ։ Խոսքը բուն Հավերժական Վերադարձի հասկացման և նշանակության փոփոխության մասին է։ Զրադաշտը հասկանում է, որ երբ հիվանդ էր, ոչինչ չէր հասկանում Հավերժական Վերադարձից, որ վերջինս ցիկլ չէ, Նույնի վերադարձը չէ, նույնին վերադարձը չէ, կենդանիների պահանջմունքի համար սովորական բնութենական ակնհայտություն չէ, մարդկանց պահանջմունքի համար տխուր բարոյական պատիժ չէ։ Զրադաշտը հասկանում է, որ «Հավերժական Վերադարձը = ընտրողական Գոյությանը»։ Ինչպե՞ս կարող են վերադառնալ ռեակցիան ու նիհիլիզմը, ինչպե՞ս կարող է վերադառնալ բացասականությունը, եթե Հավերժական Վերադարձը` գոյություն է, որով խոսում է միայն հաստատումը, միայն ակտիվ կայացումը։ Ինքնագլոր անիվը, «Գոյության բարձր համաստեղությունը, որը հասանելի չէ ոչ մի ուխտով, որը արատավորված չէ ոչ մի հրաժարմամբ»։ Հավերժական վերադարձը կրկնություն է. հենց կրկնությունն է ընտրությունը առաջ բերում, հենց կրկնությունն է փրկությունը բերում։ Զարմանահրաշ գաղտնիքը ազատագրական և ընտրողական կրկնության։
Արժեքների վերափոխումը, այսպիսով, ձեռք է բերում չորրորդ և վերջին կերպը. այն ենթադրում և ծնում է գերմարդուն։ Քանզի իր էությամբ մարդը ռեակտիվ արարած է` նա իր ուժերը միավորում է նիհիլիզմի հետ։ Հավերժական Վերադարձը մերժում և դեն է քշում այդպիսի մարդուն։ Վերափոխությունը էության արմատական փոփոխության ձև է ընդունում, փոփոխությունը տեղի է ունենում մարդու մեջ, բայց ծնում է գերմարդուն։ Գերմարդը այլ բան չի նշանակում, քան կենտրոնացում մարդու մեջ այն ամենի, ինչը կարող է հաստատված լինել, այդ բարձրագույն ձևն է նրա, ինչը կա, տիպ` ներկայացված ընտրողական Գոյությամբ, այդ գոյության ծնունդը և սուբյեկտիվ սկիզբը։ Ահա թե ինչու է գերմարդը հայտնվում երկու ծագումնաբանության խաչմերուկում։ Մի կողմից, նա ծնվում է մարդու մեջ` միջնորդությամբ վերջին մարդու և այն մարդու, որը կործանում է ուզում, բայց նա նրանց գերազանցում է` խախտելով և վերակերտելով մարդկային էությունը։ Մյուս կողմից, ծնվելով մարդու մեջ` գերմարդը մարդու ծնունդ չէ. դա Դիոնիսոսի և Արիադնեի սիրո պտուղն է։ Զրադաշտն ինքը մոտիկ է մնում առաջին ծագումնաբանական գծին, ուրեմն նա զիջում է Դիոնիսոսին, նա նրա մարգարեն կամ նախակարապետն է։ Զրադաշտը գերմարդուն կոչում է իր զավակը, բայց նա նրան զիջում է, քանի որ գերմարդու իսկական հայրը Դիոնիսոսն է։ Այսպես են իրենց ավարտը գտնում վերափոխման ֆիգուրները. Դիոնիսոս կամ հաստատում. Դիոնիսոս-Արիադնե կամ երկփեղկված հաստատում. Հավերժական Վերադարձ, կամ կրկին երկատված հաստատում. գերմարդ, կամ հաստատման տիպ և զավակ։
Մենք` Նիցշեի ընթերցողներս, պետք է խուսափենք չորս հնարավոր սխալներից. 1) առ իշխանության կամքի առիթով (չի կարելի մըտածել, որ առ իշխանություն կամքը նշանակում է «տիրապետության տենչ» կամ «իշխելու կամք»). 2) ուժեղների և թույլերի առիթով (չի կարելի մտածել, որ ամենա«հզորները» ամենաուժեղներն են ինչ-որ սոցիալական կարգի մեջ). 3) Հավերժական Վերադարձի առիթով (չի կարելի մտածել, որ խոսք է գնում հին գաղափարի մասին, որը փոխառված է հույներից, հնդիկներից, եգիպտացիներից և այլն. որ խոսք է գնում ցիկլի մասին կամ Նույնի Վերադարձի, նույնին վերադարձի մասին). 4) վերջին ստեղծագործությունների առիթով (չի կարելի մտածել, որ նրանք ստեղծագործության շրջանակներից դուրս են ընկնում կամ պարզապես վարկաբեկված են խելագարությամբ)։

ՆԻՑՇԵԻ ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅԱՆ ԳԼԽԱՎՈՐ ԳՈՐԾՈՂ ԱՆՁԱՆՑ ԲԱՌԱՐԱՆ

Ա ր ծ ի վ ը (և օ ձ ը)։ Զրադաշտի գազանները։ Օձը օղակօղակ փաթաթվել է Արծվի վզի շուրջը։ Այսպիսով` այս գազանները արտահայտում են Հավերժական Վերադարձը. Միությունը, օղակն օղակի մեջ, Դիոնիսոս-Արիադնե աստվածային զույգի նշանադրությունը։ Սակայն նրանք Հավերժական Վերադարձը արտահայտում են գազանավարի. իբրև ուղղակի հավաստիություն կամ բնութենական տրվածություն։ (Նրանցից խույս է տալիս Հավերժական Վերադարձի էությունը, նրա ընտրողական բնույթը` ինչպես մտքի տեսակետից, այդպես էլ Գոյության տեսակետից)։ Ահա թե ինչու նրանք Հավերժական Վերադարձը վերածում են «մանկական թոթովանքի», «փողոցային երգի»։ Ավելի վատ. իր օղակները բ ա ց ո ղ Օձը արտահայտում է ամենաանտանելին, ամենաանհնարինը Հավերժական Վերադարձի մեջ` բնութենական արժանահավատությունը, համաձայն որի «ամեն ինչ վերադառնում է»։
Է շ ը (կ ա մ Ո ւ ղ տ ը)։ Անապատի (նիհիլիզմի) կենդանիները։ Դրանք բեռնակիր կենդանիներ են, նրանք իրենց վրա բեռ են կրում` հասնելով անապատի ամենախորքը։ Էշը երկու թերություն ունի. նրա «Ոչ»-ը կեղծ «ոչ» է, հիշաչար «ոչ» է։ Ավելի վատ, նրա «Այո»-ն («Ի-ա», «Ի-ա») – կեղծ «այո» է։ Նա կարծում է, թե հաստատել` նշանակում է կ ր ե լ, ի ր վ ր ա վ ե ր ց ն ե լ։ Էշը` քրիստոնեական կենդանի է. նա իր վրա կրում է արժեքների լուծը, որոնք, ինչպես ընդունված է ասել, «գերազանցում են կյանքը»։ Աստծո մահվանից հետո նա ինքն է իրեն բեռնում, կրում է «մարդկային» արժեքների բեռը, ենթադրում է, թե ընդունում է «իրականությունը իբրև այդպիսին». այդ պահից նա «բարձրագույն մարդկանց» աստվածն ու թագավորն է։ Էշը ոտից գլուխ` դիոնիսոսյան «Այո»-ի զտագույն ծաղրանկարն է և նրա դավաճանությունը. նա հաստատում է, բայց հաստատում է ոչ այլ ինչ, եթե ոչ նիհիլիզմի ծնունդը։ Ահա թե ինչու նրա երկար ականջները հակադրվում են Դիոնիսոսի և Արադնեի փոքր, կլոր, լաբիրինթոսանման ականջներին։
Ս ա ր դ ը (կ ա մ Մ ո ր մ ը)։ Վրեժխնդրության կամ հիշաչարության ոգին։ Նրա թույնը վարակիչ ուժ է պարունակում։ Նրա կամքի մեջ խոսում է պատժի և դատապարտման կամքը։ Նրա զենքը թելն է, սարդոստայնը – բարոյականության սարդոստայնը։ Սարդը քարոզում է հավասարություն (թող բոլորը նման լինեն նրա՜ն)։
Ա ր ի ա դ ն ե ն (և Թ ե ս և ս ը)։ Անիման։ Արիադնեն Թեսևսի սիրուհին է եղել և ինքը սիրել է նրան։ Բայց հենց այդ ժամանակ նա իր ձեռքում պահել է թելը, Սարդի պես ինչ-որ բան է եղել, հիշաչարության պաղ արարած։ Թեսևսը` Հերոսն է, Բարձրագույն մարդու կերպարը։ Նա ունի նաև Բարձրագույն մարդու թերությունները. նա իր վրա բեռ է կրում, ամեն ինչ առնում է իր վրա, չի կարողանում իրեն սանձազերծել, չգիտի թեթևությունը։ Քանի դեռ Արիադնեն սիրում է Թեսևսին և սիրված է նրանից` նրա կանացիությունը բանտարկված է, կապված է թելով։ Լոկ Դիոնիսոս-Ցուլի մերձեցմամբ է նա ճանաչում, թե ինչ բան է իսկական հաստատումը, ճշմարիտ թեթևությունը։ Նա հաստատող Անիմա է դառնում,- նա, ով «Այո» է ասում Դիոնիսոսին։ Այդ ամուսնական զույգը կազմում է Հավերժական վերադարձը, ծնում է Գերմարդուն։ Քանզի` «երբ հերոսը լքել է հոգին, լոկ այդժամ է մոտենում նրան, երազի մեջ,- գերհերոսը»։
Ծ ա ղ ր ա ծ ո ւ ն (Կ ա պ ի կ ը, Թ զ ո ւ կ ը կ ա մ Դ և ը)։ Զրադաշտի ծաղրանկարը։ Նա նմանակում է Զրադաշտին,- ինչպես ծանրությունն է նմանակում թեթևությանը։ Ահա թե ինչու նրա մեջ դրված է ամենամեծ վտանգը` դավաճանությունը ուսմունքին։ Ծաղրածուն լցված է արհամարհանքով, սակայն նրա արհամարհանքը թելադըրված է հիշաչարությամբ։ Նա մարմնավորում է ծանրության ոգուն։ Նմանակելով Զրադաշտին` նա, նրան թվում է, հաղթահարում է, հնազանդեցնում է։ Բայց այդ հաղթահարումը մտածվում է այսպես. կամ թող իրեն տանեն (ցատկել մարդու կամ անգամ իր` Զրադաշտի ուսերին), կամ նա նաև նրանց վրայով կթռչի։ Թե՛ մեկը, թե՛ մյուսը «Գերմարդու» հաշվով երկու հնարավոր մոլորություններ են։
Ք ր ի ս տ ո ս (ս ո ւ ր բ Պ ո ղ ո ս ը կ ա մ Բ ո ւ դ դ ա ն)։ 1. Նա ներկայացնում է նիհիլիզմի էական փուլը. անմաքուր խղճի փուլը, որը փոխարինելու է գալիս հրեականության հիշաչարությանը։ Էլի նույն` վրեժխնդիր և կյանքին թշնամական ձեռնարկումը. քանզի քրիստոնեական սերը ընդունում է կյանքի սոսկ հիվանդագին և տրտում կողմերի արժեքը։ Թվում է, թե Քրիստոս իր մահվամբ անկախություն է ձեռք բերում հրեական Աստծուց. հասնում է համընդհանրականության, դառնում է «կոսմոպոլիտ»։ Բայց ողջ բանն այն է, որ նա կյանքի դատապարտման սոսկ նոր միջոց է ձեռք բերում. կյանքը նզովելը դառնում է համընդհանուր, քանզի մեղքը անցնում է մարդու ներաշխարհ (անմաքուր խիղճը)։ Իբրև թե Քրիստոս մեռավ մե՜զ համար, հանուն մեր մեղքերի՜։ Առնվազն նման մեկնաբանություն է տալիս սուրբ Պողոսը. դա էլ գերակշռել է Եկեղեցում և պատմության մեջ։ Ուրեմն` Քըրիստոսի չարչարանքները հակադիր են Դիոնիսոսի չարչարանքներին. մի դեպքում կյանքը դատապարտվում է, այն պետք է քավել, մյուս դեպքում` կյանքն ինքնին արդարացի է` ամեն ինչ արդարացնելու համար։ «Դիոնիսոսը ընդդեմ Խաչյալի»։ Սակայն, եթե ավելի խորունկ թափանցենք Քրիստոսի անձնական տիպի մեջ, ապա Պողոսի մեկնաբանության տակ երևան է գալիս «նիհիլիզմին» պատկանելության նրա ուրիշ մի բնույթը։ Քրիստոս հեզ է, բերկրալի, ոչ ոքի չի նզովում, անտարբեր է ամենայն մեղավորության հանդեպ. նա ուզում է սոսկ մեռնել, ծարավի է մահվան։ Դրանով էլ նա գերազանցում է սբ. Պողոսին` ներկայացնելով նիհիլիզմի վերին փուլը. վերջին Մարդու փուլը, ավելին` այն Մարդու, որը կործանում է ուզում. այդ փուլը ամենամոտն է դիոնիսոսյան կերպարանափոխությանը։ Քրիստոս` «ամենահետաքրքիրն է բոլոր դեկադենտներից», յուրատեսակ Բուդդա։ Հենց նրա շնորհիվ է կերպարանափոխությունը դառնում հնարավոր. այս տեսակետից հնարավոր է դառնում նաև Դիոնիսոսի ձուլումը Քրիստոսին. «Դիոնիսոս-Խաչյալը»։
Դ ի ո ն ի ս ո ս ը։ Դիոնիսոսի տարբեր կողմերի մասին խոսվեց վերևում, այնուհետև` 1. կապը Ապոլլոնի հետ. 2. ընդդիմությունը Սոկրատեսին. 3. հակադրությունը Քրիստոսին. 4. փոխլրացումը Արիադնեով։
Բ ա ր ձ ր ա գ ո ւ յ ն մ ա ր դ ի կ։ Նրանք շատ են, բայց բոլորը մի բան են վկայում` Աստծո մահվանից հետո աստվածային արժեքների փոխարինումը մարդկայիններով։ Նրանք ներկայացնում են մշակույթի կայացումը կամ այն բանին ուղղված ջանքը, որ մարդը դրվի Աստծո տեղը։ Քանի դեռ գնահատման սկզբունքը մնում է առաջվանը, քանի դեռ կերպարանափոխությունը դեռևս իրականացված չէ` բարձրագույն մարդիկ լրիվ և ամբողջովին նիհիլիզմի կողմում են, նրանք ավելի մոտ են Զրադաշտի ծաղրածուին, քան հենց իրեն` Զրադաշտին։ Նրանք «անհաջողակներ» են, «անշնորհքներ», նրանք ո՛չ ծիծաղել գիտեն, ո՛չ խաղալ, ո՛չ պարել։ Տրամաբանական կարգով նըրանք հետևյալ կերպ են գնում.
Վերջին պապը։ Սա գիտի, որ Աստված մեռած է, բայց մտածում է, որ Աստված խեղդվել է ինքն իրեն, խեղդվել է կարեկցանքից` այլևս ուժ չունենալով կրելու մարդկանց հանդեպ իր սերը։ Վերջին պապը մնացել է առանց տիրոջ և, համենայն դեպս, անազատ է,- ապրում է հիշողություններով։
Երկու թագավորները։ Սրանք ներկայացնում են «բարի բարքերի» շարժումը, ինչի նպատակն այն է, որ ձևավորի, աճեցնի մարդուն, նրան դարձնի ազատ` դրա համար օգտագործելով ամենաանողոք և ամենաստիպողական միջոցները։ Ահա թե ինչու նրանք երկուսն են. մի թագավորը` ձախակողմյանը` միջոցներով, մյուսը` աջակողմյանը` նպատակով։ Սակայն, ինչպես Աստծո մահվանից առաջ, այդպես էլ դրանից հետո, ինչպես միջոցներով, այդպես էլ նպատակներով, բարի բարքերը այլասերումն են. բարեբարոյությունը մարդկանց բուծում և ընտրում է հակառակ կարգով` նախապատվությունը տալով «խաժամուժին» (ստրուկների հաղթարշավը)։ Երկու թագավորները իրենց առջևում քշում են բարձած Էշին, որին էլ բարձրագույն մարդկանց ընկերակցությունը դարձնում է իր նոր աստվածը։
Ամենաայլանդակ մարդը։ Այդ նա է սպանել Աստծուն` այլևս ուժ չունենալով հանդուրժել նրա կարեկցանքը։ Բայց այդ դեռևս նախկին մարդն է, անգամ նախկինից վատ. նրա խղճի վրա այլևս ոչ թե Աստված է, որը մեռել է հանուն նրա, այլ Աստված, որը մեռել է նրա պատճառով. աստվածային կարեկցանքին փոխարինելու է գալիս մարդկային կարեկցանքը, խաժամուժի կարեկցանքը, է՛լ ավելի անտանելի։ Հենց նա է վարում էշի ժամերգությունը և սադրում կեղծ «Այո»-ին։
Մարդ-տզրուկը։ Սա ուզեցել է ճանաչողությամբ փոխարինել աստվածային արժեքները, կրոնը և անգամ բարոյականությունը։ Ճանաչողությունը պետք է լինի գիտական, ճշգրիտ, սուր. կարևոր չէ` նրա առարկան մեծ է, թե փոքր, ամենաչնչին իրի ճշգրտագույն իմացությունը փոխարինելու է գալիս «մեծագույն» մշուշոտ արժեքների մեր հավատամքներին։ Ահա թե ինչու մարդը ձեռքը մեկնում է տզրուկին, ահա թե ինչու խնդիր և իդեալ է դառնում ամենաաննշան իրի` հենց տզրուկի ուղեղի ճանաչումը (այստեղ էլ ի՛նչ խոսք վերջին հիմնավորումների մասին)։ Բայց մարդ-տզրուկը չգիտի, որ ճանաչումը այլ բան չէ, քան տզրուկ, որ այն ընդունում է բարոյականության և կրոնի էստաֆետը` հետապնդելով հենց նույն նպատակը. խայթել կյանքը, հաշմել այն և դատապարտել։
Կամավոր մուրացկանը։ Սա հրաժարվել է անգամ ճանաչողությունից։ Բացի երջանկությունից` նա ոչնչի չի հավատում, նա երկրի վրա երջանկություն է փնտրում։ Բայց մարդկային երջանկությունը, որքան էլ այն ստոր լինի, անգամ խաժամուժի մեջ չես գտնի, որին շարժման մեջ է դնում հիշաչարությունը և անմաքուր խիղճը։ Մարդկային երջանկությունը սոսկ կովերի մոտ է։
Կախարդը։ Անմաքուր խղճի մարդը, որը իր աշխատանքը շարունակում է ինչպես Աստծո իշխանության ժամանակ, այնպես էլ նրա մահվանից հետո։ Անմաքուր խիղճը իր էությամբ` դերասան է, այն իրեն ի ցույց է դնում։ Այն խաղում է բոլոր դերերը. անգամ աթեիստի դերը, անգամ բանաստեղծի դերը, անգամ Արիադնեի դերը։ Եվ միշտ ստում է, միշտ պարսավում է։ Երբ ասում է`«դա իմ մեղքն է», ուզում է կարեկցանք առաջացնել, մեղավորության միտք ներշնչել անգամ նրանց, ովքեր ուժեղ են, ամաչեցնել ողջ կենդանին, ամեն ինչ թունավորել իր թույնով։ «Քո տրտունջքը լի՜քն է գայթակղությամբ»։
Թափառող Ստվերը։ Սա մշակույթի գործունեությունն է, որը մշտապես և ամենուրեք իր նպատակն է հետապնդել (ազատ, վերցված, ընտելացված մարդը)` Աստծո իշխանության ժամանակ, Աստծո մահվանից հետո, ճանաչողության մեջ, երջանկության մեջ և այլն։ Եվ ոչ մի տեղ չի հասել նպատակին, քանզի ինքը` նպատակը, այլ բան չէ, եթե ոչ Ստվեր։ Այդ նպատակը` Բարձրագույն մարդը, այդպես էլ մնացել է անհասանելի, բաց թողնված։ Այդ Զրադաշտի ստվերն է, եղած-չեղածը ստվեր, որը հետևում է նրան մշտապես և ամենուրեք` անհետանալով միայն Կեսօրին և Կեսգիշերին, Կերպարանափոխման մեծագույն ժամերին։
Գուշակը։ Սա ասում է. «Ամեն ինչ ունայն է, ամեն ինչ նույնն է, ամեն ինչ եղել է»։ Նա կանխագուշակում է նիհիլիզմի վերջին փուլը, երբ մարդը, գիտակցելով Աստծո տեղը կանգնելուն ուղղված իր ջանքերի ապարդյունությունը, գերադասում է արդեն ոչ թե առ ոչինչ կամքը, այլ կամքի ոչինչը։ Այդպիսով, Գուշակը կանխագուշակում է վ ե ր ջ ի ն մ ա ր դ ո ւ ն։ Կռահելով նիհիլիզմի վախճանը` նա ավելի հեռուն է գնում, քան բարձրագույն մարդիկ։ Բայց նրանից, hամենայն դեպս, սպրդում է այն, ինչը լինելու է վերջին մարդուց անդին` մ ա ր դ ը, ո ր ը կ ո ր ծ ա ն ո ւ մ է ո ւ զ ո ւ մ, մարդը, որը ուզում է սեփական մայրամուտը։ Վերջինս էլ լրման է բերում նիհիլիզմը, որը այդպիսով դուրս է գալիս հաղթահարված ինքն իրենով. մոտենում է կերպարանափոխման և գերմարդու ժամանակը։
Զ ր ա դ ա շ տ ը (և Ա ռ յ ո ւ ծ ը)։ Զրադաշտը Դիոնիսոսը չէ, լոկ Դիոնիսոսի մարգարեն է։ Այս կախվածությունը արտահայտվում է տարբեր կերպերով։ Նախ և առաջ կարելի կլիներ ասել, որ Զրադաշտը մնում է «Ոչ» աստիճանին։ Հասկանալի է, որ այդ «Ոչ»-ը այլևս նիհիլիզմի «Ոչ»-ը չի լինելու. այդ սրբազան «Ոչ» է, որը դուրս է թռչում Առյուծի երախից։ Այդ բոլոր հաստատված արժեքների կործանումն է` ինչպես աստվածային, այնպես էլ մարդկային,- որոնք էլ, իրականում, կազմել են նիհիլիզմը։ Այդ կերպարանափոխությանը համաբնույթ «Ոչ» է, նիհիլիզմի անդինը։ Ահա թե ինչու կարող է թվալ, թե Զրադաշտը կատարել է իր պարտքը` բռնվելով Առյուծի փռչոտ բաշից։- Իրականում Զրադաշտը չի մնում «Ոչ» աստիճանին, թեկուզ և սրբազան ու կերպարանափոխող։ Նա լրիվ և ամբողջովին դիոնիսոսյան հաստատման կողմն է, նա իր մեջ ներառում է այդ հաստատման գաղափարը, Դիոնիսոսի գաղափարը։ Ինչպես որ Դիոնիսոսն է նշանվում Արիադնեի հետ Հավերժական վերադարձի մատանիով, այդպես էլ Զրադաշտն է իր հարսնացուին գտնում Հավերժական վերադարձի մեջ։ Ինչպես որ Դիոնիսոսը Գերմարդու հայրն է, այդպես էլ Զրադաշտը նրան իր զավակն է կոչում։ Սակայն մանուկները Զրադաշտից առաջ են անցել. նա լոկ փեսացուն է, հավերժական վերադարձի մատանու հավակնորդը, մատանու էությունը մնում է նրանից դուրս։ Նա ոչ այնքան ծնում է Գերմարդուն, որքան օժանդակում է մարդու մեջ նրա ծնունդին` ստեղծելով բոլոր պայմանները, որոնցում մարդը հաղթահարում է իրեն և հաղթահարված է դուրս գալիս, որոնցում Առյուծը Մանուկ է դառնում։

ՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆԸ

1872. «Ողբերգության ծնունդը»։- 1873. «Անժամանակյա դիտարկումներ», 1, Դավիդ Շտրաուս։- 1874. «Անժամանակյա դիտարկումներ», 2 , Կյանքի համար պատմության օգուտի և վնասի մասին, «Անժամանակյա դիտարկումներ», 3, Շոպենհաուերը իբրև դաստիարակ։- 1876. «Անժամանակյա դիտարկումներ», 4, Ռիխարդ Վագները Բայրոյթում։- 1878. «Մարդկային, չափազանց մարդկային»։- 1879. «Ճամփորդը և նրա ստվերը»։- 1881. «Արշալույս»։- 1882. «Զվարթ գիտությունը», 1-4։- 1883. «Այսպես խոսեց Զրադաշտը», 1, 2։- 1884. «Այսպես խոսեց Զրադաշտը», 3։- 1885. «Այսպես խոսեց Զրադաշտը», 4։- 1886. «Չարից և բարուց անդին»։- 1887. «Բարոյականության ծննդաբանության շուրջ», «Զվարթ գիտությունը», 5։- 1888. «Վագներ դեպքը», «Չաստվածների մթնշաղ», «ՀակաՔրիստոսը», «Նիցշեն ընդդեմ Վագների», «Ecce homo» (վերջին հինգ գրքերից միայն «Վագներ դեպքը»-ն է լույս տեսել մինչև Նիցշեի խելագարությունը)։
Նիցշեի ստեղծագործությունը ընդգրկում է նաև բանասիրական աշխատություններ, դասախոսություններ, համալսարանական դասընթացներ, երաժշտական կոմպոզիցիաներ և, որ ամենակարևորն է, բազմաթիվ նշագրումներ (որոնց մի մասն էլ կազմել է «Կամք առ իշխանություն»-ը)։
Երկերի հիմնական ժողովածուները. Nietzsche-Archiv (19 հատոր, Լայպցիգ, 1895-1915), «Musarion-Ausgabe» (23 հատոր, 1922-1929) և Կ. Շլեխտայի հրատարակությունը (3 հատոր, Մյունխեն, 1954)։ Քննական հրատարակության սովորական պահանջներին այս հրատարակությունները չեն համապատասխանում։ Հավանաբար, այդ բացթողումը կվերականգնվի Կոլիի և Մոնտինարիի աշխատանքներով։ Նրանց հետազոտությունները ընկած են «NRF» հրատարակչության ձեռնարկած` Նիցշեի երկերի լիակատար ժողովածուի հրատարակման հիմքում։
Գոյություն ունի քրոջ դերի խնդիրը։ Է. Ֆյորստեր-Նիցշեն «Nietzsche-Archiv»-ում օգտվում էր միահեծան իշխանությամբ։ Բայց այստեղ, ըստ երևույթին, հարկավոր է առանձնացնել մի քանի հարցեր, որոնք Շլեխտան, ինչպես ոչ վաղուցվա բանավեճն է ցույց տալիս, ըստ երևույթին հակված է խառնելու։
Եղե՞լ են կեղծարարություններ։- Ավելի շուտ, 1888 թվականի ստեղծագործություններում ստահոդ ընթերցումներ և տեքստերի վերադասավորություններ։
«Կամք առ իշխանություն»-ի հարցը։- Հայտնի է, որ «Կամք առ իշխանություն»-ը Նիցշեի գիրքը չէ։ 80-ական թթ. գրառումները ներառում են շուրջ 400 համարակալած հատվածներ, որոնք բաժանված են չորս խմբերի։ Բայց նույն ժամանակին են վերաբերում նաև բազմաթիվ ամեն կարգի նախագծեր։ «Կամք առ իշխանություն»-ը կազմվել է համաձայն 1887 թվականի մի նախագծի և 400 գրառումներից, որոնց հավելվել են ուրիշ տարիների նշագրումներ։ Անհրաժեշտ է հրապարակել բոլոր նախագծերը։ Եվ հիմնականը. կարևոր է, որ բոլոր նշագրումները մտնեն ժամանակագրականորեն ստուգված քննական հրատարակության մեջ։ Շլեխտային դա չի հաջողվել։
Այդ գրառումների էության հարցը։- Կ. Շլեխտան ենթադրում է, որ «հետմահուն» ոչ մի էական բան չի ավելացնում այն գրքերին, որոնք Նիցշեն հենց ինքն է հրատարակել։ Նման տեսակետը հարցականի տակ է դնում նիցշեական փիլիսոփայության բուն մեկնաբանությունը։

© Թարգմ.` Հակոբ Մովսեսը