Թագուհի Ղազարյան | Խաչատուր Աբովյանի «Վերք Հայաստանին» և Եղիշե Չարենցի «Երկիր Նաիրին» պատմակա՞ն, թե՞ քաղաքական վեպեր

Երևի թե չկա մի այնպիսի անդրադարձ Եղիշե Չարենցի «Երկիր Նաիրի»[1] վեպին, որում համեմատության եզրեր տարված չլինեն այս վեպի և Խաչատուր Աբովյանի «Վերք Հայաստանի»[2]-ի միջև: Անհերքելի է այս վեպերի ընդհանրությունը նախ և առաջ ֆունկցիոնալության իմաստով. սրանք երկուսն էլ հայ մշակույթի և գրականության պատմության մեջ առանցքային նշանակություն ունեցող հանգրվաններ են: Սակայն հետաքրքիր է դիտարկել այս վեպերի ընդհանրությունները ոչ միայն ասելիքի, գաղափարական, գեղարվեստական միջոցների տեսանկյունից, այլև ֆունկցիոնալության, դերի, նշանակության, ժանրի, ժանրի պատմության, կառուցվածքի առումով: Ընդանրապես «Երկիր Նաիրիի» ժանրի հարցը շատ խնդրահարույց է, տարբեր գրականագետներ տարբեր կերպ են անվանել վեպը, սակայն բացատրելու ամենից հարմար և, թերևս, անխուսափելի բացատրությունը միշտ և ամենուր նույնն է՝ «Խաչատուր Աբովյանի Վերք Հայաստանիի նման» (Թամրազյան, Քալանթարյան, Ոսկանյան, Գասպարյան և այլք): Այսպիսի բնութագրման համար հնարավորություն է ընձեռում ինքը՝ «Երկիր Նաիրին», քանի որ այստեղ հեղինակը մի քանի անգամ հղում է անում Խաչատուր Աբովյանի «Վերք Հայաստանի» վեպին: Իսկ ինչպիսի՞ն է Խաչատուր Աբովյանի «Վերք…»-ը, որին այդքան զուգահեռվում է Եղիշե

Չարենցի «Երկիր Նաիրին»: Սկսենք «Վերք…»-ի ինքնանվանումից. Աբովյանն իր վեպին տալիս է «պատմական վեպ» ժանրային բնութագրումը, այսինքն՝ ըստ Խաչատուր Աբովյանի «Վերք Հայաստանին» պատմավեպ է:

Իսկ ի՞նչ է պետք վեպին պատմավեպ դառնալու համար:

1. Առաջին բանն, ինչ անհրաժեշտ է վեպին պատմավեպ կոչվելու համար, պատմական որոշակի ժամանակի առկայությունն է, որը պիտի վերընթերցվի պատմավեպով: Պատմական ժամանակը առկա է բոլոր վեպերում, քանի որ բոլոր վեպերը գրվում են որոշակի ժամանակահատվածի իրադարձությունների մասին: Պատմավեպի պարագայում առանցքային է այն, որ այստեղ պետք է առկա լինեն երեք ժամանակային հատույթներ՝ կերպարների ժամանակը, հեղինակի ժամանակը և ընթերցողի ժամանակը՝ երեքն էլ միմյանցից որոշակիորեն հեռացված: Դա նշանակում է, որ հեղինակը պետք է որոշակի հեռավորության վրա լինի պատմական տվյալ ժամանակաշրջանից և չլինի այդ դեպքերի, այսպես ասած, «առաջին ընթերցողը», այլ արդեն գոյություն ունեցող, անցյալում որոշակիորեն ընթերցված ու վավերացված վերընթերցողն ու վերագնահատողը:
2. Եվս մի կարևոր հատկանիշ է պատմավեպի համար այն, որ ժանրին բնորոշ է միշտ ունենալ երկու տարածաժամանակային հատույթների առկայություն վեպում՝ պատմական ժամանակի և վիպական ժամանակի: Սա ավելի շատ տեսանելի է կերպարաստեղծման ժամանակ և գալիս է վեպի, ոչ թե պատմականության հատկանիշներիվ (այլ կերպ ասած, պատմավեպի ժանրում սա բնորոշ է ոչ թե պատմա-ին, այլ վեպ-ին), երբ պատմական կերպարներն աստիճանաբար վիպականանում են և ձեռք բերում այնպիսի հատկություններ, որոնք չգիտենք՝ պատմական կերպարին բնորո՞շ են եղել, թե՞՝ ոչ:
3. Պատմավեպի համար մյուս կարևոր գործոնը երկու ժամանակների փոխներգործությունն է՝ պատմական դեպքերի և վեպի ստեղծման ժամանակի: Բանն այն է, որ պատմավիպասանը խնդիր ունի ոչ միայն վերընթերցելու պատմության որոշակի փուլ, այլև, պատմության ցիկլային բնույթից ելնելով, վերանայելու իր սեփական ժամանակը. դա է պատճառը, որ հաճախ պատմավեպերում փնտրվում է արդիականությունը, առանց սեփական ժամանակի մեջ ծագած հարցերին պատասխաններ որոնելու փորձի պատմավեպը կկորցնի իր բուն գործառույթը: Ըստ այսմ, պատմավեպը բերում է նաև որոշակի գաղափարախոսություն (որպես կանոն պետական կամ ազգային), որ կիրառելի է նաև ներկա ժամանակի համար, այսինքն՝ պատմավեպը վերածվում է քաղաքական վեպի:

Այժմ փորձենք տեսնել, թե որքանով են պատմավեպերին բնորոշ այս հատկանիշները գործնականում կիրառելի մեր կողմից քննարկվող վեպերում: Գալով առաջին բնութագրումից՝ Աբովյանի և Չարենցի վեպերն, ըստ էության, պատմավեպեր համարվել չեն կարող, քանի որ գրվում էին ժամանակակցի կողմից ժամանակակիցների մասին, այլ կերպ ասած՝ հեղինակներն իրենց նկարագրած պատմական իրադարձությունների առաջին ընթերցողներն էին, ինչն ընդգծելու, վավերացնելու համար հաճախ դիմում են անձնական հիշողություններին. «էն ժամանակը ես ինքս էջմիածին էի, որ Հասան խանը էնպես փախած էկավ, անց կացավ» (ԽԱԵ, էջ 217) կամ «Դեռ վարժատան աշակերտ էի ու, ինչպես Էսօր, կենդանի է մտքումս՝ Աղասին ի՞նչպես մտավ Թիֆլիզ» (ԽԱԵ, էջ 224): Ինչպես «Վերք…»-ում դեպքում, այնպես էլ «Երկիր Նաիրի»-ում  նկարագրվող դեպքերի ժամանակաշրջանը ուղղակիորեն կապվում է հեղինակի կյանքի հետ, ու հազվադեպ չեն այն դեպքերը, երբ հեղինակը՝ Աբովյանի պես, վկայում է իր ներկայությունը կատարվող դեպքերին. «Հիշում եմ՝ մի անգամ, երբ ես դեռ երեխա էի, հորդել էր մեր այդ նկարագրած քաղաքի գետը» կամ «Ինձ էլ է կարդացել այդ միֆական նամակի պատճենն օր. Սաթոն, բայց ես, դժբախտաբար, մոտավորապես միայն հիշում եմ հիմա այդ միֆական նամակի բովանդակությունը» (ՉԵՆ, էջ 217):

Եթե խոսելու լինենք վեպերում պատմական և վիպական կերպարների դրսևորումներից, հարկ կլինի ընդգծել, որ Աբովյանի վեպում միակ ամբողջական կերպարը Աղասին է, որը պատմական կերպար չէ, իսկ եթե կան այստեղ պատմական անուններ ու կերպարներ, այնքան չեն ամբողջանում, որպեսզի տարբերակենք դրանց պատմական և վիպային առանձնահատկությունները: Չարենցի վեպից դուրս են մնացել պատմական դեմքերը և նույնիսկ դեպքերը, եթե կուզեք, այս ամենը մնացել է Չարենցի տեքստի ենթատեքստում: Եթե ուշադիր կարդանք վեպը, կտեսնենք, որ ռուս կամ թուրք բառերը, որոնք պատմական այդ շրջանում էականորեն կապված էին հայերի բախտի հետ, գրեթե չեն հիշատակվում: Չարենցը, ինչպես որ ի սկզբանե վեպից գրեթե[3] ամբողջությամբ բացառել է հայ-Հայաստան-հայկական բառերը (նայիրցի-Նաիրի-նաիրյան), այնպես էլ վեպի՝ իր վերջնական մշակման մեջ հիմնականում բացառել է թուրք/տաճիկ[4] և ռուս բառերը, առաջինների փոխարեն գործածելով ոսոխը (երբեմն անօրեն), երկրորդների փոխարեն՝ սոխը: Օրինակ, «նավթ էիք ուղարկում մեր և մանավանդ ձեր դարավոր ոսոխին, թուրքերին»[5]  նախադասության փոխարեն 1934-ի հրատարակությունում հարդում ենք. «նավթ էիք  ուղարկում մեր և մանավանդ ձեր դարավոր ոսոխին, անօրեններին» (ՉԵՆ, էջ 225), և ապա. «Մազութի Համոն, բերեց կոնկրետ օրինակներ, ինչպես «մենք և տաճիկը»»[6], 1934-ի հրատարակությունում փոփոխված է. «Մազութի Համոն, բերեց կոնկրետ օրինակներ, ինչպես «մենք և ոսոխը»» (ՉԵՆ, էջ 137): Մեկ այլ օրինակ. «Նորքում» տպագրված «…որպես պարտաճանաչ նաիրցիներ, գերադասել էին «նաիրյան շտաբը» – ռուսականից»[7] նախադասությունը 1926, հետո էլ 1934 թվականների հրատարակություններում փոխարինվում է «որպես պարտաճանաչ նաիրցիներ, գերադասել էին «նաիրյան շտաբը» – սոխականից» (ՉԵՆ, էջ 164) նախադասությամբ և այլն[8]: Այսինքն՝ ի սկզբանե նշած պատմական անուններն ու իրադարձությունները Չարենցը հետագայում դուրս է թողել վեպից կամ փոխարինել այլ բառերով՝ դրանով վեպը դարձնելով խաղարկային: Հազվադեպ չեն Չարենցի վեպում նշված տարեթևերը՝ 1913-1917, նույնիսկ ամսաթվերը՝ մարտի 2 և այլն: Չարենցը շատ ինքնատիպ խաղ է խաղում տարածության և ժամանակի հետ. վերցնում է մի տարածություն, որի աշխարհագրական գոյությունը ժխտում է, այն չես գտնի քարտեզի վրա. «եթե նա լիներ- ապա ուրեմն ինչո՞ւ նա պիտի անվանվեր «Նաիրի»- այսինքն՝ կրեր մի անուն, որ դուք չեք գտնի այսօր և ոչ մի աշխարհագրական քարտեզի վրա»  (ՉԵՆ, էջ 175), այնտեղ նամակ չես ուղարկի և այլն, բայց այդ միֆը, ֆիկցիան տեղադրում է պատմական շատ կոնկրետ ժամանակի մեջ: Եթե բացենք Չարենցի վեպի 1967 թվականի հրատարակության ծանոթագրությունները, կտեսնենք, թե բնագիրը կազմողի ինչ մանրամասնորեն վերականգնել է Չարենցի վեպի, այսպես ասած, «պատմականությունը», գտել բոլոր  կերպարների իրական նախատիպերին, բոլոր կառույցների իրական տեղերը՝ Կարս քաղաքում, վիպական բոլոր իրադարձությունների պատմական դրսևորումները, և, կարծես, փաստել, որ Չարենցի վեպն իրականության ու պատմականության հետ խորը առչություններ ունի: Սակայն ամենևին պատահական չի հեղինակի՝ իր իսկ նկարագրածին անընդհատ միֆ, ֆիկցիա, ցնորք անվանելը: Այս իմաստով «Երկիր Նաիրին» ավելի շուտ խաղարկային վեպ է:

  Գալով վերջին բնութագրմանը սեփական ժամանակը վեպում առկա ժամանակի հետ հարաբերակցելու մասին, դարձյալ, կարծես թե, կանգնում ենք փաստի առաջ, որ վեպի իրադարձությունների ժամանակն ու հեղինակների սեփական ժամանակը համընկնում են իրար: Այս իմաստով ևս վեպերը կարծես «տանուլ է տալիս» պատմավեպի ժանրին, քանի որ եթե  գրում ես քո իսկ ապրած ժամանակի մասին, էլ ի՞նչ խոսք կարող է լինել քո ժամանակը պատմական այն ժամանակի հետ, որի մասին գրում ես (այսինքն՝ դարձյալ քո ժամանակի հետ) հարաբերակցելու մասին:

Սակայն թե՛ «Վերք Հայաստանի», թե՛ «Երկիր Նաիրիի» դեպքում բախվում ենք մի հանգամանքի, որը թույլ չի տալիս վեպերը միանշանակորեն ընկալել իբրև ժամանակակից: Բանն այն է, որ եթե այս վեպերում չկա երկու ժամանակների փոխներգործությունը, այսինքն՝ եթե հեղինակները չեն ընթերցում պատմական անցյալի ժամանակը ներկայի ժամանակից, ապա կա երկու հասարակարգերի փոխներգործությունը, այսինքն՝ որքան էլ որ հեղինակները գրում են իրենց իսկ ապրած ժամանակի մասին, այնուամենայնիվ, նրանք գրում են մի հասարակարգից (ներկայից) մեկ այլ հասակարգի (անցյալի) մասին, այլ կերպ ասած՝ վեպերի պատմականությունը ապահովվում է ոչ թե ժամանակների այլ հասարակարգերի փոխներգործությամ, ինչն էլ թույլ է տալիս հեղինակներին ազատորեն վերագնահատել անցյալի իրադարձությունները, քանի որ չես գրում այդ հասարակարգի ներսից, այլ՝ դրա գոյությունից հետո[9]:

Ինչպես վերը ասվեց, զուտ պատմական ժամանակի գոյությունը բավարար չէ վեպը պատմավեպ անվանելու համար: Այս վեպերի պարագայում կարևոր է այն, որ երկու վեպերն էլ որոշակի գաղափարախոսական ուղղվածություն ունեն և այս առումով քաղաքական վեպեր են: Այսպես թե այնպես, քաղաքական են բոլոր պատմավեպերը. դրանք քաղաքական որոշ թեմաներ արծարծող, որոշ ցիկլերի կրկնությունը տվյալ ընթերցման շրջանում ցույց տվող և պատմությունը, հետևաբար նաև պատմական քաղաքականությունը վերընթերցող տեքստեր են: Այս քաղաքական վեպ բնորոշումը իսկ և իսկ հարմար է գալիս թե՛ Աբովյանի, թե՛ Չարենցի վեպերին, որովհետև, ըստ էության, երկու հեղինակներն էլ նշում էին մի քաղաքական ուղեծիր, որը պիտի հուշում լիներ հետագայում՝ թե՛ գրականության մեջ, թե՛ առհաարակ՝ նաև գրականությունից դուրս: Բանն այն է, որ երկու վեպերն էլ ունեն որոշակի քաղաքական ուղղվածություն և, պետք է խոստովանել, որ այդ ուղղվածությունը երկուսի պարագայում էլ սլաքով նույն կողմն է ուղղված՝ դեպի անմիջական արևմուտք, այսինքն՝ Ռուսաստան: Այդ իմաստով սրանք նաև ռեալ ուղիներ փնտրող քաղաքացու որոնումների արդյունք են:

Ընդհանրապես, եթե նայենք վեպի համաշխարհային պատմությանը, մի օրինաչափություն կնկատեն. այն, որ ժամանակակից իմաստով վեպեր սկսել են գրվել ազգային պետությունների ձևավորմանը զուգահեռ: Բանն այն է, որ այս ժանրը ամենից հարմարն է գալիս ազգային ինքնագիտակցության ճանապարհին: Եթե մինչև 17-18-րդ դարերը (ինչը համընկնում է վիպական դարաշրջանի հետ) որևէ պետության մեջ ազգակիցները միմյանց կապված էին ընդհանուր կրոնական հիմքով, ապա սկսած 18-րդ դարից կրոնական հիմքը դուրս է մնում և աստիճանաբար ազգային պետությունների կամ ազգակիցների ձևակերպման տարբեր մոտեցումներ են ձևավորվում (լեզու, մշակույթ, հայրենի հող, իսկ կրոնը կարող է մնալ ազգի հիմք՝ որպես մշակութային բաղադրիչ): Վեպերի առաջին առանձնահատկությունն այն էր, որ սկսեցին գրվել ազգային լեզուներով, այսինքն՝ լեզվով, որն ավելի մասսայական էր, քան հիմնականում կրոնական, ազնվական վերնախավի կողմից տիրապետվող դասական լեզուները, հետևաբար ուներ ընթերցողի ավելի ընդգրկուն քանակ, վեպերի սյուժեները ավելի ակտիվ, հետաքրքիր դարձան՝ ի հակադրություն միջնադարյան ժանրերի, որոնցից ամենաակտիվն էր, օրինակ, միստերիան, վեպն ինքը ամենամասսայական գրական ժանր դառնալու հայտ ներկայացրեց ձևավորման հենց սկզբից, և այսպիսի մասսայականության պայմաններում այն կարող էր բավականին լավ ծառայել նաև իբրև գաղափարական քարոզի միջոց՝ ազգային պետություններ ձևավորելու ճանապարհին: Սա բավականին ընդգծված էր նաև հայ վեպի պարագայում: Հայ վեպը իր ձևավորման հենց սկզբից դարձավ ազգային-ազատագրական պայքարի և ազգային ինքնագիտակցության ու ինքնաճանաչման խթան: Քաղաքական կռվանի բացակայության պայմաններում հայ մշակույթն ընդհանրապես և գրականությունը մասնավորապես ստանձնեց նաև քաղաքականի դերը. «Մինչդեռ եվրոպական ռոմանում կյանքը մասնավոր է, անձի պատմություն,-գրում է Ս. Սարինյանը՝ հղում անելով Մ.Նալբանդյանին,-Աբովյանի վեպում ցոլանում է ազգի կյանքը, «ազգի հոգին, ազգի ներկա վիճակը, ազգի հասկացողությունը»»[10]:

Այս առումով ուշարժան է այն փաստը, որ Աբովյանը նաև այս տեսակետից, կարծես թե գտնվում է հնի և նորի մեջտեղում: Ըստ Աբովյանի «Մեկ ազգին պահողը իրար հետ միացնողը լեզուն ա ու հավատը»: Այսինքն՝ դեռևս միջնադարից եկող ավանդույթի ուժով ազգային պետության, կամ գոնե ազգային ամբողջության հիմքում Աբովյանը դնում է ոչ միայն լեզուն, այլ նաև հավատը: Սակայն բանն այն է, որ վեպի ընթացքում ինչքան հետևողականորեն Աբովյանը հաստատում է իր տեսության լեզվի դրույթը, նույնքան էլ հետևողականորեն հեռանում է հավատի դրույթից: Աբովյանի մոտ հավատը աստիճանաբար դադարում է ազգաստեղծ գործոն լինել: Իհարկե, քննադատության առումով Աբովյանի խոսքը ավելի հաճախ ուղղվում է եկեղեցու գործիչների դեմ, քան հենց բուն հավատի. «Տո՛, հենց փող պետք է տամ, որ հոգիս դրախտը գնա՞: Տո՛, որ գործքըս լավ չըլի, ես անօրեն ըլիմ, աստված նրանց (հոգևորականների-Թ.Ղ.) խոսքովը, իմ ոգուս պետք է թողություն տա՞» (ԽԱԵ, էջ 33): Հենց այստեղ ու արդեն այս վեպից սկսած Աբովյանը հիմք է դնում մի գծի, որ պիտի իրենից հետո կարմիր թելի նման անցներ ողջ հայ գրականության միջով ու ավելի զարգանար, այն է՝ հավատը որպես ազգային խեղճության պատճառ դիտարկելը: Գյուղացի Պետրոսը քահանայի հետ զրույցում ասում է. «Աղոթքն իր տեղը, թուրն՝ իրը: Աստված ղշին, հայվանին էլ յա՛ չանգ ա տվել, յա՛ պոզ, յա՛ ատամ, որ չանգռի, հարու տա, կծի, իր գլուխը պահի» (ԽԱԵ, էջ 103), և Պետրոսի ու քահանայի զրույցի միջոցով աստիճանաբար խարխլում կրոնի՝ ազգային պետության կազմարար գործոն լինլու հիմքերը: Իսկ քահանայի քրիստոնեական հնազանդության քարոզից հետո հեղինակն ինքը ծանոթագրում է. «Էս խոսակցությունիցը իմացողը կիմանա, թե ի՞նչ էր մեր խեղճության պատճառը» (ԽԱԵ, էջ 106):

Եթե հիշելու լինենք հենց միայն այն հատվածի շարունակությունը, որտեղ Աբովյանը «տեսականորեն» ձևակերպում է ազգը՝ ազգի իրար միացնողը «լեզուն ա ու հավատը». «Ա՜խ, լեզուն, լեզուն. լեզուն որ չըլի, մարդ ընչի՞ նման կըլի: Մեկ ազգի պահողը, իրար հետ միացնողը լեզուն ա ու հավատը» (ընդգծումը՝ Թ.Ղ.), կտեսնենք, որ նախ՝ չի հարցնում, թե ինչի՞ նման կլինի մարդը, եթե հավատը չլինի, այլ ինչի՞ նման կլինի, եթե չլինի լեզուն, ապա և. «Մեր օրորոցի վրա մեր լեզվով մեզ նանիկ ասեցին, է՛ն էլ ա մեր միտքը չի՛ պետք է ընկնի՞» (ընդ.՝ Թ.Ղ.), չի ասում, թե մեզ օրորոցից քրիստոնյա մեծացրին: Եվ հետո. «Էնպես մարդ կա՝ տասը-տասնըհինգ լեզու գիտի, ամա նա իր լեզուն միշտ ամենիցը լավ աշի, իր ազգի հետ խոսալիս ամոթ ա համարում կամ ուրիշ լեզվով իր միտքն ասի, կամ ուրիշ բառ հետը խառնի» (ընդ.՝ Թ. Ղ.), չի խոսում այլ կրոններ ուսումնասիրած քրիստոնյայի մասին: Հետագա օրինակները նույնպես վերաբերում են բացառապես լեզվին, քննադատվող առաջին  երևույթը ռուսախոսությունն է. «Ախր որ ասեմ ես՝ փրոքուլիվաթսա արի, սքուչնա եմ, օփիժաթսա էլա, փրոշենի տվի, սանյաթիե շատ ունիմ, գլուխս քրուժիթսա էլավ, փեզչեսթնի մարդ ա, րազփոյնիք ա, յափեթնիք օքմին ես, գնանք քուփաթսա ըլինք, սոփրանիեմեն եմ գալիս, փրոիգրաթսա արին, ճամփին ֆսեթքի ութոփնո ա, շատ խլափոթ սլուչիթսա չի՛ ըլում և այլն», քննադատության մյուս սլաքն ուղղվում է թրքախոսության դեմ. «մեր նոր լեզվի կեսը թուրքի ու պարսից բառ ա: Բայց սրա դեղն էլ հեշտ ա, քիչ-քիչ կարելի ա իստակել, երբ որ ազգը ուսումն առնի ու իր լեզվի բառերը քիչ-քիչ հասկանա: Էս էլ հերիք ա, որ թուրքի լեզուն, որ իրանք թուրքերը չեն գրում, միմիայն խոսում են, ու մեզանից որքան բռի են ու կոպիտ, բայց էլի էնքան ա նրանց լեզվի համն ընկել մեր ազգի բերանը, որ խաղ, հեքաթ, առակ թուրքերեն են ասում, իրանց լեզուն թողում. պատճա՞ռ. չունքի սովորություն ա ընկել»: Հեղինակի համար նույնանման չարիք է սեփական լեզվի՝ ցանկացած այլ լեզվի հետ խառնվելը, բայց այստեղ էականը սա չէ, այս բազմաթիվ ու բազմապիսի օրինակներից, քարոզներից հետո Աբովյանը փակում է խոսքն այսպես. «Ձե՛զ եմ ասում, ձե՛զ, հայոց նորահաս երիտասարդք, ձեր անումին մեռնի՛մ, ձեր արևին ղուրբա՛ն. տասը լեզու սովորեցե՛ք, ձեր լեզուն, ձեր հավատը ղայիմ բռնեցե՛ք» (ընդ.-Թ. Ղ.) (ԽԱԵ, էջ 83): Այսինքն՝ հավատը որպես ազգաստեղծ, այսպես ասած, «պրակտիկ» միջոց այլևս գործառական չէ, այն հայտնվում է «ճառի» մեկ սկզբում, մեկ էլ վերջում և, կարելի է ասել, լրիվ ձևական բնույթ ունի:

Ինչպես էլ որ արտահայտվելու լիներ այս հարցը, ինչպես էլ մեկնաբանվի ազգի՝ աբովյանական բանաձևը իր շերտերում, այնուամենայնիվ «Վերք…»-ից մենք պահեցինք բանաձևն այսպիսին՝ «մեկ ազգի պահողը, իրար հետ միացնողը լեզուն ա ու հավատը»: Աբովյանը, լինելով հայ առաջին վիպագիրը, փորձում էր բանաձևել «ազգ» և «հայրենիք» եզրույթները: Իրականում «Վերք Հայաստանի» վեպից հստակորեն երևում է, որ Աբովյանը հավակնում է նաև պետության, պարզապես պետության հասնելու այդ ուղին անցնում էր պարսկական լծից ազատվելու  և ռուսների հետ միավորվելու ճանապարհով. «էն իրանց  (ռուսների-Թ. Ղ.) բարի ոտքը մեր աշխարհքիցը չկտրի, որ բալքի մեր հայրենիքը նրանց արծվի թևերի տակին զորանա, մեծանա, դարդերը մոռանա ու էլ ետ իր առաջին փառքին հասնի»[11] (ընդ.՝ Թ. Ղ.) (ԽԱԵ, էջ 145): Ուրեմն՝ Աբովյանն ուզում էր պետության որոշակի մոդել, որ կազմվելու էր իր ազգակիցներից ու իր հայրենիքում: Իսկ ովքե՞ր էին այդ ազգակիցները և ո՞րն էր այդ հայրենիքը: Արդեն տեսանք, որ ըստ Աբովյանի պատկերացրած ազգային պետության հիմքում ընկած էին լեզուն ու հավատը, այսինքն՝ այդ հանրության անդամները հայերենով խոսող քրիստոնյաներն էին: Իսկ թե որն է այս հայերի հայրենիքը, հեղինակը խնդիր ունի աստիճանաբար գծագրել վեպում, սա է պատճառը, որ նա, վեպի սյուժեն թողած, անընդհատ պատմական ու աշխարհագրական էքսկուրս է կատարում վեպում:

Այլ է «Երկիր Նաիրիի» հարցը: «Երկիր Նաիրիի» երկրորդ գլխում Մազութի Համոն արտասանում է իր պատմական ճառը, որտեղից էլ ուզում եմ սկսել այս հարցի քննությունը: Համոյի ճառի ոչ քաղաքական կամ հակապատմական լինելուն արդեն անդրադարձել է Աշոտ Ոսկանյանը[12]: Սակայն այստեղ ուզում եմ անդրադառնալ հատկապես այն խնդրին, թե որն էր այն հակասությունը, որ ընկած էր կերպարի՝ Մազութի Համոյի և հեղինակի՝ Եղիշե Չարենցի քաղաքական տեսակետների հիմքում: Մազութի Համոյի ճառը ազգայնականության տարբեր ձևակերպումների մի յուրօրինակ խառնուրդ է: Մինչև առաջ անցնելը փորձենք հասկանալ, թե ինչ ենք նկատի ունենում ազգայնականություն ասելով: Ըստ Էռնեստ Գելների. «Ազգայնականությունը գրեթե ամբողջապես քաղաքական այն սկզբունքն է, ինչը պնդում է, թե քաղաքական միավորը պիտի համընկնի ազգայինին»[13]: Այլ կերպ ասած՝ ազգայնականությունը ենթադրում է պետության և հայրենիքի բացարձակ համընկնում: Հետևաբար՝ պատմական այն փուլում, երբ այս երկուսը չեն համընկնում, ազգայնականությունը կարող է ունենալ տարբեր դրսևորումների երկու հիմնական ձև՝ կամ պետության սահմանների մեջ ընդգրկել հայրենիքն ամբողջությամբ՝ ողջ հայրենիքը դարձնել մեկ պետություն, կամ հայրենիքի սահմանները հասցնել պետության սահմաններին՝ պետությունն ընկալել իբրև միակ հայրենիք: Կարծում եմ՝ Չարենցի հիմնական պրոբլեմն իր վեպի կերպարի հետ հենց այստեղ էր: Մազութի Համոն հավակնում էր իր պատկերացրած ամբողջ հայրենիքն ընդգրկել մեկ պետության մեջ, ընդհուպ մինչև այն, որ, տարվելով սահմանից այն կողմի երազանքներով, այնքան էր կորցրել իրականության զգացողությունը, որ ինչ-որ պահի մոռացել էր, որ սահմանից այս կողմը և, մասնավորապես, նաիրյան այն քաղաքը, որտեղ ինքն ապրում էր, ևս հայրենիք էր, ընդ որում, ամենաիրական ու շոշափելի հայրենիք: Ծաղրը, հեգնանքը դեպի Մազութի Համոն պայմանավորված է այս գաղափարախոսության քննադատությամբ: Հեղինակի պարագայում ազգայնականությունը սրա ուղիղ հակառակն էր ենթադրում. ժամանակն է գիտակցել, որ այն, ինչ տվյալ պահին կա իբրև պետական տարածք (Հայաստանի Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետություն), հենց դա է միակ հայրենիքը:

Մազութի Համոն, սկսելով իր ճառը, հղում է անում Խաչատուր Աբովյանին, բայց ոչ թե կրկնում է նրան, այլ նոր բանաձև մշակում: Ազգի ձևակերպման համար Մազութի Համոյի դրույթներն այլ են. ոչ թե լեզու և հավատ, այլ հայրենի երկիր և մայրենի լեզու: Ո՞րն է հայրենի երկիրը. սա, բնականաբար, այն տարածքն է, որտեղ «դարերի ընթացքում կյանք են ստացել տվյալ ժողովրդի պապերը, պապերի պապերը, և նրանց էլ պապերի պապերը», սակայն միևնույն հողի վրա կարող են տարբեր ազգերի ներկայացուցիչներ ապրած լինել, ուրեմն՝ ինչո՞վ պիտի տվյալ ժողովուրդը հաստատի այս հողի նկատմամբ հայրենիքի իր իրավունքը. «Ոչ այլ ինչով, եթե ոչ կենդանի պատմությամբ, գոյություն ունեցող պատմական հետքերով», այսինքն՝ «հայրենիք գաղափարի հիմքն է կազմում տվյալ ժողովրդի կուլտուրան, կուլտուրական անցյալը», ուրեմն՝ հայրենիքը որոշվում է ըստ այնմ, թե այդ հայրենի հողի վրա մշակութային ինչ հետքեր է թողել ազգը: Չի կարող տվյալ երկրամասը համարվել այն ժողովրդի կամ ցեղի հայրենիքը «որ, դեպքերի բերումով դարեր շարունակ տիրել է տվյալ երկրամասին և իր ապրած վայրում ոչ մի հետք, ոչ մի կուլտուրական արձան չթողնելուց բացի՝ քանդել է այդ միևնույն տեղում ապրած ու վաստակած ժողովրդի հնագույն հետքերը»: Հայրենի հողից բացի ազգը կազմող մյուս բաղադրիչը մայրենի լեզուն է, եթե սրանցից առաջինը ազգության մարմինն է, ապա երկրորդը՝ ազգի հոգին է և կապվում է լեզվակիրների հետ: Սա ազգայնականության տարբեր ձևակերպումների մի յուրօրինակ խառնուրդ է՝ հող, մշակույթ, լեզու: Եթե մարմնավոր իմաստով Նաիրին այնտեղ է, ուր ապրել են նաիրցիների պապերը, պապերի պապերը և նրանց էլ պապերի պապերը, ապա հոգևոր իմաստով Նաիրին այնտեղ է, որտեղ կա գոնե մեկ նաիրցի, և անմիջապես հնչում է հարցը. «Որտե՞ղ, աշխարհի ո՞ր, թեկուզև ամենահեռավոր անկյունում, չկա, ոտք չի դրել հայրենազուրկ նաիրցին»: Լեզուն է եղել այն գործոնը, որի շնորհիվ ազգը կարողացել է գոյատևել առանց մարմնավոր հայրենիքի, հիմա, սակայն, եկել է այն պահը, երբ պիտի միավորվեն ազգի հոգին և մարմինը (ՉԵՆ, էջ 131-136): Խոսելով լեզվի մասին՝ Համո Համբարձումովիչը երկրորդ անգամ է հղում անում Խաչատուր Աբովյանին՝ տպավորություն թողնելով, որ իսկապես ազգության իր բանաձևումը գալիս է ոչ միայն «ժամանակակից գիտությունից», այլև հենց Աբովյանից, բայց ակնհայտ է, թե ինչ վերափոխումների է ենթարկվել այստեղ Աբովյանի բանաձևը՝ լեզուն և հավատը: Սակայն մենք արդեն տեսանք, որ երբ Աբովյանը տեսականից անցնում է գործնականի ու փորձում ցույց տալ, թե որն է հայրենիքը, հիմնականում ցույց է տալիս Մազութի Համոյի ճառում արտահայտված դրույթները՝ լեզուն՝ որպես ազգակիցներին միմյանց միացնող կարևոր գործոն, հողը (հիշենք Աղասու անցած ճանապարհը) և մշակույթը (Աղասու մտորումները Անիի ավերակներում):

«Երկիր Նաիրի»-ում Մազութի Համոն ունի իր «ընդդիմախոսը», ում համար Աբովյանի բանաձևի երկրորդ դրույթը՝ հավատը իսկապես դառնում է ազգաստեղծ գործոն: Մաութի Համոյի ճառի հաջորդ կիրակի օրը, նաիրցիները ունկնդիր են լինում մեկ այլ քարոզի՝ տեր Հուսիկ Քահանա-Խաչագողի քարոզին: Ուշագրավ է, որ տեր Հուսիկի քարոզի նպատակը, խաչհամբույր ստանալուց բացի, ոչ այլ ինչ էր, եթե ոչ նորից կամավորներ ուղարկել մոմավաճառքի խանութը՝ զինվորագրվելու, սակայն իր քարոզի տեսական մասով քահանայի քարոզը հակադրվում է Համոյի ճառին: Սա ևս ամբողջական հայրենիքի գոյատևման բանաձևը տեսնում է հոգևորի և մարմնավորի միասնության մեջ. «…նրանք (նաիրցիների նախնիները-Թ. Ղ.) իմացել են կապել հոգևորն ու մարմնավորը, սուրը և խաչը, կրոնն ու ռազմական կորովը» (ընդ.՝ Թ. Ղ.), քահանան կոչ է անում ժողովրդին գնալ դեպի նո՛ր Ավարայր, նո՛ր Վարդանաց պատերազմ, ասել է թե՝ ազատագրման շարժիչ ուժը նորից տեսնում է կրոնի, հավատի մեջ. «Կանչում է կիստվեր վանքերից, պապենական սրբավայրերից, նահատակների մամռաբույր շիրիմներից կանչում է ձեզ վերստին բարբարոսների անարգ ոտքերով ոտնակոխ արված ձեր հայրերի կրոնը, ձե՛ր պապերի հավատքը, ձեր հայրենիքի փառքը» և այդ «ազատագրված հայրենիքն»  էլ լինելու է հենց «երկնքի արքայությունը» (ՉԵՆ, էջ 161-164): Հետաքրքիր է հետևել, թե ինչպես է արձագանքում ժողովուրդը Մազութի Համոյի և Խաչագող քահանայի կոչերին. «Պետք է, սակայն, նկատել, որ Մազութի Համոյի այդ պատմական բանախոսության առաջին, տեսական մասը բավականին քիչ, համարյա աննկատելի ուշադրության արժանացավ հանդիսականների կողմից» (ՉԵՆ, էջ 137) և «Եվ ի՞նչ, կոչը շատ ավելի խորունկ, շատ ավելի իրական արձագանք գտավ ունկնդիրների սրտում, քան ասենք, հենց իրա՝ Մազութի Համոյի այն պատմական կոչը…» (ՉԵՆ, էջ 163): Իհարկե, հեղինակն անխնա երգիծում ու հեգնում է թե՛ խաչագող քահանային, ում համար իր քարոզը միայն այն նշանակությունն ուներ, որ կարողանա ավելի շատ խաչհամբույր վերցնել, թե՛ Մազութի համոյին, ով, լինելով քաղաքական գործիչ, կորցնում էր իրականության զգացողությունը և տարվում երազներով: Բայց այսպիսի հակադրությամբ նա ցույց է տալիս, որ ժողովրդի մեջ դեռևս կենսունակ էր հավատի վրա կառուցվող ազգային պետության տեսլականը: Ակնհայտ է, որ հեղինակը մի քանի դիրքերից՝ մերժելով ու հաստատելով, խաղարկում է պետության և հայրենիքի քաղաքական ծրագրերը՝ վեպին տալով քաղաքական նշանակություն:

***

Դժվար է առանց վերապահումների պնդել, որ թե՛ «Վերք Հայաստանի»-ն, թե՛ «Երկիր Նաիրի»-ն պատմական վեպեր են, բայց եթե պատմականությունն անմիջականորեն կապվում է քաղաքկանության ու որոշակի գաղափարախոսության մեջ, ապա այս վեպերի տեղը, ժանրի իմաստով, հենց սա է: Սակայն այս վեպերի պատմականությունը կարևրվում է նաև և հատկապես մշակութային կոնտեքստում: Ավելի դիպուկ բնութագիր քան Աբովյանի վերագրումն է, դժվար է մտածել այս վեպերի մասին, սրանք երկուսն էլ պատմական կարևորագույն նշանակություն ունեցող վեպեր են՝ պատմական վեպեր: Կամա թե ակամա, Աբովյանն իր վեպին տալիս է մի անվանում, որը հեշտ վերագրելի է թե՛ իր վեպին, թե՛ Չարենցի «Երկիր Նիրիին», ընդ որում ոչ միայն վեպերի սյուժեին կամ բովանդակության պատմականությանը, այլ նաև և ամենից առաջ վեպերի ֆունկցիոնալությանը:

[1] Չարենց Եղիշե, Երկիր Նաիրի, Երևան, 1934,  գրքից արված մեջբերումները կտրվեն տեղում՝ ՉԵՆ հապավումով:

[2] Աբովյան Խաչատուր, Երկեր, Երևան, 1984,  գրքից բերված մեջբերումները կտրվեն տեղում՝ ԽԱԵ հապավումով:

[3] Չարենցի տեքստում հանդիպող «հայ» արմատով կազմվող բառերը հիմնականում կազմվում են «Նաիրի»-ով (նաիրադավաճան, նաիրասեր, նաիրուրաց, նաիրատառ և այլն): Սակայն երբեմն հեղինակը կիրառում է նաև «հայ»-ը. օրինակ, Չարենցի վեպում աշակերտները դպրոցում անցնում են հայոց պատմություն և հայոց լեզու առարկաները (ՉԵՆ, էջ 66), Բ. Վարդերեսյանը հայերենի ուսուցիչ է (ՉԵՆ, էջ 151), Օսեփ Նարիմանովը՝ հայասեր (ՉԵՆ, էջ 56), Մառակոզյան Նշանի խանութի (ՉԵՆ, էջ 48) և Տելեֆոն Սեթոյի սրճարանի (ՉԵՆ, էջ 51) ցուցափեխկերը հայերեն տառերով են գրված: Ուշարժան է, որ վեպի կերպարներից քչերն են խոսքում կիրառում «նաիրի»-ն (ամենից հաճախը և բացառապես «նաիրի»-ով խոսում է Մազութի Համոն), իսկ մյուս կերպարների խոսքում հաճախ կիրառվումէ հայը. «Ինչո՞ւ չերևա, աղա՛ս,-բացականչեց Հաջին բարկացած.-Տղա մըն ալ ավելցավ Հայաստանին. սա անգամ մանչ է, յա՜…» (ընդ. Թ.Ղ.) (էջ 94), «Ծանոթացե՛ք, – ասաց Նշան Մարանկոզյանը պ. Մարուքեին մի լավ համբուրելուց հետո.-Պուլկարահայ ուսանող, այժմ կամավոր» (ընդ՝ Թ.Ղ) (ՉԵՆ-էջ 157):

[4] Վեպը խմբագրելիս «թուրք» բառը Չարենցը պահպանել է միայն մի տեղում (ՉԵՆ, էջ 146), երկու տեղում էլ պահպանել է «Տաճկաստան» բառը (ՉԵՆ, 114-115, 175)

[5] Նորք, համար 5 և 6, Երևան, 1925, էջ 35:

[6] Նորք, համար 2, Երևան, 1923, էջ 37:

[7] Նորք, համար 2, Երևան, 1923, էջ 56:

[8] Ռուսաստանի և առհասարակ ռուսների հետ կապված չարենցյան խմբագրումները վեպում առանձին ուսումնասիրության լայնածավալ թեմա են, որը դուրս է տվյալ ուսումնասիրության շրջանակներից և որին հնարավորություն կունենամ մոտ ապագայում առանձին անդրադառնալ

[9] Տիպիկ օրինակ կարող է լինել այն, թե ինչպես անկախ Հայաստանում ապրող հղինակը կգրեր Սովետական միության մասին՝ ի հակադրություն Սովետական միությունում ապրող հեղինակի, որոնք կարող են և ժամանակակիցներ լինել:

[10] Սարինյան Ս. Հայ վեպի պատմություն, Երևան, 2005, էջ 30:

[11] Այս վեպի քաղաքական ուղղվածության մասին տե՛ս նաև Դանիելյան Վահրամ, «Ինչու» և «Ինչպես» վերընթերցել Խաչատուր Աբովյանի «Վերք Հայաստանի» վեպը, http://inknagir.org/?p=4770, 16. 04. 2016 :

[12] Ոսկայան Աշոտ «Երկիր Նաիրի» http://www.arteria.am/hy/1328535111, 16.04.2016:

[13] Գելներ Էռնեստ, Ազգերը և ազգայնականությունը: Անցյալի նոր հեռանկարները, Երևան, 2003, էջ 9: