Կյանքը, այնուամենայնիվ, հրաշալի է։ Մի բան կորցնում ես, մի բան գտնում ու հարահոս ժամանակի ելևէջների մեջ փորձում հասկանալ բաներ, որ երբեք էլ չես հասկանալու։ Պարզապես պետք է ապրել, ու սիրտդ, եթե պետք լինի, կհու՛շի այն առեղծվածի գաղտնիքը, որ անբացահայտելի է թվում։ Կամ էլ երազում մի հնգամյա աղջիկ, անունը՝ Տաթո, կմոտենա ու քեզ կմեկնի կախարդական բանալին։
Բայց ամեն ինչ սկսվեց դեռ Տաթոյի հայտնվելուց տասը տարի առաջ, երբ հազիվ հինգ կամ վեց տարեկան էի, ճիշտ նույնքան, որքան երկվորյակ եղբայրս, որ ինձնից տասնհինգ րոպե ուշ էր ծնվել։ Այնպես որ` ես էի մեծ եղբայրը, ի՞նչ կարող ես անել, ու որպես մեծ եղբայր, հնամենի ավանդույթի համաձայն, պետք է կրեի հարվածի հիմնական ծանրությունը։
– Դու տղա չես, աղջիկ ես,- ասում էր հայրս, իբր հոգուս հետ խաղալու համար։
– Ես տղա եմ,- գոռում էի ես ու հո չէի փլվում, արցունքի գետը այնպես առատ էր հոսում, որ ափերից դուրս էր գալիս ու ողողում մայրիկիս փեշը։
– Դու նույնիսկ սասունցի էլ չես, վանեցի ես,- երկրորդ հարվածն էր հասցնում, ու արցունքի գետը նորից ափերից դուրս էր հորդում ու ցողում մայրիկիս կուրծքը։
– Ես տղա եմ, ես սասունցի եմ, սա-սուն-ցի, բեղավոր կատու,- այնքան եմ գոռում, որ ձայնս խզվում է։
– Սասունցիները վանեցիների գառնարածներն են եղել, – մխիթարում էր վանեցի մայրս,- տղամարդկությունը բեղերի ու վայրենության մեջ չէ։ Բոլոր խելացի հայ մարդիկ վանեցի են եղել։
– Վանը սասունցիների համար զուտ աղջիկ ընտրելու ոստան է եղել,- հրճվում էր «բեղավոր կատուն»՝ հայրս։
– Ի դեպ, Վանը միակ քաղաքն է եղել, որ քիչ թե շատ պաշտպանվել է,-քիչ թե շատ պաշտպանվում էր մայրս։
– Այդ դեպքում՝ ես վանեցի եմ,-հանգիստ ասում էր եղբայրս։
Չգիտեմ տղամարդկությունն ինչի մեջ է, և ով է ում գառնարածը եղել, բայց երբ երկվորյակ եղբայրս անակնկալ հեռացավ այս աշխարհից, ես լաց չեղա, ու այդ օրվանից այևս ոչ ոչ հոգուս հետ չէր խաղում։ Հայրս էր լաց լինում։
Սասունցի-վանեցի երկվության հարցը առժամանակ սառեց, ու միայն մերթընդմերթ արտահայտվում էր բոլորովին այլ, մի տեսակ խորթ տիրույթում, առանց ավելորդ թրթիռների ու զգացմունքայնության։ Ասենք, գյուղ գնալու ճանապարհին, երբ տեսնում էինք վանեցիների միաթև արծվի հուշարձանը, հայրս ասում էր, թե վանեցիները այնքան ժլատ են գտնվել, որ երկրորդ թևը չեն կառուցել։ Ես հանգիստ ասում էի, որ արծվի երկրորդ թևը մնացել է Արևմտյան Հայաստանում, Այգեստանում, որտեղ ծնվել էր մայրական պապս, այնպես որ պետք չէ անհանգստանալ, երկրորդ թևը դեռ սպասում է իր արարիչին։ Ընդամենը այդքան բան, առաջվա ճակատամարտը չկար, ջիղն ու նախկին խանդավառությունն էլ խամրել ու թաղվել-մնացել էին հեռու-հեռավոր հուշերի ծալքերում։
Ինչ-որ բան այնուամենայնիվ այն չէր։ Եղբայրս թեև չկար, բայց բոլորս էլ հասկանում էինք, որ նա մեր մեջ էր, ինչպես ավելի ուշ կասեր իմ ընկերներից մեկը՝ գուցե ավելի շատ կար, ով գիտե։ Ինչն էր պակաս այդ դեպքում։ Մտածեցի, մտածեցի ու հասկացա․ երևի լացն էր պակաս։ Բանն այն է, որ լաց լինելը մեր տանը կտրականապես արգելված էր, իսկական տաբու։ Տղամարդիկ, այսպես, թե այնպես, ինչպես վայել է իսկական սասունցիներին, լաց չէին լինում, մայրս էլ, ինչպես վայել էր իսկական վանեցուն, թաքուն էր արտասվում։ Այ եթե գոնե քույրիկ ունենայի, ուրիշ բան։ Գոնե մեկ-մեկ գործի կդներ իր երկար ու պոչավոր թարթիչները ու լիաթոք լաց կլիներ, ոչ միայն իր, այլև մեր փոխարեն էլ ու կմաքրեր մեր հոգիների պատերը տարիներով կուտակված ժայռաքարից, հետո մի կաթիլ արցունք կկաթեր մեր սառած սրտին, ու մեր սիրտը կհալվեր, ինչպես Անդերսենի հեքիաթում պատահեց։ Ահա այդպես, մի օր հասկացա, որ քույրիկ ունենալու երազը սկսել է անխնա հետապնդել ինձ։ Պատկերացնում էի, թե ինչպես եմ ժապավենը խոպոպիկներին կապած, ձեռքը բռնած տանում դպրոց ու անթաքույց հպարտությամբ ցույց տալիս դասատուներին ու աշակերտներին՝ քույրիկս է։ Պատկերացնում էի, թե ինչպես է բարձրանում դպրոցի բեմին ու արտասանում քնարական բանաստեղծություններ ուսուցչական անձնակազմի ծափողջյունների ներքո։ Պատկերացնում էի, թե ինչպես եմ ապտակում նրա ծամը քաշած հարևանի չարագործ տղային։ Ու այդպես շարունակ։ Նա՝ քույրիկս, փաստորեն ապրում էր իմ մեջ, եթե անուրջն ընդհանրապես կարող է ապրել։ Անուրջը երևի անուրջ էլ կմնար ու մի օր կցնդեր, կտարալուծվեր անսահմանության մեջ, եթե չսկսվեր պատերազմը, ու հայրս հնգամյա Տաթևիկի ձեռքը բռնած չբերեր մեր տուն․
– Քանի դեռ իրենց տունը գտնվում է ամենօրյա ռմբակոծության տակ, Տաթևիկը կապրի մեր տանը։
– Տաթո,- փոքրիկ ձեռքը մեկնեց Տաթևիկը, ու ես հասկացա, որ այդ փոքրիկ ձեռքի արտածած ջերմությունը, որ սահեց ամբողջ մարմնովս մեկ, դեռ երկար ուղեկցելու է ինձ, առհավետ ջերմացնելով մեր կյանքի սառը իրականությունը։
Ու ամեն ինչ սկսվեց գլխիվայր շուռ գալ։ Օդում թռչող ինքնաթիռի ամեն հռնդյունի հետ Տաթևիկը վազում-մտնում էր խոհանոցի սեղանի տակ, իբր պատսպարվում հնարավոր ռմբակոծությունից։
– Տաթևիկ սա Երևանն է, Արցախը չէ, մի վախեցիր, – հանգստացնում էր մայրս։
– Ես Արցախն եմ օզըմ, Երևանը չեմ օզըմ,- լաց էր լինում Տաթևիկը։
Տաթևիկը լաց էր լինում ու վազում չգիտես որտեղից հայտնված նորահայտ եղբոր՝ իմ գիրկը, չորս ամիս այնտեղ անցկացնելու համար։
Տաթոն խոսում էր միմիայն Արցախի բարբառով ու մի քանի օր հետո, երբ տունը հրդեհի մատնվեց ու հազիվ կրակը հանգցրած փորձում էինք հասկանալ ինչն-ինչոց է, հենց Արցախի բարբառով էլ ասաց․ «Օզըմ էի ծյուկունը ջերմացնել»։ Հետո ցույց տվեց մահճակալի տակ թաքցրած սատկած ձուկը, մոմը և լուցկին ու սկսեց մեզ համար անհասկանալի լեզվով թոթովել ծյուկունի փրկության մանրամասները։ Ես էլ իր համար անհասկանալի լեզվով պատմեցի, որ ծյուկունն այնպես է սառած եղել, որ այլևս ոչինչ ի զորու չէր լինելու ջերմացնել նրան, խեղճ երեխային զրկելով հեքիաթային հրաշքին հավատալու իր արդար իրավունքից։ Տաթոն, եթե ճիշտ հասկացա, փորձում էր բացատրել, թե սառույցը կարող է հալվել կրակից կամ արցունքից, ինչպես «Ձյունե թագուհին» հեքիաթում, ու նման բաներ, բայց ես այլևս չէի լսում։ Սառույցը անդառնալիորեն հալվել էր։
Ավելի ու՛շ, երբ Տաթոն մեր հարևանուհուն, որ մի գեր կին էր, անվանեց թոփալ, ու խեղճ կինը ապարդյուն փորձում էր ապացուցել, որ ինքը կաղ չէ, ինքս ինձ համար մի հայտնագործություն արեցի։ Մոմով ծյուկունը ջերմացնելու գործընթացը ավելի լավ ըմբռնելու, հարևանուհիներին էլ անհարկի մեղադրանքներից փրկելու ու հետագա արհավիրքներից խուսափելու համար պետք է վերացնել մեր միջև գոյություն ունեցող լեզվական անջրպետը․ես կսովորեմ Արցախի բարբառը, Տաթոն՝ Երևանի։
– Եվ այսպես, գնաց․․․սովորում ենք,- ասում եմ ես,- Ճղոպու՞ր․․․
– Ընկույզ,- պատասխանում է Տաթևիկը։
– Ծյուկու՞ն,- հարցնում եմ ես։
– Ձուկ,- վրա է բերում Տաթևիկը, – հիմա ես եմ հարցնում՝ սիրու՞ն։
– Ղաշանգ,- ուրախ-ուրախ պատասխանում եմ։
– Գե՞ր։
– Թոփալ,-անթաքույց բավականությամբ կրակում եմ ես։
– Տկողե՞ն։
– Պնդուկ,- հաղթական կեցվածքով փքվում եմ։
– Ակա՞նջ։
– Անջուկ։
– Խխու՞նջ։
– Ալախաթու։
– Եթե ալախաթուն գնա Արցախ, ե՞րբ տեղ կհասնի,- հանկարծ հարցնում է։
– Երևի հարյուր տարուց,- փորձում եմ բավարարել Տաթոյի հետաքրքրասիրությունը։
– Մուկլի-մանդլի՞․․․
– Էէէ, ասացի չէ, դժվար հարցեր չենք տալիս․․․Տաթո, քեզ հինգ եմ նշանակում։
– Ես էլ քեզ։
Տաթոն փաթաթվում է ինձ ու համբուրում ձեռքս, ուսս, այտս, ճակատս ու փախնում, հետո հետ վերադառնում ու ճտպտուն աչքերը խաղացնելով, ճմլկոտում՝ <<վաաայ, բա անջուկը մոռացա>>։
– Անջուկն էլ մյուս անգամ, -կաս-կարմիր կտրած խոստանում եմ ու որոշում հոգու հետ խաղալ․
– Տաթո, դու կամաց-կամաց դառնում ես երևանցի, դու այլևս արցախցի չես։
– Ես արցախցի եմ, ար-ցախ-ցի,- աչքերը լցնում է Տաթոն։
– Դու ոնց որ աղջիկ էլ չես, այնքան չար ես, ասես տղա լինես,- երկրորդ հարվածն եմ հասցնում։
– Ես աղջիկ եմ, ես արցախցի եմ,- ճչում է Տաթոն ու վազում իմ գիրկը։
– Եթե լավ չուտես, փեսացուդ ղաշանգ չի լինի,- կրակի վրա յուղ է ավելացնում մայրս,- իսկ եթե ուտելիքը թափթփես սեղանի տակ, – փեսացուի ոտքերը ծուռ կլինեն։
– Ծուռ չեն լինելու, ուղիղ են լինելու, փեսանը ղաշանգ է լինելու- հեծկլտում է Տաթոն։
Ես բարձրացնում եմ Տաթոյին ու այնքան պտտում, որ գլուխը պտտվում է, այնքան է պտտվում, որ տանում հասցնում է իր հայրենի Արցախը։ Մենք վազում ու մտնում ենք սեղանի տակ, իբր ռմբահարությունից պատսպարվելու համար։
Ավելորդ է ասել, որ շուտով Տաթոն դառնալու էր ոչ միայն մեր ընտանիքի, այլև ամբողջ հինգհարկանի շենքի սիրելին, ում նշխարի նման ձեռքից-ձեռք էին խլելու։ Տաթոն Արցախի մի մասնիկն էր, ու բոլորը փորձում էին փայփայել այդ մասնիկը, շոշափել, գուրգուրել այն, չէ որ բոլորս այդ օրերին երեխայի պես սիրում էինք մեր Արցախը։ Գուցե մենք՝ տանը մնացած երևանցիներս, Տաթոյի միջոցով ուզում էինք հաղորդակցվել մեր ազգային-ազատագրական պատերազմի հետ, ով գիտե։
Անցավ մի քանի ամիս, ու Տաթոն այլևս չէր խոսում Արցախի բարբառով, ճղոպուրը, տկողենն ու ծյուկունն էլ ընկմղվել էին նրա ենթագիտակցական շերտերի տակ, իսկ մուկլի-մանդլիի մասին չարժե նույնիսկ հիշատակել, իսպառ զմռսվել էր հիշողության ամենամութ խորխորատներում։ Այդպես էլ երևի կշարունակվեր, եթե մի օր երազ չտեսնեի։ Երազի մեջ վանեցիների միաթև արծիվն արդեն երկու թև ուներ, թևերը տարածած ճախրում էր երկնքում, ու ես էլ երանության գլխապտույտի մեջ բղավում էի «Հայրիիիիիկ, տեսա՞ր, որ ասում էի, չէիր հավատում, արծվի երկրորդ թևը աճել է։ Մի՞թե դժվար էր դրան հավատալ։ Ախր ասում էի չէ»։ Հայրս թփթփացնում է ուսիս ու քաջալերում․«Այ հիմա դու տղա ես, իսկական սասունցի»։ Առավոտյան, երբ երազը ցնդեց ու ես արթնացա, հայրս ասաց, որ մենք հաղթել ենք, ասաց, որ քաղաքը, որտեղից ռմբակոծում էին Տաթոյենց տունը, ազատագրվել է, ու մեքենան, որ պիտի տուն տանի նրան, արդեն բակում սպասում է։ Տաթոն համբուրեց իմ ձեռքը, ուսը, այտը, ճակատը, հետո փախավ։ Հետո հետ վերադարձավ ու ճտպտուն աչքերով ծիծաղեց․ «Վաաաայ, բա անջուկը մոռացա»։ Ես էլ ասացի, որ անջուկն էլ թող մնա մի ուրիշ անգամ։ Նաև ասացի, որ իր փեսացուն հաստատ ղաշանգ է լինելու, ամենաղաշանգ փեսացուն, որ ես երբևէ տեսել եմ։ Տաթոն գնաց։ Ես ու հայրս այդ օրն առաջին անգամ միասին լաց եղանք։ Հետո առաջին անգամ միասին ծիծաղեցինք։ Հետո առաջին անգամ միասին խմեցինք Շուշիի ազատագրության համար։
Անցել է քսան տարի, ես գնում եմ Արցախ, երևի հարյուր տարուց կհասնեմ տեղ, ինչպես Տաթոյի ալախաթուն։ Քրքրում եմ հայերեն բարբառների ձեռնարկը ու հայտնաբերում, որ մուկլի-մանդլի նշանակում է սարդոստայն։ Կյանքը, այնուամենայնիվ, հրաշալի է։ Հրաշալի սարդոստայն։ Մի բան կորցնում ես, մի բան գտնում ու ժամանակի հարահոս ելևէջների մեջ փորձում հասկանալ բաներ, որ երբեք էլ չես հասկանալու։ Պարզապես պետք է ապրել, ու սիրտդ, եթե պետք լինի, կհու՛շի այն առեղծվածի գաղտնիքը, որ անբացահայտելի է թվում։ Կամ էլ երազում մի հնգամյա աղջիկ, անունը՝ Տաթո, կմոտենա ու քեզ կմեկնի կախարդական բանալին։ Ժամանակ առ ժամանակ էլ խղճի խայթ կզգաս ու ավելի հեռուն գնալով կսկսես անկեղծորեն հավատալ, թե գուցե, այնուամենայնիվ, հնարավոր էր սառած ծյուկունը ջերմացնել, լինի մոմով, թե՝ արցունքի կաթիլով։
