Արտավազդ Եղիազարյան | Խոսքեր

Լուսանկարը՝ Հասմիկ Սիմոնյանի

Մարիամին

Կիսատ մուլտֆիլմը

Մեր սովետական «Ռեկորդ» հեռուստացույցը ինչեր ասես չէր տեսել իր կյանքում: Նա բավական ծեր էր, այդ պատճառով հաճախ գույները շփոթում էր: Նրա ուշքը տեղը բերելու համար մենք գտել էինք մի լավ ձև` կարելի է ասել հին հայկական ավանդական` պետք էր ուղղակի հավեսով հարվածել խեղճի գլխին և գույները վերականգնվում էին: Դա իրականում այդքան էլ վատ չէր. մեր հարևաններից ոմանք հեռուստացույցով գույներ ընդհանրապես չէի տեսնում:

Քույրիկս հարվածեց «Ռեկորդի» գլխին, քանի որ մենք ուզում էինք հանգիստ նայել աղջկա և պատից կախված նկարի մասին մուլտֆիլմը: Դրա համար մենք լքել էինք միակ տաքացվող «փոքր սենյակը» և վերմակներով ծածկված տեղավորվել էինք «մեծ սենյակում»` հեռուստացույցից էլ շատ տանջված բազմոցին (այդ ընթացքում մայրիկս վազվզում էր խոհանոցում` օգտվելով մեզ երբեմն-երբեմն այցելող էլեկտրականության բարիքներից):

Մեծ աչքերով աղջիկը հասավ նկարի մեջ ապրող ծերուկին, որը լաց էր լինում:

— Դու ո՞վ ես, — Ֆրունզիկի ձայնով հարցրեց ծերուկը:

— Ե՞ս: Աղջիկ, — պատասխանեց աղջիկը:

Եվ այդ պահին տեղի ունեցավ ի՞նչ… այո, էլեկտրականությունն անջատեցին: Մայրիկս խոհանոցից սկսեց հայհոյել իշխանություններին, իսկ քույրիկս գլուխը կախ դուրս եկավ սենյակից: Այդ պահին սենյակ մտավ ավագ քույրս:

— Ի՞նչ եղավ, — հետաքրքվեց նա:

— Մուլտիկի կեսից էլի լույսերը տարան, — լցված աչքերով պատասխանեց ես:

— Դե լավ, հազար անգամ տեսել ենք, — փորձեց մխիթարել նա:

Բայց ես վազեցի փոքր սենյակ, կծկվեցի մահճակալիս և սկսեցի լաց լինել: Քանի որ ինձ դեռ ոչ մի անգամ չէր հաջողվել մինչև վերջ ուղեկցել Մեծ աչքերով աղջկան իր արկածների մեջ նկարներում:

Խոսքեր (սկիզբ)

Անջատեցի հեռախոսը: Այն աղջիկը, որին ես կարծես թե արդեն սիրում էի (փորձս ցույց էր տվել, որ շատ դժվար է ուղղակի տաք զգացմունքները տարբերել երեքտառանոց այն հրաշքից, որ կոչվում է սեր) ասաց ինձ, որ այդ գիշեր մեկնելու էր օվկիանոսից այն կողմ: Չգիտեմ էլ ինչպես բացատրել այն, ինչ զգացի: Համենայն դեպս լավ բան չէր: Ինչ-որ բան կիսատ մնաց ինձ համար: Եվ ես ուզեցի ուղղակի լաց լինել:

Հիշեցի այն օրը (հինգ, թե վեց տարեկան էի), երբ ինձանից խլեցին գեղեցիկ մուլտֆիլմի վերջը: Ինչ-որ ժամանակ կանցնի և ամեն ինչ լավ կլինի, մտածեցի ես: Չէ՞ որ իվերջո ես տեսա այդ մուլտֆիլմը և իմացա, թե ինչպես է ավարտվում աղջկա ճամփորդությունը: Հիմա ես նույնիսկ ունեմ այն համակարգչիս մեջ և կարող եմ նայել ամեն պահին (առանց վախի, որ կեսից լույսերը կտանեն): Բայց դե…

Տխուր նստեցի համակարգչի առջև: Ինտերնետ չունեի, խաղերի հավես չունեի, համակարգչով գիրք կարդալուց աչքերս արդեն ցավում էին: Այդ պատճառով ուղղակի ինչ-որ երաժշտություն միացրի և բացեցի սեղանիս դարակը, որը վաղուց պատրաստվում էի ռեանիմացիայի ենթարկել: Այսինքն` կարգին դասավորել և վերացնել հնացած ու ոչ ակտուալ իրերը: Մի քիչ փորփրվելուց հետո ձեռքս ընկավ մի քրքրված գիրք: Կիսապոկված շապկին գրված էր ՙՌուբեն Հախվերդյան. Խոսքեր՚: Բացեցի ու սկսեցի կարդալ այդքան հարազատ դարձած երգերի խոսքերը: Հանկարծ հիշեցի, որ նույն օրվա երեկոյան պետք է կայանար Հախվերդյանի համերգը, որին ես այդքան ուզում էի գնալ: Նույնիսկ ավելին` ես ուզում էի հրավիրել այդ համերգին… այո, այն աղջկան, որը շուտով մեկնելու էր տաք երկրներ:

Ափսոս, որ ուսանողի բյուջեն երբեք չի հերիքում արժեքավոր միջացոռումներն այցելելու համար (նույնիսկ միայնակ): Կես ժամվա մեջ երկրորդ հիասթափությունից ես երեևի լրջորեն կսկսեի մտածել այս անիրավ աշխարհը ինձանից ազատելու տարբերակների մասին, եթե չզանգեր մի լավ ամսագրի գլխավոր խմբագիրը, որտեղ ես աշխատում էի մոտ երկու ամիս: Ջազ-փառատոնի մասին իմ գրված հոդվածի համար հայհոյելուց հետո, տիկին Մարտիրոսյանն ասաց, որ Հախվերդյանի այսօրվա համերգի մասին պետք է մի փոքր նյութ գրել: Այնպես որ, ես պետք է վազեի խբագրություն` հրավիրատոմսը վերցնելու համար: Իսկ հետո նույն արագությամբ պետք էր սլանալ Մարզահամերգային Համալիր, որտեղ երգելու էր Ռուբենը:

Ես միանգամից երջանկացա, վերցրեցի «Խոսքերը» ու դուրս վազեցի:

Սանտա–Բարբարա

Ես երջանիկ վազեցի ներս, հանեցի թրջված բաճկոնս ու կոշիկներս և նստեցի վառարանի մոտ, որը իր մարմնով փակում էր «փոքր սենյակի» մեծ մասը: Բացի մերոնցից այնտեղ նստած էր մեր հարևան Սուսան տոտան, որը Ծխիկ Մխոյանի օգնությամբ թեյնիկով ջուր էր տաքացնում (մեր վառարանի անունը ամբողջությամբ այսպես էր` Ծխիկ Մխոյան Ժեշտի): Ես ուզում էի հնարավորինս արագ տաքացնել ոտքերս և կրկին նետվել դուրս, որտեղ մենք երեխաներով` ծնողներին թողած անլույս ցուրտ ձմեռների խնդիրները, ուղղակի ուրախանում էինք: Քույրիկներս այդ ժամանակ «մեծ սենյակում» էին: Բանն այն է, որ քեռիենցս տանը այդ ժամանակ «լևի» լույս կար և նրանք կարող էին նայել անմահ ու անվերջ «Սանտա-Բարբարան»: Որպեսզի մենք շատ հետ չմնայինք, քեռակինս զանգահարել էր մեզ և խոսափողը դրել էր իրենց հեռուստացույցի մոտ (այն ժամանակ րոպեյավճար դեռ չկար…): Քույրիկներս հաջորդաբար ուշադրությամբ լսում էին սերիալի հերոսների բազմաբովանդակ երկխոսությունները և փորձում հասկանալ, թե ինչ է կատարվում կադրում, երբ խորհրդավոր ու լարված երաժշտություն է լսվում: Իսկ հետո նրանք պետք է պատմեին ամեն ինչ մերոնց և մեր շենքի բոլոր հարևաններին:

Եթե չեմ սխալվում, դրանից մի եկու սերիա առաջ Իդենին հերթական անգամ բռնաբարել էին, իսկ նրա հայրը` միլիոնատեր Սիսի Քեփվելը հայտնաբերել էր իր վեցերորդ կամ յոթերորդ անօրինական զավակին: Այնպես որ, հարկավոր էր շատ ուշադիր լսել…

— Էս լույսերը, ե՞րբ պիտի տան, — սեղանի վրա դրված ժամացույցին նայելով հարցրեց մայրիկս (առանց պատասխան ակնկալելու, բնականաբար):

— Էհ, մենք չունենք լույս, բայց ունենք հույս, — ժպտալով ասաց Սուսան տոտան:

Ես արդեն հագել էի կոշիկներս, երբ դավաճան քամին փչեց մեր լուսամուտի ուղղությամբ, և պարոն Մխոյանի ծուխը փոխանակ դուրս գնար` լցվեց մեր փոքրիկ ու անպաշտպան սենյակը: Ես հազալով դուրս վազեցի բնակարանից, մինչդեռ մայրիկս, հայրիկս և Սուսան տոտան բացեցին սենյակի դուռը, այն հույսով, որ այն աստիճանաբար կօդափոխվի…

Խարույկի շուրջ

Երբ ես կրկին իջա բակ մութն արդեն ընկնում էր: Շենքի հետևում գտա ընկերներիս, որոնք ասացին, որ պետք է չոր ճյուղեր գտնել և տանել ՁԲ: Դա այն տաղավարն էր, որը գտնվում էր ձորի բերանին և այդ պատճառով բակի երեխաները այն անվանում էին ՁԲ` «ձորի բիսետկա»: Կային նաև ԿԲ ¥»կապույտ բիսետկա»¤, ԲԲ ¥»բիձուկների բիսետկա»¤ և ՍԲ ¥»սեղանով բիսետկա»¤: Համարյա ամեն երեկո Երոենք ¥մեզանից մի քանի տարի մեծ տղաների խումբը¤ ՁԲ-ում մեծ խարույկ էին վառում, որի մոտ հավաքվում էին բոլոր երեխաները:

Քսան րոպեից մենք` մի քանի ցախ ամենքիս մոտ, մոտեցանք հավաքատեղիին: Աստված գիտի որտեղից Երոն, Ճարպը, Խուճուճը և մնացածները այնքան չոր փայտ էին գտել, որ կարելի էր ամբողջ գիշեր տաքանալ խարույկի մոտ: Փայտերի հսկայական կույտը արդեն կրակի վերածվելու ընթացքում էր: Դրա վրա աշխատում էր Ճարպը:

ՁԲ-ի շուրջը աստիճանաբար հավաքվում էին մեր բակի բոլոր երեխաները: Տուն ոչ ոք չէր շտապում. միևնույնն է շուտով այստեղ ավելի տաք կլինի…

Երբ խարույկը արդեն համարյա իմ բարձրության էր դարձել, իսկ տաքությունը ՁԲ-ում` անտանելի, հեռվում երևաց մի ուրվագիծ: Մի փոքր նրան նայելուց հետո Երոն բացականչեց.

— Մուշեղ, շուշուտ արի:

Մուշեղը մենակ չէր. նա եկել էր կիթառը ուսին: Նրան տեղ տվեցին խարույկի մոտ: Բոլորը հարմարվեցին և Մուշեղը սկսեց երգել: Կարծում եմ Հախվերդյանից հետո այդ երգերը ավելի լավ դեռ ոչ ոք չի երգել:

…Հանկարծ մթության մեջ փայլեցին լուսավորված պատուհանների ուղղանկյունները: Ամբողջ բակը լցվեց մեր երջանիկ աղաղակներով: Մի րոպե չանցած ՁԲ-ն մնաց միայնակ իր մեջ մարող խարույկի հետ: Իսկ մենք վազեցինք տուն. լույս կար:

Խոսքեր (վերջ)

Այն աղջիկը, որին ես կարծես թե սիրում էի, նստած էր ինքնաթիռում: Չեմ կարող ասել, թե ինչ էր զգում նա այն պահին, երբ լքում էր հարազատ քաղաքը և ընկերներին, արդյո՞ք արդեն կարոտում էր այդ ամենը, բայց վստահաբար կարող եմ ասել, որ նա իր ձեռքում պահել էր ձեռքիս տակ ընկած առաջին թերթի մեջ փաթաթված մի գիրք: Եվ վստահ եմ նաև, որ նրան շատ էր հետաքրքրում, թե ինչ կա այդ կապոցի մեջ, որը ես վեջին պահին կարողացա նրան հանձնել, երբ համերգի ավարտից հետո զանգահարեցի և խնդրեցի մի քանի րոպեյով հանդիպել` բարի ճանապարհ մաղթելու համար:

Վերջապես, երբ ինքնթիռն արդեն ամպերի մեջ էր, Աղջիկը սկսեց քանդել կապոցը: Քիչ հետո նա տեսավ կիսաքանդ գրքի վերնագիրը: Իհարկե ուրախացավ. ես գիտեի, որ նա Հախվերդյանի մեծ սիրահար է: Եվ հաստատ գիտեի, որ հատկապես այնտեղ այդ նվերը նրան պետք կգա:

Իսկ հիմա, ուշադրություն, գլխավորը. Աղջիկը բացեց առաջին էջը և տեսավ` «Ռուբենից Աղջկան` խոսքերով…»: Համերգից հետո ինձ հաջողվել էր սողոսկել կուլիսներ և խնդրել մաեստրոյին մակագրել գիրքը: Այդ նվերի համար ես հպարտ էի…

Հետո, երբ Աղջիկը վերադարձավ և մենք հանդիպեցինք (ուղղակի, որպես ընկերներ), ես նրան ասացի, որ իմ մի փոքր մաս այդ գրքով մեկնեց իր հետ: Եվ միշտ կմնա իր հետ, ինչ էլ որ լինի:

Խնձոր. Արքայախնձոր

Փոքր սենյակն աստիճանաբար դատարկվեց և մենք մնացինք մեր հիմնական կազմով` ես, եկրու քույրիկներս, հայրիկս, մայրիկս: Երեկոն անցել էր բավական աշխույժ` աղջիկների առաջարկով մենք` բազմաթիվ հարևանների հետ միասին խաղում էինք «փչացած հեռախոս»:

— Էսօր ռեկորդ խփեցինք, — արձանագրեց հայրիկս, երբ մեզ լքեցին խաղի վերջին մասնակիցները` հարևան Մուշեղը քրոջ` Աննայի հետ, — քա՞նի հոգով էինք հավաքվել էս փոքրիկ սենյակում, տասնչո՞րս:

— Դեռ եթե հաշվենք, Անժոյին, որ մի պահ նստեց` տանսհինգ, — ճշտեց քույրիկս:

— Ծխիկին էլ կարող ենք հաշվել, — նկատեցի ես, — էդքան մեզ տաքացրեց:

Այն ժամանակ, երբ մենք միացյալ ուժերով փորձում էինք վերակենդանացնել խաղահրապարակի վերածված սենյակը, ներս մտավ Սամվել ձաձան (դրսի դուռն ինչպես միշտ փակ էր` ումի՞ց պետք է վախենայինք):

— Եղիազարյաննե՞ր, բարի երեկո, — ուրախ ասաց հարևանը:

— Յա, Սամվել, եկել ե՞ս, — ընկերոջ ձեռքը սեղմելով ասաց հայրիկս, — ի՞նչ կար Ամերիկաներում:

— Էհ, Ազատ, — տեղավորվելով ասաց նա, — նույն Հայաստանն ա` ուղղակի լույս ունեն: Թե չէ, ախպորս մոտ մնացի, հասկացա, որ բոլորի մոտ նույն պրոբլեմներն են: Լավ, սիրելիներս, էս ձեզ:

Սամվել ձաձան սեղանին թողեց մի փոքր կապոց, իսկ դուրս գալուց զոռով ինչ-որ թուղթ դնելով հայրիկիս պիջակի գրպանն ասաց.

— Ազատ, վերջացրու, ախխերս ա ուղղարկել, քեզ ու Կոտիկին, վերջ, նվեր ա, — ասաց նա ու դուրս եկավ:

Հայրիկիս գրպանում հայտնվել էր ԱՄՆից եկած քսանդոլարանոց, որը մեզ պահեց մոտակա երեք շաբաթվա ընթացքում:

— Մամ, իսկ էն պակետի մեջ ինչ ա՞, — հարցրեց քույրիկս, երբ մենք արդեն պատրաստվում էինք քնելու` սեղանին թողած կապոցի մասին բոլորս մոռացել էինք:

Մայրիկս մոտեցրեց արդեն գրեթե մարած մոմը, հարմարեցրեց այն սեղանին ու սկսեց բացել կապոցը:

— Օ~, անանաս, — զարմանքով արձանագրեց մայրիկս, կապոցից հանելով ոչ ավել ոչ պակաս, մի ամբողջ անանաս… ավելի ճիշտ անանասի մեկ քառորդ` մնացած կտորները բաժանվել էր մեր հարկի մյուս հարևաններին:

— Վա~յ, ես չեմ կերել սրանից, — ասաց ավագ քույրիկս, — մենակ կինոներում եմ տեսել:

— Սպասեք դանակ բերեմ, տեսնենք` ինչ ենք անում սրա հետ, — ասաց մայրիկս, գնալով խոհանոց:

Ես ու քույրիկներս շրջափակեցինք սեղանը, որին հանգրվանել էր տարօրինակ պտուղը: Իսկ հայրիկը նայեց ու ասաց.

— Երեխեք, իսկ գիտե՞ք անանաս հայերեն ոնց ա:

— Անանաս, էլ ո՞նց պիտի լինի, — զարմացավ քույրիկս:

— Արքայանխնձոր, — հայտարարեց հայրիկս:

— Ինչ հիմար անուն են կպցրել, — նկատեց քույրիկս, — հեչ էլ նման չի խնձորի:

Արքայախնձորն իսկապես նման չէր խնձորի: Բայց, գրողը տանի, ի~նչ համով էր այդ պահին…

Պայթյուն

Հայրիկս մի քանի վայրկյան ձեռքով հրում էր ուսս: Վերջապես ստիպեցի ինձ բացել աչքերս:

— Տղայիկ, արագ վեր կաց, — շշնջալով ասաց նա, — պիտի գնանք:

Գիշերվա երեքն էր և ես ուղղակի չէի կարող պատկերացնել` ինչ է կատարվում: Բայց մայրիկն ու հայրիկը շտապ ինչ-որ իրեր էին հավաքում, քույրիկներս արդեն հաքնված ինձ էին սպասում: Քնաթաթախ կանգնեցի մահճակալի մոտ, մայրիկս ինչ-որ շորեր տվեց ձեռքս և ասաց, որ արագ հաքնվեմ: Այդ պահին լսեցի, ինչպես է բացվում մեր դրսի դուռը, ինչին հետևեց շենքի լիազոր տիկին Ստելլայի զրնգուն ձայնը.

— Մարին, ի՞նչ եք անում, շուտ հավաքվեք ու գնացինք, — ասաց նա, — Յուրաենք արդն դուրսն են, գնամ տեսնեմ Կոտիկն ու Սամվելն ինչ եղան:

Տիկին Ստելլան անհայտացավ մեր տնից նույնքան արագ, որքան հայտնվեց:

Մի քանի րոպե հետո արդեն կանգնած էինք բակում, շենքի դիմաց: Ցուրտ էր: Այդպես էլ չիմանալով թե ինչ ենք անում մենք ողջ ընտանիքով դրսում այց ցրտին, միայն նկատեցի, որ աստիճանաբար հավաքվում են շենքի բոլոր բնակիչները, ընդ որում բոլորը վախեցած դեմքերով: Կողքի հարևան Կոտիկ ձաձան կպցնելով սիգարետը դիմեց հայրիկիս.

— Азат, как думаешь, жахнет?

— А черт их знает, Котик, сейчас все возможно, – պատասխանեց հայրիկս:

Դիմացի հարևան Սամվել ձաձան ոչ այնքան վախեցած էր, որքան զայրացած:

— Եղբայր, սրանք մեզ ձեռ են առնում, – նյարդայնացած այս ու այն կողմ քայլելով ասում էր նա, – Կոտիկ, մի հատ տուր ծխեմ… Ախր ո՞նց կարելի ա մարդկանց էս օրին հասցնել, հը՞…

— Սամվել, լավ, հանգստացի, — ասաց տիկին Սուսանը:

— Ո՞նց հանգստանամ, — ավելի բորբոքվեց նա, — մի հատ երեխեքին նայի:

Տիկին Սուսանի ու Սամվել ձաձայի երեխաները` Սոնեն ու Արմանը, զարմացած, քնաթաթախ դեմքերով (ճիշտ իմ ու քույրիկներիս և բակում հավաքված բոլոր մնացած երեխաների պես) խելոք կանգնած էին:

Տեսադաշտում կրկին հայտնվեց տիկին Ստելլան:

— Հը, Ստել, ի՞նչ են ասում, – հարցրեց հարևաններից մեկը, — քաղաքը պիտի պայթի՞:

— Բալահովիտի պահեստները տրաքում են, — լուրերի թողարկման հաղորդավարի ձայնով հայտնեց Ստելլան, — մարդիկ Ավանից փախնում են: Եսիմ ինչքան զենք կա, եթե սաղ տրաքի` Աստված գիտի ինչ կլինի:

— Է պադվալ իջնենք, — առաջարկեց հարևաններից մեկը:

— Մեկ ա բոլորով տեղ չենք անի, — նկատեց մյուսը:

Ես հետաքրքրվեցի: Սկսեցի ուշադիր նայել հեռուն, որպեսզի բաց չթողնեմ զինանոցի պայթյունը:

Անցավ կես ժամ, մարդկանցից ոմանք հոգնեցին ու վերադարձան տուն քնելու: Տիկին Ստելան հերթական անգամ հեռախոսով ինչ-որ բան ճշտելուց հետո կրկին իջավ բակ և հայտնեց, որ կարելի է գնալ տներով:

Ես հիասթափություն ապրեցի` հսկայական պայթյունի ակնկալիքները շատ մեծ էին:

— Ազատ, արի Կոտիկի հետ մի երկու բաժակ խմենք, — առաջարկեց Սամվել ձաձան, երբ բոլորով բարձրացանք մեր հարկ:

— Չէ, Սամվել, վաղը առավոտ շուտ գործ ունեմ, — պաշտպանվեց գրականագետ հայրիկս, — մի ուրիշ անգամ:

— Վայ, եղբայր, հայ գրականությունը չի տուժի, եթե դու մի բաժակ օղի խմես, — առարկեց Սամվելը, — Կոտիկ ասա:

Հայրիկս դիրքերն այնուամենայնիվ չզիջեց, և մեր հարևանները գնացին խմելու առանց իրեն:

Մի քանի օր հետո ավագ քույրիկիս երկու դասարանցիներ (ութերորդ դասարանում էին սովորում) դասերից փախել էին ու թափառելով հասել էին անտեր մնացած զինանոց: Կարելի է պատկերացնել` ինչպես փայլեցին տասնչորս տարեկան տղաների աչքերը այդքան զենք տեսնելով: Իհարկե, նրանք չէին կարող ուղղակի թողնել այդ գանձերն ու գնալ դասի: Ռումբերից մեկը պայթել էր:

Ֆրունզիկ

Ինձ ռազմական առաջադրանք էր տրվել` գնալ հացի: Դա նշանակում էր քրքրված կանաչավուն գույնի տալոնով գնալ Արթուր ձայի խանութ, մի քանի ժամ հերթ կանգնել, հանձնել գումարն ու տալոնը Վարդուշին կամ Մանուշին, վերցնել մեկ կամ երկու օրվա հասանելիք բուխանկաները ու վերադառնալ տուն:

Օրն աստիճաբար մթնում էր, մոտակա մի քանի բակերի բնակիչները հավաքված խանութի շրջակայքում սպասում էին իրենց հերթին: Ես անհանգիստ էի, քանի որ հացի մինչ այդ երբեկ չէի գնացել, իսկ Վարդուշի ու Մանուշի մասին միայն վատ բաներ էի լսել: Մոտավորապես քարասուն րոպե հետո ես արդեն խանութի մեջ էի: Մի քանի մետր ինձանից առաջ լսվում էր ինչ-որ հաճախորդ կնոջ ու Վարդուշի զրույցը: Կինո փորձում էր ինչ-որ բան բացատրել խիստ ռուսերեն ակցենտով.

— Кнерек, иск чек карох дзеров чбрнек хацы?

— Այ կնիկ, ի՞նչ ես ուզում ինձանից, բուխանկետ վերցրա գնա էլի, մարդիկ սպասում են, — զայրացավ վաճառողուհին:

— Ахр, да антисантирия э…

— Ինչ ես գլուխս ցավացնում, ու~ֆ, առավոտվանից ստեղ եմ, — չէր համոզվում Վարդուշը:

— Тем более, — նկատեց կինը, ինչին ստացավ շատ ծավալուն պատասխան.

— Տյամբլը-մյամբլը բան չգիտեմ, էս քեզ հացտ` գնա:

Մինչ Վարդուշն ազատվում էր գլխացավաց կնոջից, ինձանից առաջ կանգնած երկու տղամարդիկ քննարկում էին քաղաքի վերջին լուրերը:

— Ֆրունզիկի մասին լսե՞լ ես, — հարցրեց նրանցից մեկը մյուսին:

— Չէ, ի՞նչ ա պատահել, — հետաքրքրվեց մյուսը:

— Մի քիչ առաջ ասեցին… Մահացել ա, — հոգոց հանելով պատասխանեց առաջին տղամարդը:

— Վա~յ…

— Ամա~ն, — լսվեց քիչ այն կողմ կանգնած կնոջ ձայնը:

— Բա երեխե՞ն ինչ կլինի, — ասաց մյուսը:

Լուրը տարածվեց ողջ խանութով, ապա հասավ դրսում կանգնած մարդկանց: Ինչն էր իրենց այդքան հետաքրքրել` ես չհասկացա: Ինձ համար ավելի կարևոր էր առանց միջադեպերի ստանալ հացը և գնալ տուն տաքանալ:

Ես տուն մտա ուրախ տրամադրությամբ, քանի որ խանութում ինձ տվել էին երեք օրվա հաց: Բայց մի քանի թարմ, դեռ տաք բուխանկաները մերոնց շատ չերջանկացրին` նրանք արդեն իմացել էին Ֆրունզիկի մահվան մասին:

Պատերազմ

Քանի որ այդ օրը հայրիկս ու մայրիկս խիստ զբաղված էին, իսկ տատիկը պետք է գնար թոշակը ստանալու (իսկ դա սովորաբար երեքից չորս ժամվա պատմություն էր), ես ստիպված է քույրիկիս հետ գնալ դպրոց և նստել իր հետ դասերին: Այնուհետև միասին պետք է գնայինք տատիկի տուն (հուսալով, որ նա արդեն վերադարձել է):

Ես լուռ ու մունջ նստած էի դասարանի վերջին սեղանին, ոչ ոքի չէի խանգարում, դինոզավր էի նկարում, իսկ երբ հոգնում էի` լսում էի դասը:

Հերթը հասավ հայոց լեզվին: Նախորդ դասին ուսուցչուհի տիկին Դավթյանը հանձնարարել էր տանը մի փոքր շարադրություն գրել ծնողների մասին: Առաջինը քույրիկս էր: Աշխատանքը ձեռքին մոտենալով գրատախտակին, նա պատմեց ուսուցչուհուն ու դասընկերներին այն մասին, որ իր (այսինքն մեր) հայրիկը գրականագետ է և ամբողջ օրը գրքեր է գրում` մինչև ուշ երեկո գրամեքենայով տպում է: Իսկ մայրիկը ռուսաց լեզվի մասնագետ է և նույնպես գրքեր է գրում, բայց ուրիշ գրամեքենայով` նրանով, որի վրա տառերը ռուսերեն են: Մի խոսքով, այն ամենն ինչ ես առանց դրա էլ գիտեի: Տիկին Դավթյանը գովեց Հասմիկին և հինգ նշանակեց: Հետո գրատախտակի մոտ կանչեց Անահիտին: Անահիտը մի քիչ անհանգիստ էր, բայց ի վերջո, հաղթահարելով հուզմունքը, սկսեց կարդալ իր շարադրությունը:

– Իմ հայրիկն ու մայրիկը Թալինի շրջանից են, – ասաց նա, – նրանք սասունցի են, որովհետև իրենց ծնողները` իմ տատիկներն ու պապիկները, ժամանակին ապրել են Սասունում: Բայց հետո Սասունը գրավեցին թուրքերը ու իրենք ստիպված եկան Թալին: Բայց մենք հիմա ապրում ենք Երևանում: Մի տարի առաջ իմ հայրիկը ասաց մայրիկին, որ պետք է գնա թուրքերի հետ կռվելու: Մայրիկս տխրեց ու ասաց, որ նա չի կարող գնալ, քանի որ պետք է հոգ տանի իմ, իմ երկու քույրիկների ու եղբորս մասին: Բայց հաջորդ օրը մենք արթնացանք ու տեսանք, որ հայրիկը տանը չի: Իսկ հետո իջանք մեր բակ, ու տեսանք, որ մեր տան դիմացի ծառի բնին հայրիկը իր դանակով փորագրել է. «Մենք կորցրել ենք Սասունը, Ղարաբաղը կորցնել չենք կարող»: Հայրիկս գնաց կռվելու թուրքերի հետո և այլևս տուն չվերադարձավ: Մայրիկս մանկաբույժ է, աշխատում է հիվանդանոցում: Նա ինձ ասում է, որ հայրիկը իր կյանքը տվել է, որպեսզի ես ու իմ քույրիկներն ու եղբայրը ապրենք մեր հայրենիքում:

Թե ինչ ստացավ Անահիտը ես չլսեցի, քանի որ ձանձրացա ու ավարտեցի իմ գեղարվեստական գլուխգործոցը, որտեղ երկու վելացերապտոր մահացու պայքար էին մղում արդեն սպանված և յուրյան դարաշրջանի հողին տապալված տրիցերատոպսի համար:

Հաղթանակ

Այդ օրը մեր ընտանիքի համար շատ կարևոր էր (ինչպես կարևոր է մնում այսօր): Առավոտյան նախ զանգում էինք գյուղ ու շնորհավորում տատիկին, որի ծննդյան օրն էր, հետո նա փոխանցում էր խոսփողը պապիկին, որը նախ ընդնում էր շնորհավորանքներ կնոջ ծննդյան առթիվ, հետ որպես Հայրենականի վետերան: Հետո զանգում էինք մյուս տատիկիս: Պապիկը հասել էր Բեռլին, բայց մահացել էր իմ ծնվելուց մի քանի տարի առաջ (բարեբախտաբար, նա չիմացավ, որ իր տարած հաղթանակը հայտարարվեց բոլշևիկյան ռեժիմի տոն), այնպես որ բոլոր շնորհավորանքներն ընդնում էր տատիկը:

Բավական վաղ ժամ էր: Արթնացա հայրիկիս ուրախ ձայնից, որ հեռախոսով խոսում էր ծնողների հետ:

— Ա~յ հեր, — ասում էր նա Կոմունար պապիկին` Քյավառի ամենահարգված բնակիչներից մեկին, — դու իմանու՞մ ես, որ էսօր էլի մի առիթ ունենք տոնելու: Տղերքը առըվտուն Շուշին են գրավե~լ:

Դոնալդացավ

Արդեն ցուրտ չէր: Ավելին` շոգ էր: Բայց լույս, միևնույնն է չկար: Ավելի ճիշտ, կար, բայց քիչ: Ավագ քույրիկս մեր հարևան Աննայի ու Զառայի հետ խոհանոցում մի ականջակալից լսում էր նախորդ օրը ցուցադրված «Սանտա-Բարբարայի» հերթական սերիայի ձայնագրությունը. Զառայի հորեղբոր աղջիկը բռնելով ռուսական ալիքի ձայնը մագնիտոֆոնով բարեհոգաբար ձայնագրել էր այն ուրիշների համար: Երբ ես վազելով մտա խոհանոց` թուրքական Derby զզվելիագույն շոկոլադե սալիկի մնացորդները գտնելու ակնկալիքով ինձ խիստ դեմքով խնդրեցին չաղմկել ու հնարավորության դեպքում` գնալ բակում խաղալ: Չգտնելով սպասված շոկոլադը ես նեղացած գնացի փոքր սենյակ: Այնտեղ էլ քույրիկս ընկերուհու հետ ուսումնասիրում էր թարմ «դոնալդները»` Love Is… ծամոնը իսկական հիթ էր աղջիկների շրջանում: Այստեղ էլ ինձ տեղ չգտնելով իջա բակ:

Բորդյուրին նստած երկու ընկերներս` Միսակն ու Ժիրայրը կլանված չինգաչունգ էին խաղում: Խաղարկվում էր Turbo ծամոնի երկու դոնալդ` ինչ-որ շքեղ մեքենաների լուսանկարներով:

— Չինգաչունգ!, —միաձայն կախարդեցին ընկերներս, ինչից հետո լսվեց Միսակի ուրախ բացականչությունը, — այո~:

Քանի որ Ժիրայրի «քարին» Միսակը «թուղթ» էր դեմ տվել, դոնալդները շրջելու հնարավորությունն իրենն էր: Մի քանի վայրկյան տրամադրվելուց ու մի քիչ կլորացրած ափի մեջ «հո» անելուց հետո Միսակը դմբացրեց բորդյուրին դրված դոնալդներին ու երկուսն էլ շրջեց: Նրա երջանկությանը չափ ու սահման չկար, իսկ Ժիրայրը նման էր կազինոյում ողջ ունեցվածքը կորցրած խաղամոլի:

— Ու~ֆ, մոտս էլ «տուրբո» չմնաց, պիտի էլի գնամ առնեմ, — բողոքեց նա կյանքից:

— Իսկ ես համարյա սաղ կալեկցիան հավաքել եմ արդեն, — պահը չկորցրեց Միսակը, զգուշորեն ավարը գրպանում տեղավորելով:

Ձեռքս մտցրեցի շորտիս գրպանը և հանեցի այնտեղից երեք ճմրթված դոնալդ` երկուսը Turbo, մեկը` Bombibom` մոտոցիկլետի պատկերով: Քանի որ բոլոր դոնալդներից ինձ հետաքրքրում էին միայն նրանք, որոնց վրա ֆուտբոլիստներ էին, ես որոշեցի շնորհել դրանք Ժիրայրին:

— Ժիր, ես ունեմ, — ասացի ես, — բայց արի մի բանով փոխենք:

Ժիրայրն ուրախացավ (այնպես, ինչպես կուրախանար կազինոյում ողջ ունեցվածքը կորցրած խաղամոլը, եթե իրեն կորցրածը ետ բերելու նոր հնարավորություն տային) և իմ երկու «տուրբոների» դիմաց առաջարկեց իր մոտ եղած թուրքական Ulker Final 94-ի թղթերից մեկը` Իսպանիայի հավաքականի լուսանկարով: Ինձ համար այս գործարքը խիստ շահավետ էր, քանի որ հենց այդ մեկը հավաքածոյի ամենաչճարվողներից էր: Ստանալով Իսպանիայի հավաքականը, ինձ մնում էր գտնել ևս երկուսը` իմ սիրելի Ռոբերտո Բաջջոյի ու Ռոնալդ Կումանի նկարներով թղթերը:

Նոր ստացած «տուրբոներով» Ժիրայրն առաջարկեց Միսակին կրկին խաղալ: Լինելով ֆավորիտ, Միսակը սկսեց իրեն մի քիչ թանկացնել` սկզբում ասեց, որ այսօր այլևս չի ուզում խաղալ, հետո, որ այդ երկուսն իրեն չեն հետաքրքրում, բայց ի վերջո համաձայնվեց: Եվ նորից հաղթեց: Ժիրայրին ինչ-որ կերպ մխիթարելու համար նվիրեցի իրեն մոտոցիկլետո Bombibom-ը և մենք գնացինք ֆուտբոլ խաղալու:

Մոմ, ծխախոտ ու օճառ

Ես դուրս էի եկել խաղալու, բայց բակում մարդ չկար: Իսկ միայնակ ձնագնդի խաղալու մեջ ոչ մի հաճույք չկար: Բարեբախտաբար, այն պահին, երբ ես արդեն պատրաստվում էի վերադառնալ տուն դինոզավր նկարելու, հեռվում երևաց Ժիրայրը: Ժիրայրը մեծ էր` նա արդեն երկրորդ դասարանում էր սովորում, մինչդեռ դպրոցն ինձ սպասում միայն մի քանի ամիս հետո: Չնայած ընկերոջս գլուխը հազիվ էր երևում հսկայական ռուսական ուշանկայի տակից, նրա քիթը ցրտից կարմրել էր (և լավ սազում էր ուշանկային): Փոխարենը` աչքերը փայլում էին: Դա նշանակում էր, որ նա ինչ-որ ցնցող նորություն է լսել:

— Իսկ դու գիտե՞իր, որ հիմա պատերազմ ա, — ժպտիը հազիվ զսպելով հարցրեց նա ողջունելուց հետո:

— Եսի՞մ, — կասկածեցի ես, — ինչի՞:

— Չգիտեմ, թուրքերի հետ ենք կռվում:

Ղարաբաղյան պատերազմի մասին լուրը քննարկելով մենք շարժվեցինք Ժիրայրենց տուն` յոթերորդ հարկ, առանց վերելակի (վերելակ ես առաջին անգամ նստեցի, երբ ութերորդ դասարան էի): Թխկացրեցինք, դուռը բացեց Ժիրայրի մայրիկը: Առանց երկար վարանելու ընկերս որոշեց իր ստացած տեղեկությունները տարածել նաև տանը:

— Մա~մ, — բացականչեց նա, — գիտե՞ս, որ հիմա պատերազմ ա գնում:

— Հա, — խոստովանեց Ժիրայրի մայրիկը, — իսկ դու՞ որտեղից գիտես:

— Դպրոցում ասեցին: Մա~մ, իսկ մենք տանը սիգարետ ունե՞նք, — հանկարծ հարցրեց Ժիրայրը:

— Ինչի՞ համար:

— Էսօր ուսմասվարը մաթեմի ժամանակ մտավ մեր դասարան ու ասեց, որ եթե մենք տանը սիգարետ ու օճառ ունենք, մեկ էլ մոմ, հավաքենք տանենք դպրոց, որ ուղղարկեն մեր զինվորներին:

— Լավ, հիմա տեսնենք, — ասաց Ժիրայրի մայրիկը ու գնաց խոհանոց:

— Իսկ դուք սիգարետ ունե՞ք, — հարցրեց Ժիրայրը:

— Չէ, պապաս չի ծխում, — պատասխանեցի ես:

Հետո Ժիրայրը որոշեց, որ իր պարտքը հայրենիքի առաջ կատարել է:

— Մա~մ, — գոռաց նա ողջ բնակարանով մեկ, — մենք գնացինք բակ: Մոմերը կդնես պայուսակիս մե~ջ:

Չսպասելով պատասխանին մենք վազեցինք ձնագնդիկ խաղալու:

Օգնություն aus Deutschland

Այդ օրը ես ապրեցի իմ կյանքի առաջին մշակութային շոկը (երկրորդը տեղի ունեցավ մոտ տասնհինգ տարի անց, երբ Գերմանիայի քաղաքներից մեկում ես սեփական աչքերով տեսա, թե ինչպես է ավտոբուսը կանգառ գալիս ճիշտ այն րոպեին, որը գրված էր ցուցանակին): Ինչպես միշտ ամբողջ օրը բակում անց կացնելուց հետո ես հոգնած մտա տուն: Մայրիկս ասաց, որ թաց կոշիկները հանեմ ու գնամ խոհանոց: Ես այնքան հետաքրքրվեցի, որ վազեցի այնտեղ, իհարկե, մոռանալով կոշիկների մասին: Խոհանոցի սեղանի մոտ խիստ շփոթված և ուրախացած միաժամանակ կանգնած էին քույրիսկ ու հարևան Աննան:

— Էս ի՞նչ ա, — զարմացած հարցրի ես, տեսնելով նրանց հիացմունքի առարկան` կիսաբաց կարտոնե տուփ:

— Պասիլկա, Գերմանիայից, — հայտնեց քույրիսկ, — մամայի ընկերուհին ա ուղղարկել, Ուտան:

Տարօրինակ անունով գերմանուհու հետ մայրիկս ծանոթացել որ դեռ ութսունականներին, ԳԴՀ կատարած գործնական այցի ժամանակ: Եվ ահա, Ուտան, թերթերում կարդալով շրջափակված, բայց անկախ և ազատ Հայաստանում տիրող իրավիճակի մասին որոշել էր օգնություն ուղղարկել մայրիկիս: Մեզ համար ավելի հոյակապ օգնություն պատկերացնել ուղղակի հնարավոր չէր: Այն իդելական էր: Կարտոնե տուփից մեկը մյուսի հետևից դուրս էին գալիս ֆանտաստիկ գերմանական շոկոլադներ (մոտակա երկու շաբաթվա ընթացքում մենք մոռացանք Derby-ի մասին), սուրճ, կակաո, ծամոններ (առանց դոնալդների, բայց, շատ համեղ ու բալի ձևով), մի քանի տեսակ ձկնեղենի կոնսերվաներ, այն ինչ կոչում են «խլոպյա» և այլն և այլն: Իսկ մենք նման էինք հնագույն քաղաքակրթությանը պատկանող հսկայական ամրոց հայտնաբերած հնագետների:

— Մա~մ, — հերթական գանձի տակից ինչ-որ բացիկ հանելով կանչես քույրիկս, — մա~մ, հլը տես:

Բեռլինի պատի փլատակները պատկերող բացիկի մյուս կողմում Ուտան գրում էր, որ հույս ունի, որ մեզ մոտ ամեն ինչ այդքան ահավոր չէ և որ իր ուղղարկած հարյուր դոլարը գոնե ինչ-որ կերպ մեզ կօգնեն: Ոչ մի հարյուր դոլար մենք իհարկե չգտանք: Հավանաբար Բենջամին Ֆրանկլինի դեմքով թղթադրամը օգնել էր մեկ ուրիշի, ասենք փոստի ինչ-որ մի աշխատակցի ընտանիքին:

Ձյունը

Փոքր սենյակը լուսավորում էր հին լամպը և մի քանի մոմեր: Ես, քույրիկներս ու մայրիկս նստել էինք վառարանի շուրջը: Սեղանի վրա դրված մագնիտոֆոնը լցնում էր սենյակը երաժշտությամբ: Մի քանի տարի առաջ ԱՄՆից հայրիկիս կողմից բերված այդ մագնիտոֆոնը (իդեպ, այն ժամանակվա համար շատ հարգելի երկկասետանի SONY էր) մենք աշխատացնում էինք մարտկոցներով, այնպես որ նույնիսկ առանց լույսի կարող էինք երաժշտություն լսել: Այս անգամ դա Հախվերդյանի` բազմիցս ծամված ու մանիկյուրով վիրահատված TDK ֆիրմայի կասետն էր: Երգչի ձայնը այդ դժվար օրերին հանգստացնում էր («…արծաթե թիթեռնիկներ, պոկված կապույտ հեքիաթներից…»): Թեև այդ պահին ես դեռ խռոված էի աշխարհից` առավոտյան ընդհատված մուլտֆիլմի համար և կյանքն ինձ ուղղակի անիմաստ էր թվում:

Լսվեց դռան թակոցը (դռան զանգ ես ընդհանրապես կյանքումս չէի լսել): Քույրիկս գնաց բացելու և քիչ հետո ներս մտավ հայրիկիս հետ: Նա ձեռքում բռնել էր մի հսկայական կարտոնե տուփ, որը մինչև ծայրերը լցված էր փայտի թեփերով (այդ թեփերն ու տուփը մենք դեռ մի քանի օր այրում էինք Ծխիկ Մխոյանի մեջ):

— Երեխեք, տեսե՞լ եք, ձյուն է գալիս, — ժպտալով ասաց նա:

Ես վազեցի լուսամուտի մոտ: Երկնքից իրենց երգը երգելով հանդարտ իջնում էին արծաթե թիթեռնիկները:

© Արտավազդ Եղիազարյան, 2006