20-րդ դարի առաջին՝ Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի օրերն են: Մեր պատմության այդ արյունոտ ու ողբերգական էջն արդեն հարյուր տարի է, ինչ բաց է՝ չսպիացող վերքի պես: Եվ թերևս չի սպիանա, քանի դեռ չի գտել իր ճանաչումն ու հատուցումը, քանի որ պատմական յուրաքանչյուր դարակազմիկ հարց, այն էլ երբ դա մի ամբողջ ազգի ստվար հատվածի ցեղասպանության հարցն է, առկախ է պատմության էջերում, դառնում է ոչ միայն առօրյա-կենցաղային-քաղաքական զրույցների թեմա, այլև արձանագրվում է արվեստի մեջ: Իհարկե, մենք չենք հանդգնում գնահատականներ տալ և ասել, թե այսօր արվեստի բնագավառում, հատկապես գրական դաշտում, ստեղծվում են Եղեռնապատումի ծավալուն գրականությունը համալրող նշանակալից գործեր, սակայն 20-րդ դարում Սփյուռքում և Խորհրդային Հայաստանում ստեղծված երկերը մինչ օրս մնում են ինչպես ընթերցող լայն հասարակությունների, այնպես էլ բանասերների, պատմաբանների, հոգեբանների և այլոց ուշադրության կենտրոնում, քանի որ դրանք ուսումնասիրության հարուստ նյութ են պարունակում:
Գրականությունն այն հայելին է, որի մեջ իրենց արձագանքն են գտնում յուրաքանչյուր ժամանակաշրջանի պատմական ամենակարևոր իրադարձությունները: Այդպես է եղել միշտ, մեր գրականության մեջ՝ Ավարայրից սկսած մինչև Արցախի ազատագրական կռիվներ: Այդպես էր նաև 19-րդ դարի վերջում. այդ ժամանակ էր, որ հայ գրականության մեջ սկիզբ առավ հայկական կոտորածների թեման: Հատկապես արևմտահայ իրականության մեջ շատ գրողներ իրենց ստեղծագործությունների առանցքը դարձրին ջարդերի նկարագրութունները՝ հնչեցնելով ազգային-ազատագրական շարժման ու պայքարի կոչերը: Սակայն, եղեռնապատումի գրականությունը, որպես օրինակ ունենալով մինչև 1915թ. ստեղծված գրական այդ ժառանգությունը, ամբողջացավ ու ծավալվեց, բնականաբար, Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո՝ 1920-30-ական թթ. և հետագա տասնամյակներին: Ընդհանրական քննության առնելով այս գրականությունը՝ կարող ենք առանձնացնել նրա գլխավոր ուղղությունները. նախ Նահանջի գրականությունը, որ պատկերում էր սփյուռքահայության կյանքը, նրա սոցիալական վիճակը և հատկապես ուծացման, նահանջի տագնապները (Շահան Շահնուր, Զարեհ Որբունի, Հրաչ Զարդարյան և ուրիշներ), ապա Կարոտի գրականությունը, Գյուղագրությունը, որ նախաեղեռնյան գյուղի վերակենդանացումն էր (Համաստեղ, Հակոբ Մնձուրի, Վազգեն Շուշանյան, Բենիամին Նուրիկյան, Վահե Հայկ և այլք):
Ջարդերի, աքսորի ու որբության վերհուշը, որ աղետին հաջորդած կյանքի պատկերներն էին՝ աքսոր, գաղթականների դեգերումներ, որբացած մանուկների չարքաշ կյանք, որբանոցներ:
Եղեռնապատումի գրականության մեջ առանձնակի տեղ են զբաղեցնում և մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում ինքնակենսագրական երկերը, որոնք, բացի գեղարվեստական արժեքից, փաստական մեծ նշանակություն ունեն ցեղասպանության պատմական և հոգեբանական ուսումնասիրության տեսանկյունից: Ինքնակենսագրական վեպերն անմիջապես Աղետից հետո չգրվեցին. ժամանակ էր հարկավոր, որպեսզի վերքը սպիանար, արժեվորվեին ու վերստին գնահատվեին դեպքերը: Այսինքն, կարող ենք ասել, որ ինքնակենսագրական պատում գրելու համար հեղինակը կարիք ունի դեպքերից հեռանալու: Սակայն ոչ բոլորին հաջողվեց գրել սեփական պատմությունը. Հայկական ցեղասպանության մասին հոգեվերլուծական աշխատանքներում դա բացատրվում է հետևյալ կերպ. «…հայերը պատմությունը փոխանցելու համար բառերից որբացան: Որպես վերապրողներ՝ նրանց անհրաժեշտ էր վերակառուցել իրենց կյանքը և մոռանալ անցյալի սարսափները: Նրանք մտան լռութան մեջ. խոսել չէին ցանկանում կամ չէին կարողանում»[1]
Իսկ նրանք, ովքեր գեղարվեստականացրին իրենց ապրած եղեռնյան կամ հետեղեռնյան գեհենը, յուրովի վերապրած լինելով Մեծ եղեռնը, ստեղծեցին գրական երկեր, որոնցից շատերը այսօր մշտապես ընթերցող լայն հասարակության ուշադրության կենտրոնում են (Հիշենք հայոց Մեծ եղեռնը, արևմտահայ կորսված կյանքը, աքսորն ու որբանոցային կյանքը պատկերած մի քանի սփյուռքահայ և խորհրդահայ գրողների. Զապել Եսայան, Վահան Թոթովենց, Գուրգեն Մահարի, Նաիրի Զարյան, Վազգեն Շուշանյան, Լևոն-Զավեն Սյուրմելյան, Մուշեղ Իշխան, Գառնիկ Ստեփանյան, Անդրանիկ Անդրեասյան, Խաչիկ Դաշտենց և այլք):
Բազմաթիվ են անունները այն գրողների, որ պատկերեցին իրենց որբանոցային կյանքը: Նրանց ստեղծած գրականությունը, եթե անգամ անմիջականորեն չի պատկերում Աղետը, ապա անպայմանորեն կրում է դրա ազդեցությունը, հատկանշորեն արտացոլում է որբացած սերնդի գոյապայքարը հետեղեռնյան Սփյուռքի մեջ: Նրանց մեջ հատկապես առանձնանում է սփյուռքահայ բանաստեղծ, արձակագիր, հրապարակախոս Անդրանիկ Ծառուկյանը:
Անդրանիկ Ծառուկյանի գեղարվեստական ժառանգության լավագույն էջերը, անշուշտ, նրա «Մանկություն չունեցող մարդիկ» և «Երազային Հալեպը» ինքնակենսագրական վիպակներն են, որոնք էլ այս աշխատանքի ուսումնասիրության առարկան են:
«Մանկություն չունեցող մարդիկ» վիպակը գրվեց Անդրանիկ Ծառուկյանի՝ որբանոցից դուրս գալուց շուրջ 30 տարի անց՝ 1952-53թթ.[2]: Առաջին հրատարակությունը՝ 1955թ.: Տասը տարեկանում լքելով որբանոցը՝ Ա. Ծառուկյանը ապրում է մոր հետ, փորձում է շարունակել իր կյանքը բնականոն հունով: Սակայն նրանից երկար ժամանակ է պահանջվում իր կյանքի վեպը գրելու համար:
Այս գիրքը պատմությունն է իր (Ծառուկյանի) սերնդի մանկության ու պատանեկության, կրած ֆիզիկական տառապանքների ու հոգեկան ծանր ապրումների[3]: Ինչպես հեղինակն է գրքի առաջաբան հանդիսացող «Եթե տրվեր» գլխում ասում, «Այս գիրքը պատմությունն է ճմլված մանկության մը»[4]:
Համազգային ողբերգությունը չէր ավարտվել ջարդերի ու տեղահանության հետ. այն շարունակվում էր մարդկանց մեջ ու ավերիչ շնչով տնօրինում կյանքի հետագա ընթացքը: Յուրաքանչյուր որբ ճզմված էր մղձավանջային հիշողությունների տակ (այսպիսի մի որբ էր նաև պզտիկ Պետրոսը, ով ամեն գիշեր մղձավանջային երազներ էր տեսնում, քանի որ հարազատներին դաժանորեն սպանել էին իր աչքի առաջ[5]):
Ինչպես արդեն վերը նշվել է, 20-րդ դարասկզբի աղետը հազարավոր մանուկների դատապարտեց որբության՝ նրանց ստիպելով ճանաչել կյանքը այն տարիքում, երբ դեռ պատրաստ չէին աշխարհաճանաչումին: Այսինքն՝ այս երեխաները դատապարտվեցին ժամանակից շուտ մեծանալու: Ասվածի լավագույն վկայությունը կարող է լինել Սուրեն Սահակյանի «Հերոսապատում. Գեղարվեստական զրույցներ» գրքում բերված հետևյալ զրույցը զորավար Անդրանիկի և մի որբի միջև.
«Որբերից մեկը, որ հազիվ 10 տարեկան լիներ, առավոտյան մոտեցավ Անդրանիկին և խնդրեց, որ իրեն ևս զենք տան:
_Ո´չ, տղա´ս, սա կռիվ է, մարդասպանությո´ւն, այստեղ մանուկներն ու երեխաները անելիք չունեն, – նրա գլուխը շոյելով խոսեց Անդրանիկը:
_Ես և իմ ընկերները որբ ենք, որբին տարիք չկա, մենք և´ մեծ ենք, և փոքր …(Ընդգծումն իմն է – Հ.Գ.)»[6]:
Իսկ հայազգի անգլիագիր գրող Վիլյամ Սարոյանը այսպես է բանաձևել այդ խնդիրը. «Յուրաքանչյուրը, որ երբևէ ճաշակել է տխրությունը, չունի տարիք»:
«Որբերու ճակատագրեն» բանաստեղծության մեջ այս «պարտադրված որբության» մասին է խոսում Սիամանթոն.
Զարհուրելի՜ անցյալ, մոխիրներու վրա ծնաք և ավերակներեն քալեցիք.
Ի՜նչ արցունքներու հոսումներ, ի՜նչ աղերսանք, և քանի՜ քանի՜ կտրված
գլուխներ,
Եկան՝ ձեր մանկական վճիտ աչվըներուն առջևեն գլորվելու…[7]:
Վիպակը սկսվում է «Եթե տրվեր» նախաբանով, որի սկզբում հեղինակը իբրև բնաբան շարադրում է մի պարզ հարց ու պատասխան. «_Եթե ըսվեր, հոգեվարքի վերջին պահուդ, թե օր մը ևս կշնորհվի այս աշխարհին մեջ, անցուցած կյանքիդ ո՞ր օրը կուզեիր ապրել կրկին, է՜յ իմաստուն բարեկամ: Ո՞ր գեղեցիկ օրը անվերադարձ օրերուդ՝ պիտի ուզեիր որ ետ գար ժամանակին խորերեն: _Եթե տրվեր, օ՜, եթե տրվեր վերապրիլ օր մը կյանքես, երազի գույն աչքերով
այն քնքուշ էակը չէր. որ պիտի ուզեիր գտնել կրկին, հաղթանակի գինովությունս չէր, ներշնչումի մեծ պահս չէր, վայելքի և երջանկության գիշերներս չէին, առագաստի իրիկունս չէր և առաջին զավկիս ճիչը չէր… Եթե տրվեր, օ՜, եթե տրվեր մահվան առջև օր մը ևս ապրելու կյանք, պիտի ուզեի, որ գար ինձի մանկությո՜ւնս…»(էջ 8): Սրանից հետո սկսվում են հեղինակային հարցադրումները, որոնք բանալի են հետագա պատումը մի ամբողջության մեջ հասկանալու համար. իրենից առաջ ինչ-որ մեկն արդեն տվե՞լ է այս հարցը, և տվե՞լ են այս պատասխանը:
Բոլոր հեղինակները, ովքեր երբևէ գրել են մանկության մասին, այն միտքն են հայտնել, թե մարդն իր մանկությունից է գալիս, իսկ ահա այս վեպի հերոսները «աշխարհի ամենեն դժբախտ մարդիկը եղան ու պիտի մնան այդպես, որովհետև մանկություն չունեցան», որովհետև «անուն չունեցող բան մը եղավ» նրանց մանկությունը՝ «թշվառության ու տառապանքի դժոխային խառնուրդ մը, որուն հիշատակն իսկ, տարիներ ետք, դեռ կպահե մեր (իմա – նրանց), սրտերը կարծր ու հոգիները խանձված»: Այս նախաբանում արդեն կատարվում են մի քանի կարևոր հարցադրումներ, որոնք ուղղորդող նշանակություն ունեն հետեղեռնյան որբի հոգեկերտվածքի, սոցիալական խնդիրների բացահայտման համար: Հիմնական հարցադրումներն են՝ «Մանկությո՞ւն էր օրդ, …», «Կուզե՞ս որ ետ դառնան այն օրերը, …», «Ետ կկանչե՞ս մանկությունդ, ….», «Ո՞ւր ես, ո՞ւր մնացիր, ….»: Սրանք հարցեր են, որոնք պատասխանելու կարիք չունեն, քանզի պատասխանը ինքը՝ հեղինակն էլ գիտի: Չէ՞ որ ինքն էլ է կրում աշխարհի տարբեր անկյուններում թափառող «մանկություն չունեցողների» հավաքական դիմագիծը: Այստեղ, կարծես թե, նաև մեղադրանք է հնչում սեփական ազգային պատկանելության կապակցությամբ. «Մանկություն չունեցանք, որովհետև հայ էինք ու որբ էինք, (էջ 9), «Որբեր են, հայ որբեր: (ընդգծ. – Հ.Գ.) Այն մարդիկը երկրագունտի մարդոց մեջ, որոնք կատեն իրենց մանկությունը…» (էջ 10):
Այս որբերից շատերը մանկական վաղ տարիքից արդեն տիրապետում են գողության ու մուրացկանության «արվեստի» բոլոր ձևերին, արդեն գիտեն խաբել, գողանալ, ատել միմյանց. «Կատեինք մարդիկ, կատեինք իրար: Սուտը, կեղծիքը, խարդախությունը մեր զենքերն էին: Բնական օրենք էր ծեծել տկարը, ծեծվիլ զորավորեն: Ափի մը մեծությամբ հացի կտորի մը համար կրնայինք գզվտիլ, խածնել, արյունել: Սերը անբովանդակ բառ մըն էր, ընկերասիրությունը մեզի անծանոթ զգացում մը: Հացն էր ընկերը, բարեկամը, սերը» (էջ 10): Որբանոցային կյանքի՝ մարդու հետագա վարքագծի վրա ունեցած ազդեցության լավագույն օրինակ կարող է ծառայել հենց գրողի անձնական կյանքի մի դեպքը՝ բարձի տակ պահված հացի գողացվելը: Դա դարձել է «գեշ փիլիսոփայություն» հետագա կյանքի համար՝ «…այդ օրերեն ի վեր գեշ փիլիսոփայություն մը բույն դրավ մեջս և աճելով ու ամրանալով, դարձավ նեղացուցիչ ունակություն մը: Քեզմե (իրենից հաց գողացողից՝ Թորոս անունով որբից – Հ.Գ.) սորվեցա, թե բան մըն ալ պետք չէ պահել, քանի որ Ենովք մը կամ Թորոս մը կրնան գողնալ: Դրամին արժեքը, սեփականության կշիռը երբեք չգիտցա, ու սովորություն ըրի վաղվան մասին չմտածել» (էջ 11):
Որբերի համար աշխարհն իրենց «Մանկապարտեզն» էր: Այսպես էր կոչվում փոքրերի կայանատեղին, առանց, սակայն, դպրոցի իմաստը կրելու: Մանակապարտեզի բնակիչները 3-7 տարեկան երեխաներ են, իսկ մանկապարտեզ հիշեցնող հատկանիշը՝ որբերի հագի կարմիր կտավե գոգնոցները, որ հագնում էին ճերմակեղենի վրայից: Երբեմնի որբը դրանց մասին ասում է. «Գոգնոցավորներուն երազն էր օր մը առաջ կարմիր լաթը փոխանակել տափատով հագուստի մը հետ» (էջ 13):
Մանկական անհոգությունից, երազանքներից, պատրանքներից զրկված երեխաները հենց իրենց կրող միջավայրի ազդեցությամբ են կորցնում մանկական անմեղ դիմագիծը: Որբերին կրող միջավայրն է (այս դեպքում՝ որբանոցը՝ իր հսկիչներով, մայրիկներով – Հ.Գ.) նրանց դարձնում մանկական տարիքի համար չափազանց անմարդկային. կոշիկ չունեցողը, գուլպա, գլխարկ չունեցողը մի՞թե կարող է մտածել կյանքի լուսավորության մասին: Միջավայրը նրա գիտակցության մեջ սերմանում է, թե կա միայն մի պաշտամունք, մի հավատ՝ հացը, և միայն մի սեփականություն՝ թեյի թիթեղե գավաթները և պղինձ դգալները:
Իհարկե, ժամանակի ընթացքում երեխաների մեջ ձևավորվում է միմյանց նման լինելու, ճակատագրով իրար կապած մեկ հավաքական ամբողջություն լինելու գիտակցումը, որը երբեմն ծնում է նաև հոգատարություն ուրիշի նկատմամբ, հավատարմություն ընկերոջը, ուրախություն ինչ-որ մեկի համար, բայց հացի խնդիրը մշտապես կանգնած է չարի ու բարու արանքում՝ կարծրացնելով, չարացնելով այս երեխաների հոգին:
Վիպակի գլուխները հագեցած են հոգեբանական մանրամասնություններով. արաբ տղաների հետ ճակատամարտեր, թնդանոթ, պատիժ, ըմբոստություն, Նոր Հայրիկ[8], բարեփոխումներ, մարզիչ Լևոն, Մարան Ապլա: Այս բոլորը, թվում է, պարզապես փոքրիկ պատումներ են, որոնք, սակայն, իրենց պարզության մեջ այնքան խորունկ են: Վիպակի կարևոր առանձնահատկություններց մեկն այն է, որ ողբերգություններն անգամ գեղեցիկ են ներկայացվում, և չարությունը, կարծես, մարդկայնական շնչով է պարուրվում:
1980 թ. Բեյրութում լույս տեսավ «Մանկություն չունեցող մարդիկ» ինքնակենսագրական վիպակի անմիջական շարունակությունը հանդիսացող «Երազային Հալեպը» վիպակը, որում պատկերված է հեղինակ-հերոսի՝ Անդրանիկ Ծառուկյանի կյանքի հետագա ընթացքը՝ պատանեկություն, երիտասարդություն, հասունություն:
«Մանկություն չունեցող մարդիկ» վիպակի «Առաջին քայլեր» գլխում առկախ մնացած դեպքերի նկարագրությամբ սկսվում է «Երազային Հալեպը», որը ոչ միայն բովանդակությամբ, այլև կառուցվածքով շարունակում է նախորդին: Սակայն այս վիպակում Ծառուկյանի հերոսը, որ ինքն է հենց, անցնում է հոգեբանական-գաղափարական հասունացման բարդ ճանապարհ: Ձեռք բերելով կյանքի փորձ՝ նա հետզհետե հասնում է չարի ու բարու պարադոքսալ գոյակցության ճանաչողությանը: Նրա հոգեկան աշխարհը ձևավորվում է իրադարձությունների արագ ու կտրուկ փոփոխությունների ազդեցության մթնոլորտում: Եվ այս վիպակը գրվում է արդեն հասուն գրողի մտածողությամբ:
Թեև շարունակում է «Մանկություն չունեցող մարդիկ» վիպակին, այս վիպակը դրսևորում է մի շարք առանձնահատկություններ, որոնք էական տարբերակիչ գծեր ունեն: Արդեն նշվեց, որ շարունակվում է կառուցվածքային նույն առանձնահատկությունը՝ փոքրիկ մանրապատումներ, որոնք իրարից անկախ առանձին պատումներ են, ունեն առանձին սյուժե, բայց ամբողջության մաս են կազմում: Թերևս «Երազային Հալեպը» վիպակի կապակցությամբ այս մասին պետք է ասել որոշակի վերապահումով, քանի որ այս վիպակում այլևս չկա պատումի համահավաքությունը. «Մանկություն չունեցող մարդիկ» վիպակում կար հերոսի տիպականություն, այսինքն՝ ցեղասպանության հետևանքով որբացած բազմաթիվ մանուկների ճակատագրի խտացումն էր հերոսի ճակատագիրը: Եվ վիպակում իր անունը երբևէ չհիշատակելը պատահական երևույթ չէր. չէ՞ որ հենց ինքն է ի սկզբանե նշում, որ այդ «գիրքը պատմությունն է ճմլված մանկության մը», իսկ այդ մանկությունը նույնն էր հազարավորների համար: «Երազային Հալեպը» վիպակում կան բազմաթիվ վերհուշային դրվագներ որբանոցի կյանքից, սակայն այս վիպակը արդեն չունի հավաքականություն, սա միայն Ծառուկյանի կյանքի վեպն է: Եվ նույնիսկ կարող ենք սա վիպակ չհամարել, այլ գեղարվեստական ակնարկների կամ պարզապես պատմվածքների փունջ, քանի որ այս առումով ևս նկատելի առանձնահատկություն կա երկու ինքնակենսագրականների միջև. առաջինը, թեև գրված պարզ ոճով, գեղարվեստական մանրապատումներից է կազմված, երկրորդում կարծես գեղարվեստականությունը տեղի է տալիս փաստագրությանը. հեղինակը փորձել է ոչ թե գրականության վերածել իր մանկության ու երիտասարդության Հալեպը, այլ տալ նրա ճշգրիտ պատկերը՝ առանց հուզական զեղումների: Այս տարբերությունների առկայության էական պատճառներից մեկն էլ, թերևս, այն է, որ այս վիպակում արդեն համեմատաբար նվազում է հոգեբանական ասպեկտը՝ պահպանվելով միայն որոշ տեղերում, երբ հեղինակը հիշում է մանկությունը:
«Մանկություն չունեցող մարդիկ» վիպակի քննության առիթով արդեն նշել ենք, որ, չանայած դեպքերի ողբերգականությանը, պատմություններում կա գեղեցկություն, պատումի թեթևություն: Այս վիպակի կապակցությամբ կարող ենք ասել, որ այստեղ շատ հաճախ դեպքերի ու կերպարների նկարագրությունը հագեցած է հումորով: Նման փորձ ենք նկատում նաև Գուրգեն Մահարու ինքակենսագրական եռապատումում («Մանկություն» և «Պատանեկություն»-ում հատկապես): Հումորը, խառնվելով իր հիմքում ամենևին էլ ոչ դրական դեպքերի հետ, վիպակը դարձնում է զավեշտաողբերգական:
Վեպերի արժևորումը սկսվում է նրանց վերնագրերից. «Մանկություն չունեցող մարդիկ» և «Երազային Հալեպը»: Փոխաբերաբար կիրառված այս երկու վերնագրերն էլ ունեն հուզական երանգ և, ամենակարևորը, կարողանում են հստակ պատկերացում տալ գրքի պարունակության մասին: Մանրապատումներից կազմված այս վիպակներում բազմաթիվ են նաև ենթավերնագրերը: Սակայն, եթե գրքերի վերտառությունները պատկերացում են տալի ամբողջ գրքի մասին, ապա ենթավերնագրերն ունեն զուտ նկարագրողական բնույթ: Ասվածը վերաբերում է հատկապես «Մանկություն չունեցող մարդիկ» վիպակին, որի գլուխներից յուրաքանչյուրի բովանդակությունը և վերնագիրը սերտ փոխկապակցվածության մեջ են: Ասվածը «Երազային Հալեպը» վեպին աներկաբայորեն չի վերաբերում, քանի, որ մի շարք գլուխներում մի մասնավոր վերնագրի տակ հեղինակը խոսում է ամենատարբեր թեմաներից: Սակայն առաջին հայացքից կազմված տպավորությունը, թե այս վիպակում նկարագրված անցքերն ու պատահարները, դիպվածներն ու իրադարձությունները անկախ են, չունեն սկիզբ ու ավարտ, իրականում ճիշտ չէ. վիպակն իր ամբողջության մեջ մի թեմատիկ կուռ հյուսվածք է, որի առանձին մասերը միավորված են ընդհանուրի ներքին հուզական շարժման միասնությամբ:
Խնդիր է առաջանում նաև երկու վիպակների համընդհանրության կապակցությամբ: Արդյոք երկուսն էլ կարո՞ղ են մի կոնկրետ սերնդի պատմության համար լինել տիպական երկեր, թե՞ ոչ:
«Երազային Հալեպը» վիպակը, շարունակելով «Մանկություն չունեցող մարդիկ» վիպակի հերոսի կենսագրությունը, կրկնում է վերջինիս կառուցվածքային որոշ տարրեր. սա էլ է բաղկացած նովելների շարքից, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի ենթաթեմայի նշանակություն, ուրույն սյուժետային գիծ: Սակայն տարբեր է նրանց լիցքավորումը, տարբեր է հեղինակի վերաբերմունքը նյութի նկատմամբ:
Եթե «Մանկություն չունեցող մարդիկ»-ը կարող ենք համարել ողջ սերնդի պատմությունը և կարծել, որ դա էլ բավական է ժամանակաշրջանի մասին պատկերացում կազմելու համար, ապա նույնը «Երազային Հալեպի» մասին ասել չենք կարող, քանի որ սա կրում է Անդրանիկ Ծառուկյանի անձնական մտածողության կնիքը՝ այսպիսով դառնալով առավելապես նրանը, քան մի ամբողջ սերնդինը: Այս գրքում զետեղված է Հալեպում ծավալված հազարավոր պատմությունից մեկը: Եվ ոչ մեկ չի կարող հստակ ասել, թե ինչպիսին էին մյուս պատմությունները: Արդյոք մեկ ուրիշն էլ գրի առա՞վ այն, ինչ ինքը տեսավ և ապրեց:
Ինքնակենսագրական այս վիպակներում(հատկապես՝ «Մանկություն չունեցող մարդիկ»-ում) ներկայացված են մի շարք որբերի կյանքը, որոնցից շատերը հետո դարձան մեծահարուստներ, թշվառներ, արվեստագետներ, «հաջողածներ», «վրիպածներ» և ինչ էլ որ դարձան հետագայում, պայմանավորված էր նաև մանկության չգոյության հետևանքով:
Ծառուկյանի ինքնակենսագրական պատումների հմայքը մանուկ հերոսների հոգեկան ապրումների նրբերանգների պատկերման մեջ է, որ կատարված է վարպետորեն, սակայն ոչ հատուկ գեղարվեստական հնարանքով: Սահմանափակ հուզականությամբ, զգացումնքային տարրերից զուրկ ոճի կիրառումը պայմանավորված է հեղինակների՝ ցեղասպանության հետևանքով խաթարված հոգեկերտվածքով. նրանք չեն ցանկանում որևէ բառ կամ պատկեր փոխել, որպեսզի ճշգրտությամբ ներկայացվի այն, ինչին ականատես են եղել իրենք: Իսկ պատկերավորման–արտահայտչական տարրերի առկայությունը չի կարևորվում, քանի որ պատմություններն արդեն իսկ հուզիչ են և լրացուցիչ հուզականության կարիք չունեն:
Եվ մի վերջին հարցադրում. Ինչո՞ւ են գրվում ինքնակենսագրական երկերը:
Այսօր ցեղասպանության թեման հանդիսանում է 20-21-րդ դդ. համաշխարհային գրականության առավել ուշագրավ և արդիական թեմաներից մեկը, քանի որ դրանք ոչ հեռավոր անցյալում աշխարհի տարբեր անկյուններում կատարված եղեռնագործություններն են, որոնցից որոշները, այդ թվում և հայոց Մեծ եղեռնը, վերջնական ճանաչում չեն ստացել: Թերևս այս հանգամանքով է պայմանավորված այն փաստը, որ հայերի դեմ Օսմանյան կայսրության և Արևմտյան Հայաստանի տարածքում իրագործված ցեղասպանության թեմային անդրադարձել են ոչ միայն սփյուռքահայ (հայագիր և օտարագիր) և խորհրդահայ հեղինակները, այլև օտար գրողներ (Էլջին Գրոսքլոուս – «Արարատ», Էռնեստ Հեմինգուեյ – «Զմյուռնիայի ափին», «Կիլիմանջարոյի ձյուները», Հենրի Միլեր – «Մարուսիի արձանը», Էլիա Կազան – «Ամերիկա, Ամերիկա», «Անատոլիացին», Ջոն Դոս Պասոս – «Արևելյան ճեպընթաց», Ֆրանց Վերֆել – «Մուսա լեռան քառասուն օրը» և այլն): Այս հեղինակներից շատերը սահմանափակվել են կոտորածներից փրկվածների ու վերջիններիս ժառանգների ճակատագրի պատկերումով՝ չտալով հայոց ցեղասպանության բազմակողմանի պատկերումը:
Այլ է պատկերը հայազգի գրողների դեպքում. Հայկական եղեռնի թեման արծարծած ոչ մի գրող իր առջև նպատակ չի դնում մեխանիկորեն պատկերել 1915թ. եղերական դեպքերը: Յուրաքանչյուր հեղինակ փորձում է տալ ցեղասպանության էթիկական, բարոյահոգեբանական ու պատմաքաղաքական գնահատականը և լուսաբանել դրա պատճառահետևանքային ասպեկտը: Եվ, ամենակարևորը. այս մարդիկ(հայագիր և օտարագիր հայ գրողները) վերարտադրում են իրենց տեսածը, որպեսզի մոռանան այն: Այսինքն՝ աշխարհին հանձնելով այն, ինչ տեսել են իրենք, ազատվեն տանջող հուշերից: Ասվածի լավագույն օրինակը «Երազային Հալեպը» վիպակի «Պատկերի մը գաղտնիքները» պատմվածքում հեղինակի հետևյալ միտքն է.
«Սկսած եմ, այս խոստովանություններով, ես ինձի հոգեբույժ դառնալ…
…Դեռ բոլորովին խենթացած չեմ, որ մենությանս մեջ բարձրաձայն խոսիմ, բայց անվերջ կխոսիմ պատկերին հետ, լռությամբ» (էջ 170):
Այսպիսով, ներկայացնելով երկուստեք կարևոր նշանակություն թե´ հեղինակի, թե´ ընթերցողի համար, ինքնակենսագրական վեպերը համալրում են Հայոց ցեղասպանության հետևանքների նկարագրության հավաստի աղբյուրներ և կարող են նյութ ծառայել թե´ գրական, թե´ պատմական, թե´ հոգեբանական ուսումնասիրությունների համար: Իսկ Ա. Ծառուկյանի վիպակները հարուստ նյութ են տալիս նաև Արևելքի մասին՝ մասնավորաբար՝ Հալեպի և Բեյրութի՝ դառնալով այն ժամանակների կարևոր հուշագրությունը:
[1] Ռիտա Ք. Կույումջյան. 20-րդ դարի առաջին ցեղասպանությունը: Հայկական հիշողության վերադարձը. Երևան, 2012, էջ 116-117:
[2] «Մանկություն չունեցող մարդիկ» վիպակի «Առաջին քայլեր» գլխում հեղինակը ակնարկում է, որ վիպակը գրելիս 40 տարեկան է եղել, նույն գլխում տեսնում ենք նաև, որ որբանոցից դուրս է եկել 10 տարեկանում:
Մի շարք աղբյուրներում որպես Ա. Ծառուկյանի ծնդյան տարեթիվ է նշվում 1912թ., սակայն Ծառուկյանի կենսագիրներից Թորոս Թորանյանը, չտալով գրողի ծննդյան տարեթիվը, նշում է, թե իր առաջին գիրքը «Եղերաբախտ քերթողներ» (1933), գրելիս հեղինակը 20 տարեկան էր: Կենսագրական այս փաստը մեզ հիմք է տալիս, կարծելու, որ հնարավոր է տարեգրության սխալ, ինչը Օսմանյան կայսրության սահմաններում բացառելի հանգամանք չէր: Ուստի մենք վիպակի գրության տարեթիվը նշում ենք պայմանականորեն՝ 1952-53՝ հաշվի առնելով այն հանգամանքը՝ թե որ թվականին էլ ծնված լիներ Ա. Ծառուկյանը, 1912 թե 1913, նա պատկանելու էր «որբանոցային գրողների» սերնդին:
[3] Վ. Գաբրիելյան. Սփյուռքահայ գրականություն. Երևան, 2008, էջ 341:
[4] Ա. Ծառուկյան. Մանկություն չունեցող մարդիկ: Երազային Հալեպը. Երևան, 1985, էջ 12: Հետագա շարադրանքում սույն գրքից արված մեջբերումների հղումը կտրվի տեղում:
[5] Տե´ս նույն տեղում. էջ 9:
[6] Սուրեն Սահակյան. Հերոսապատում. Երևան, 1990, էջ 252:
[7] Հայ դասականների գրադարան. Սիամանթո. Երևան, 1979, էջ 68:
[8] Վիպակում չի նշվում նոր Հայրիկի անունը, միայն ակնարկ կա, որ նա փաշա է, «ՀԵՐՈՍ ԱՅՆԹԱՊՈՒ»: է, որ Հայրիկը Այնթապի ինքնապաշտպանությունը կազմակերպած հայերից է՝ Ատուր Լևոնյանը:
THE SPIRIT OF POST GENOCIDE ARMENIAN IN THE NOVEL <<PEOPLE WHO HAVE NO CHILDHOOD>> BY A. DSARUKYAN
Hripsime Galstian
Nearly a century separates us from the Great Genocide but even today we feel bitter reality of that tragedy. Even today almost a hundred years later, Armenian people consciously bears the consequen and subconsciously bears the consequences of the Genocide. Those who survived and those who followed them had ruined spirit. They had the fear to be violently killed every moment, terrible scenes, sufferings, new and unknown invironment create “favourable” conditions for a child who didn`t know the life yet, and had no psychological stable identity. They are deprived of childhood. In A. Dsarukian`s ” People who have no childhood ” novel the life of survived children and also those who appeared in the orphanage is described and about how they grew up. In the report it is tried to show the influence of the invironment and the conditions on the formation of the spirit of those children. Many of those orphans later became rich people or poor, people of art, ”fortunate” or ” unfortunate”. and whatever they became later it was due to their having no childhood.
ապրես, Հռիփսիմե ջան, շատ հետաքրքիր նյութ էր:
Չեմ կարդացել, բայց հիմա մոտս ցանկություն առաջացավ Ծառուկյանի վեպը կարդալու
Շնորհակալ եմ, հարգելի Մանե))) Անպայման կարդացեք 🙂