Լուսանկարը՝ Կարեն Անտաշյանի
Թերևս անմիջականորեն չկարողանամ բացատրել, թե դրանք ինչ լեզուներ և հատկապես ինչ գրականություններ են, գեղարվեստական իրենց տարբեր տեսակներով ու գոյություններով ինչով ու ինչպես են բացատրվում՝ թեև ակնառու են և իրենց խորության չափերով կյանքակիր։
Նախ՝ որո՞նք են նման ձևակերպման էական պատճառները, նշանակալից տարբերությունները, հատկապես բովանդակությունները (քանի որ ըստ էության երկուսն էլ նույն լեզվով են գրված ու գրվում, թեև «ամենաբազմիմաստ» որևէ գեղարվեստական լեզու ոչ թե գրվել կամ գրվում է ոչ թե սոսկ կյանքը անորոշությունից բաժանող բառերով, այլ հատկապես, ու հնարավորինս՝ կենաց լեզվով, ինչը և տվյալ լեզվի էական գեղարվեստական (ըստ հեղինակի ու ժամանակի ճաշակի) բառերն են (թեև տարակուսելի է, թե հատկապես որո՞նք են տվյալ լեզվի էական բառերը, որ գոնե գեղարվեսականորեն բնորոշում են տվյալ լեզուն կամ կեցությունը)։
Այստեղ, անշուշտ, հարցն այն է, թե արդյո՞ք բոլոր լեզուներով են մարդիկ ու իրերն իրենց նույն անուններով կոչվում, նույնիսկ ոչ այլաբանորեն կամ այսպես կոչված՝ պատկերավոր (թեև գրականությունն ինքնին պատկերավոր է)։ Այս առումով նկատենք, որ անգամ համաշխարհային գրականության մեջ քիչ են այնքան դիպուկ անվանված գործերը՝ մանավանդ երբ նկատի է առնվում տվյալ գործը գրելու հանգամանքները, հատկապես իմ այսկերպ տարբաժանմամբ, թեև նույնքան էլ ճիշտ է, որ յուրաքանչյուր գեղարվետական գործ անգամ վերջնականորեն հասուն, աներկբա աշխատանք է՝ այդ վերջինանգամյա ընթերցումից հետո ինքնին պարզ է, որ բոլոր լեզուներով նույնն անվանող բառերը նույնը չեն, և, ուրեմն, գլխավոր տարբերությունը սկսվում է հենց այդտեղից, որտեղից էլ առաջնային է դառնում թարգմանչի խիստ կարևոր աշխատանքը։ Այսինքն՝ լեզվական առումով բուն հեղինակը թարգմանիչն է,- իսկ թե ինչեր է գտնում կամ կորցնում այդ ճանապարհին՝ դրա պատասխանատուն իր նվաճումն է ու խիղճը։
Այդուհանդերձ նման ձևակերպման էական պատճառները (միանգամից ասեմ) նրանք են, որոնք չեն թողնում լիովին ըմբոշխնել գրականության լավագույն գործերը (մանավանդ՝ թարգմանական, քանի որ որևէ օտար լեզու չգիտեմ, ինչն ահա պարտադիր է), բայց նաև ինչը բոլոր լեզուները, երբեմն անգամ մտածողությունը, պահանջում է հայերենին համահավասար, որը ինչ-ինչ հարցերում՝ հատկապես մտածողական, տհաս լեզու է՝ բովանդակության, հնչողության ընդհանուր կերպի, ինչը չի կարելի ասել մտածողության մասին, որովհետև առանձին բառի, մտքի, անգամ ոճավորման դեպքում թվալով դիպուկ, վրիպում է ռիթմի, մտածողության մեջ, անշուշտ, արտահայտելով եթե ոչ լրիվ, ավարտուն մտքի իմաստը, այլ գոնե մոտավորապես հուշելով այն, թե ընթերցածդ գեղարվեստական գրականություն է, ուր «ընդունված են» փոխանունն ու անորոշությունը, մոտավորապեսությունը, ուր և միևնույն բառի միքանիանգամյա կրկնության դեպքում՝ մոտակա այլ բառեր թերևս կառույգացնեն նախկինում որոնված բառիմաստը՝ տվայտանքերիդ եզրաորոշումը թողնելով ոճի որոշարկմանը, ռիթմի կենդանի շարժմանը, նվազագույն երերումին ու վերջնական անորոշությանը։ (Այս առումով, հատկապես թարգմանության մեջ, հաճախ «անորոշանում, մոտավորապիսանում է ոչ միևնույն բառը, առհասարակ թարգմանության անճշգրտությունը, ընդհանրապես մտածողությունն ու առհասարակ տուժում որակը, այսինքն թարգմանությունը մնում է մոտավորապես՝ որակը թողնելով ընթերցողի սուբյեկտիվ կարողությանը)։ Օրինակ, գրականության դեպքում հատկապես ճշգրիտ են միայն առարկա ցուցանող բառերը, որ կազմում են գեղեցիկ, դիպուկ (կամ՝ ոչ) պատկեր, ինչը գոնե կյանքային էության մի կաթիլ պիտի կրի, բայց ինչը քիչ է մտածողություն, հոգևոր-մտածողային կյանքից, թեև, օրինակ, հայ գիրը սովորություն չունի նույն, ասենք արդեն մի անգամ թարգմանված գործը, կրկին, առավել նորացված ու թարմացված վերաթարգմանելու, ուր արդեն թարգմանիչն ավելի մեծ որակ ու համարձակություն ունի, քան անգամ իրական հեղինակը։ Որովհետև թարգմանչին ավելի է պետք համարձակությունը, քան հեղինակին (օրինակ՝ Հոմերոսի թարգմանչին), քանի որ նա լեզվում անգամ ժամանակով ավելի է հեռավոր ու միայնակ քան (ասենք) հեղինակն ինքը, քանի որ նա պիտի համարձակվի մտածողության մեջ, համարյա անհնար լեզվի մեջ, ուր ըստ էության, թափառիկ սյուժեներ են, ոչ հայտնի մտածողական, ոչ բովանդակային։ Նույնիսկ քիչ են այն գրողները, ում մասին կարելի էր ասել, թե այս գրողը կգրեր հենց ու միայն այսպես։ Այս դեպքում է, որ թարգմանիչն ավելին պիտի անի՝ քանի որ նրա ազատությունն ու համարձակությունն ավելին են, քան ժամանակին ու ժամանակի վեպը գրողը։ Ըստ էության գրողը ձևակերպում է վեպը, լեզուն ու կենդանությունը՝ ասես դրվագներ, թարգմանիչը «նկարում է»՝ այլ լեզվի մեջ նկարում-կենդանացնում է գործը, թեև նրա աշխատանքը համարվում է երկրորդական։
Ինչպես «Ամեն ճշմարտություն չէ, որ ականջի համար է» ասույթն է դարեր ի վեր տարբաժանել կեցությունն ու վսեմ կյանքը, նույնպես էլ գիրն է տարբերակել կյանքը՝ ազնվաշուքի ու բանահյուսա-պրոլետարականի, որովհետև ամեն Ճշմարտություն (գիր) չէ, որ բոլորի համար է, (առաջինը հենց ամեն Ճշմարտություն դառնալով՝ «Գիրն է փչացել, նվաստացել», գռեհկացել ամբոխի «ուտելիքի» չափ, ինչը դեռևս Ալեքսանդր Մակեդոնացին էր ասում, այսինքն՝ նման տարբերակումը կա ի վաղնջենե, համարյա լուռումունջ, ծածուկ։ Բայց այդ թաքուն միասնությամբ կյանք է տեղաշարժվել, երբեմն կտրուկ էափոխվել, և Աստված լուռ Ականատեսն է դրա՝ ինչպես այսօր թարգմանչի աշխատանքին, ուր վերջապես միասնանալու են գրողի ու թարգմանչի աշխատանքները։ Դա անշուշտ կախված է այսօրը խորիմաստորեն ճանաչելուց՝ ո՞վ է այսօրվա մարդը, ո՞վ էր երեկ, ի՞նչ կենսաճանաչողություն ունի… Սրանք պետք են թե՛ գրողին, թե՛ թարգմանչին,- անկախ նրանից, որ մինչև իրենք եղել են թե՛ տեղական, թե՛ արտասահմանյան վիթխարի գրականություն, բայց ինչը նաև ճշտորեն տարբերակվել է ի՛ր տեսակով, և միաձուլվել՝ բաժանվելու բանահյուսա-պրոլետարական գրականությունից, ու բաժանվելով ոչ թե գրադարակում, այլ կյանքով ու կյանքում։ Գրականության այս չանվանված տարբերակվածությունը հիմքում ունի ընթերցողական սիրո խորունկ տարբերակվածությանը, որը և հենց պահպանումի-մնայունության կանխատեսման տարբերակվածությունն է փայփայում, որ որոշակի-վճռական չէ։ Այսինքն՝ այս անորոշ, ոչ վճռական սերն է տատանվում վսեմ, կատարյալ գրականության ու պրոլետարա-բանահյուսական գրականության միջև, այս երկու տիպի Հայացքն էլ հավաքելով մի ընդհանուր՝ գրականություն անվան տակ։
Չափանիշ չի կարող լինել սահմանաբաժանը՝ մանավանդ հայ գրականության դեպքում, դժվար է որոշել, թե որոնք են այն գործերը, որ արգասիք են լեզվի, գեղարվեստի, ասելիքի ևն։ Այստեղից սկսած վերոհիշյալ տարբաժանումն ինքնին ավելորդ է, որոնումն առավել ևս։ Թեև չէ՞ որ գրականության նպատակը ևս հացն է, վասն հացի աշխատանքը, գրի աշխատանքը ավարտուն է նաև հացի համար, չնայած ոգին, ասելիքն է հիմնականում բնորոշում արդյունքները. կարևորը՝ ո՞վ է բնորոշում գիրը, որն այստեղից է բաժանված զուտ գրի և զուտ հացի ընդհանուր արդյունքով։ Եվ այնուամենանիվ ինչպե՞ս որոշել այս արդյունքները, ո՞վ է որոշում։ Շատերը կասեն՝ գոնե հանրությունը, ոմանք՝ ժողովուրդը, որովհետև կար, իրական որոշողը նրանք չեն, նրանք «հետո՛ որոշողն» են, քանի որ արդյունքը պիտի լինի «նախ» նրանց համար, իսկ որպես այդպիսին նրանք խիստ անորոշ են ու անվճռական, այսինքն՝ տարբերճաշակ։ Օրինակ՝ ո՞վ կարող է միանգամից ասել թե Մարկեսի «Հարյուր տարվա մենություն» վեպը գնահատել է «ասենք» հայ ժողովուրդը, թեև նա իբրև ժողովուրդ նրան երբեք էլ որևէ մրցանակ չէր կարող տալ, քանի որ որևէ ժողովուրդ պետք է այնքան զարգանա, բարգավաճի, որ կարողանա ինչ-որ մեկին արժանացնել մրցանակի, ասենք, թե, օրինակ, արդյոք պե՞տք է թարգմանել ու տպագրել Ումբերտո Էկոյի «Վարդի անունը» վեպը, որ կաթոլիկնրի կյանքն ու մտածողությունն է ներկայացնում։
Անշուշտ, գոնե այս դեպքում, հաղթանակողը միշտ համարձակությունն է, մանավանդ հատկապես նման մտածելակերպը կառույցն ու բոանդակությունը զարմանալիորեն հայացնելով հատկապես թարգմանչին եմ շնորհավորում նման հայերենի համար՝ լեզու, որ ոչ մի նախօրինակ չունի, իհարկե, չգիտեմ,թե ինչպես է հնչում իտալերենով, բայց գոնե հայերենով այնպես է գրվում-կարդացվում, ասես բնագիրը այդ բազմախոս-բազմակերպար, ասես հատկապես ու առերևույթ ոչինչ չասող վեպի, հենց հայերենն է, և միայն հայերենի դեպքում է վեպն ասում ամեն ինչ ու կյանքը, որ ասես տրված է մի լեզվով, որը ջնջում է հատկապես «ազնվածնունդ գրականության և բանահյուսա-պրոլետարական գրականության» տարբերակման սահմանագիծը։ Այս դեպքում, անշուշտ, իտալերեն բառը հայերեն չափանիշ գտածի թարգմանություն չէ սոսկ, որովհետև գրքում հոսում է մի փոթորկուն-հանդարտահոս գետ, որ այնպիսի ճշգրրիտ ու խորունկ հայերեն է գլորում՝ թերևս մի փոքր էլ ավելի, քան անհրաժեշտ է, որ երբեմն թվում է, թե բուն հայերեն չգիտես, լեզվական այդ երբեք անավելորդ ճշգրտությունը կլանում ես նախանձոտ, ագահորեն, չհասցնելով ընկալել անգամ լեզվի այդ երբևէ չանվանված ճշգրիտ դիպուկությունը։ Եվ տարօրինակն ու արտառոցն այն է, որ քչերն են ունենում հայերենով ևս լինելու այդ հոյակապ վեպի անհրաժեշտությունը՝ ասես կյանքին որոնման ու հատկապես անվանման անուն-անուն ձևակերպման անօրինակ հանրագիտարան հայոց լեզվով, առանց հատկապես դետեկտիվության-արկածայնության երանգի։
Ասես վերջապես գտնվել ու հենց արձակով անվանվել է կյանքի՝ տեսանելի, լուսանկարչական իրականության ու երևակայության այն թաքուն կապը. Լեզուն, որ մտածում-ապրում ենք, երբեմն գտնում ինքներս ու մեզանով։ Երբ թվում է, հատկապես հմայողը կառուցվածք-լեզուն է, հենց ազատ ու անմիջական ըմբռնմամբ. նրան չի արթնացնում լեզվի ծանոթ որևէ հնչերանգ, նա, ասես, աշխարհի սկիզբը միջին դարերից է սկսում՝ կարծես հետո մոռացված մի լեզվով։ Այսինքն՝ որոնումը ոչ թե աստեղից բխող որոնում է (քանի որ նման որոնում կռահող սյուժե չկա, այլ հենց անիմացության լաբիրինթոսից հառնած մի անվանյալ անանվանելիություն՝ գյուտ, որը եղել է մինչև քո լինելը, բայց հնչում է հենց հիմա ու անընդհատ, անշուշտ՝ սյուժեից էլ անկախ, անգամ սյուժեն մոռացած, սյուժետիկ անուն։ Հենց սյուժեն է կորցնում ոչ միայն լեզուն, այլև այն հոյագեղ հավատը, որ ստանում ենք վեպից. անսպառության, ոչ անվերջության) հավատը, որ թվացնում է, թե վեպը անընդհատ շարունակվում է, քանի որ կյանքն իմանալու հավատը Գրի նշանն ունի, այսինքն անսպառ է ինչպես Գիրը,- բայցև առանց հենվելու սյուժետային որևէ մասնիկի վրա, ի դեպ, առանց որի էլ ընթացել ու շարունակվել է լաբիրինթոսը, որի օրենքներով ու փնտրտուքով էլ հյուսված վեպը, օրինակ, քննվում ու դիտարկվում է թե՛ ներքուստ, թե՛ արտաքուստ, բայց քանի որ Լաբիրինթոս է կառուցվածքը, տեսանելի չէ ամբողջովին կամ միանգամից, այլ՝ միայն մաս-մաս, զուգահեռված խոսքի իրոք որոնելի զարդանախշերով։ Վեպը ոչ թե ընթանում է սովորական՝ մաս-մաս գաղտնիքների հերթական բացահայտումներով, այլ ավելի շուտ հավանական խճճանքներով, որոնց մշտապահանջ էությունն է, այսինքն՝ միշտ խոսքի արժեքն ու էությունն հասկանալը։ Բայց ըստ էության այս է վեպի ասելիքն ու նպատակը, որը յուրաքանչյուր խոսքում որոնում ենք միշտ ու բոլորով, և որն իրոք անվերջ է, անսպառ և միշտ հետաքրքիր ամենաշատը, թեև, այնուամենայնիվ վաղուց ի վեր կողքին ունենք Պրոլետարա-բանահյուսական անդադար մի գրականություն։
29 մայիսի, 2015 թ.
