Լուսանկարը՝ Սոնա Ադամյանի
Հովհաննես Այվազյանի հարցազրույցը Սևակ Արամազդի հետ
Մեր պայմանավորվածության համաձայն իմ հարցերին Սևակ Արամազդը պատասխանել է գրավոր: Զրուցակիցս գրում է դասական ուղղագրությամբ, որը պահպանել եմ նաև այս հարցազրույցում:
Հ. Ա.
Գրողի ստեղծագործական ընթացքը պայմանականօրէն
կարելի է բաժանել երեք փուլի.
առաջինում նա ապրում է կեանքը՝ որպէս մարդ.
երկրորդում իմաստաւորում է կեանքը՝ որպէս գրող.
երրորդում նախորդ երկուսը ձուլւում են իրար,
եւ ծնւում է իմաստունը։
Սևակ Արամազդ
Հովհաննես Այվազյան
– Ո՞վ է գրողը: Ի՞նչ է անում: Ինչո՞ւ է գրում:
– Երբ ես փոքր էի, աշխարհն ինձ համար մի լուսաւոր, պայծառ անսահմանութիւն էր։ Երբ յայտնաբերեցի, որ աշխարհն ունի սկիզբ ու վերջ, գոյութիւն ունեն կեանք ու մահ, երջանկութիւն եւ դժբախտութիւն, իմ մէջ անդարձօրէն մարեց այդ պայծառ լոյսը։ Սակայն ես բնազդով զգում էի, որ դա չի կարող ճշմարիտ լինել եւ ոչ մի կերպ չէի ուզում հաշտուել այդ կորստեան հետ։ Մանկական հոգու ամբողջ ուժով ես անվերջ ճգնում էի յետ բերել անսահմանութեան իմ այդ նախնական, հրաշք զգացումը։ Այդ պահին, կարծում եմ, իմ մէջ ծնուեց գրողը, եւ իմ «առաջադրանքը» մինչեւ այժմ դոյզն-ինչ չի փոխուել։
– Ի՞նչ է գրականությունը:
– Գրականութիւնը փորձ է՝ մարդուն անընդհատ յիշեցնելու անսահմանութեան կամ, աւելի ծանօթ բառով ասած, ճշմարտութեան մասին։ Գրականութիւնը վերցնում է մի առարկայ, մի պատկեր, աստծոյ մի կերպար, մարդու մի ճակատագիր եւ պարզում մարդուն՝ ասելով, թէ ահա սա է անսահմանութիւնը, եւ մարդը կարող է սրանում գտնել իր ուզած ճշմարտութիւնը։
Իմ կարծիքով, գրականութիւնը ոչ թէ պատկերում, այլ գոյացնում է կեանքը։ Դա այն չէզոք գիծն է, որ միաժամանակ իրարից բաժանում ու իրար է միացնում ճանապարհի տարընթաց հոսքերը, եւ ճանապարհը դառնում է ուղի, որն ինչ ձեւ ու տեսք էլ ընդունի՝ տանում է դէպի ճշմարտութիւն։
– Ո՞րն է գրականության ու գրողի դերը մարդկության կյանքում:
– Մարդկութեան կեանքում գրողն ու գրականութիւնը որեւէ «յատուկ դեր» չունեն։ Նրանց դերը գրող ու գրականութիւն լինելն է։ Երկուսն էլ ներառուած են գոյութեան «համընդհանուր հաշուեկշռում», ինչպէս ամեն ինչ։
– Դու, որպես գրող, ինչպիսի՞ հարաբերության մեջ ես զգում քեզ մարդկության մնացած մասի հետ:
– Մարդկութեան մնացած մասի հետ ես ինձ զգում եմ այնպիսի յարաբերութեան մէջ, ինչպիսի յարաբերութեան մէջ եմ ես ինձ զգում ինքս ինձ հետ։ Ամեն մարդ հէնց ինքը ամբողջ մարդկութիւնն է։
– Ստեղծագործելը հաճո՞ւյք է, տառապա՞նք, սխրա՞նք… ինքնարտահայտման միջո՞ց… ժամանակի մեջ մոռացությունից ինքն իրեն փրկելու ճի՞գ…
– Մարդկայնօրէն՝ չկայ աշխարհում աւելի մեծ անէծք ու աւելի դաժան պատիժ, քան հայ գրող լինելն է եւ, միաժամանակ, չկայ աւելի մեծ երջանկութիւն, քան Հայոց լեզուով ստեղծագործելը։
Ժամանակը հէնց ինքը մոռացութիւնն է։ Մշտարթուն է միայն ճշմարտութիւնը։ Դա լիուլի բաւարար է, որ մարդն իրեն զգայ անմնացորդ երջանիկ։
– «Արվեստի ցանկացած ստեղծագործության մեջ, մեծ կամ փոքր, ամեն ինչ, մինչև վերջին մանրուքները, կախված է մտահղացումից»,-ասել է Գյոթեն: Սկսենք այստեղից` ինչպե՞ս է ծնվում ստեղծագործության մտահղացումը:
– Ես ապրում եմ իմ կեանքը, որ նոյնն է թէ՝ աշխարհի կեանքը։ Ծանօթ իմաստով, ես չունեմ գրողի «պաշտօնական» գիտակցութիւն։ Ես ապրում եմ իմ կեանքը՝ որպէս մէկը, որ իր առտնին գործին է, սակայն ինչ-որ ներքին զգացումով անտարակոյս գիտի, որ իրեն այցելելու են։ Թէ ո՞վ՝ անյայտ է, բայց գիտի, որ հիւր է ունենալու։ Երբ ինչ-որ ժամանակ լսւում է դռան հազիւ լսելի թակոցը, նա անմիջապէս բացում է դուռը եւ նոր միայն ճանաչում եկողին։ «Ահ, էդ դու ես»,- ասում է նա եւ հրաւիրում հիւրին նստելու։ Եւ սկսւում է զրոյցը։ Երբեմն պատահում է նաեւ, որ շուրջդ կիսախաւար է տիրում, եւ դու միայն որոշ ժամանակ զրուցելուց յետոյ ես գլխի ընկնում, թէ ո՛վ է քո դիմաց նստածը։ Պէտք է միշտ նկատի ունենալ, որ ստեղծագործութիւնը ճիշտ նոյնպիսի մի էակ է, ինչպիսին ստեղծագործողն է։
– Մտահղացումն ահա կա, դու ուզում ես գրել այս բանը… Այն մեջդ ամբողջանում է աղո՞տ, ընդհանուր գծերո՞վ, թե՞ հստակ, կոնկրետ մանրամասներով: Ինչպե՞ս ես կազմակերպում, կանոնակարգում նյութը մինչև գրել սկսելդ, կառուցում գրելիք վեպիդ, բանաստեղծությանդ կոմպոզիցիան:
– Իմ կարծիքով, «մտայղացում» բառի «միտք» բաղադրիչը միանգամայն անտեղի է։ Այդ բառի իսկական իմաստը յղացումն է, քանզի միտքը չի կարող նախորդել յղացմանը կամ յղացումը՝ բխել մտքից, ինչպէս արեգակը՝ իր իսկ շողից։
Պատկերաւոր ասած, յղացումը ճշմարտութեան ճառագայթն է, որ կայծակի պէս պարպւում է «բանից անտեղեակ» ու իր առտնին հոգսերով ապրող գրողի մէջ, եւ վերջինս բռնկում է ստեղծագործելու ցանկութեամբ։ Իսկ կայծակի ո՛չ ուժգնութիւնն ու հարուածի ուղղութիւնը, ո՛չ ձեւն ու պայթելու պահը, ո՛չ որոտն ու արձագանգը անհնար է կանխորոշել կամ «նախագծել»։ Ինչպէս կայծակը, ստեղծագործութիւնը «կերտում» է ինքն իրեն, եւ նրա անցնելիք ճանապարհն անկանխատեսելի է։ Դա հէնց մեր կեանքից ու կենսափորձից այնքա՜ն ծանօթ՝ գոյութեան անիմանալիութիւնն է՝ մեծ անյայտը, առանց որի, ի դէպ, գոյութիւն չէր ունենայ ոչինչ. ո՛չ կեանք ու աշխարհ, ո՛չ մարդ ու աստուած։ Չկայ որեւէ ճշմարիտ ստեղծագործութիւն՝ ո՛չ մարդկային եւ ոչ էլ աստուածային, որ գոյացած լինի՝ ըստ «նախնական պլանի»։ Դա են վկայում նաեւ աշխարհի բոլոր՝ այսպէս կոչուած, «աստծուց մէկընդմիշտ տրուած» կրօնական սուրբ գրքերի ստեղծման հակասական ու հեղհեղուկ պատմութիւնն ու անցած յարափոփոխ ճանապարհը։ Նոյնն է եւ գիտութեան պարագան։
– Սկիզբ և վերջ: Ամենակարևորն առաջին բառե՞րն են: Դժվա՞ր ես սկսում: Այսպես, գլուխդ բռնած, ամբողջ գիշեր ետ-առաջ ես անում աշխատասենյակում, ծխում, ծխում, ծխում… Մինչև գալիս է առաջին տողը…
– Անկեղծ ասած, ներշնչանքի «սպիտակ տենդի մէջ» իրեն պատէպատ զարկող բանաստեղծի եւ, ընդհանրապէս, «խենթ ու խելառ» արուեստագէտի կերպարին երբեք չեմ հաւատացել (կարծում եմ, այդ մարդիկ, ինչպէս ցոյց է տալիս կեանքը, հաշուենկատօրէն ճշգրիտ գիտեն, թէ ի՛նչ են անում, ինչպէ՛ս են անում, ինչո՛ւ եւ ո՛ւմ համար)։ Ես իմ ստեղծագործութիւնները մեծ մասամբ գրել եմ, այսպէս ասած, «ընթացքից», «ոտքի վրայ», շատ յաճախ՝ կեանքի այնպիսի հանգամանքներում, որոնք տեւականօրէն բացառել են ստեղծագործական աշխատանքով զբաղուելու որեւէ հնարաւորութիւն։ Այլապէս՝ ոչինչ չպէտք է գրած լինէի՝ անկախ այն բանից, թէ քանի անգամ եւ ինչպիսի՛ մոլեգնութեամբ կչափչփէի իմ աշխատասենեակը։ Իմ կարծիքով, ամեն գրող պէտք է մոռանայ իր մարդկային ես-ը, իր կեանքի՛ ես-ը եւ ճանապարհ բացի դէպի ստեղծագործութիւն։ Չէ՞ որ ստեղծագործութիւնն ինքնին շարժում է ես-ից դէպի ինքնութիւն։ Պայմանով, իհարկէ, որ գրողն՝ իբրեւ մարդ, խօսքի միջոցով ձգտում է հասնել ինքնայաղթահարման։
– Երեք վեպերդ, որ կարդացել եմ, սկսում ես հանդարտ, առօրեական տեսարանով, ընթացքում զարգացնում և ավարտին գահավիժող արագություն հավաքում ու հասցնում ես խորհրդանշական պատկերի: Կերպարներդ դառնում են անհատական-հավաքական, այդպիսին են քո Արմենը, Արեգը, «Աստծո օրը» անտիպ վեպիդ հերոսները: Վեպիդ աշխարհը դառնում է իրական-անիրական, մշուշվում խորհրդապաշտական շղարշով, ստեղծագործությունը կտրվում է գետնից, կամաց-կամաց բարձրանում երկինք` իր հետ բարձրացնելով նաև ընթերցողին…
– Գրողը, ինչպէս աշխարհիս բոլոր էակները, ենթակայ է կեանքի անվերջանալի ալեբախութիւններին՝ վերելքներին ու անկումներին։ Այդ ընթացքում, անկախ գրողի կամքից ու մտքից, նրա ներսում աննկատօրէն կուտակւում են հազարաւոր փոքրիկ յղացումներ։ Այդ վիճակում ամեն ինչ միաժամանակ ե՛ւ կայ, ե՛ւ չկայ։ Այն վայրկեանին, երբ գրողն իր մէջ զգում է այդ յղացումների հաւաքական ներկայութիւնը, ցոլում է ստեղծագործութեան առաջին բառը, որը միշտ նաեւ վերջին բառն է։ Եւ այդ բառն ամփոփում է ստեղծագործութեան ե՛ւ սկիզբը, ե՛ւ ընթացքը, ե՛ւ վերջը։ Դա բուն ստեղծագործութեան սերմն է, որի ինչ լինելը, ինչպէս, օրինակ, ծառի դէպքում, ճանաչւում է միայն այն ժամանակ, երբ այն ընձիւղելով՝ դառնում է ծառ։ Ստեղծագործութիւնն աւարտւում է, եւ բառն «անհետ չքանում» է՝ վերածուելով իմացական մի անսահման երանավէտ զգացումի։ Գրողը՝ ե՛ւ իբրեւ հեղինակ, ե՛ւ իբրեւ ընթերցող, այսինքն՝ մարդ, յանկարծ հասու է դառնում ճշմարտութեանը։ Դա էլ հէնց ինքնայաղթահարման ապրումն է. քո բառերով ասած՝ «գետնից կտրուելու ու երկինք բարձրանալու» պահը։
– Դժվա՞ր է ստեղծվում այս ամենը: Առհասարակ դժվա՞ր ես գրում, թե գրիչդ հազիվ է հասնում մտքիդ ետևից:
– Չեմ կարող պնդել՝ դժուա՞ր, թէ՞ հեշտ. կարող եմ միայն ասել, որ գրւում է…
Իսկ մտքի յետեւից հասնելու կարիք բնաւ չկայ, քանզի հէնց մտքից է բխում ամենամեծ վտանգը։ Առհասարակ, միտքը գրողի մեծագոյն փորձութիւնն է։ Ափ է հասնում միայն նա, ով կարողանում է յաղթահարել մտքի գայթակղութիւնը։
– Ե՞րբ ես դնում վերջակետը, ինչպե՞ս ես զգում, որ հասել է ավարտված ձեռագիրը մի կողմ հրելու ժամանակը:
– Երբ անխաբ զգում եմ ստեղծագործութեան ամբողջական՝ կենդանի ներկայութիւնը։ Հիւրը վերջացնում է իր պատմութիւնը, եւ մի պահ լռութիւն է տիրում, որի մէջ լսւում է նրա հանդարտ ու համաչափ շնչառութիւնը։ Դա ցոյց է տալիս, որ մեր զրոյցն յաջողութեամբ աւարտուել է։ Երկուսս էլ վեր ենք կենում, ջերմօրէն միմեանց ձեռք սեղմում եւ փոխադարձաբար շնորհակալութիւն յայտնելով՝ բաժանւում։
– Խմբագրել, ուղղել, ավելացնել, կրճատել… Գրել վերջացնելուց հետո երևի թեթևացած շունչ ես քաշում, պրկված նյարդերդ սկսում են թուլանալ, գրելու մոգական վիճակից աստիճանաբար դուրս ես գալիս, ապրում առօրեական-աշխարհիկ կյանքով մինչև գրվածքիդ թանաքը չորանալը: Հետո մշակում ես… Հա՞… Այդպե՞ս է, թե՞… Չեխովն այն կարծիքին էր, որ «գրելու արվեստը կրճատելու արվեստն է»: Դու ինձ ասել ես, որ «Արևի լեռը» վեպում, օրինակ, կրճատել ես մի 200 էջ, եթե ոչ ավելի: Ափսոս չէ՞ր: Հետո չհեկեկացի՞ր: Ինչպե՞ս ես ընդհանրապես մշակում:
– Բարեհամբոյր ժպիտով հրաժեշտ տալով իր հիւրին ու նրա յետեւից կամացուկ փակելով դուռը՝ գրողը շուռ է գալիս եւ ակամայ մտահոգւում։ Սկսում է խորհել այդ հանդիպման մասին եւ սուր յիշելով ինչ-որ մանրամասներ՝ անորոշ տագնապի մի ստուեր է զգում դէմքին։ Առաջին պահի գոհութիւնը հետզհետէ փոխւում է հիասթափութեան, յետոյ՝ ճնշող խաբուածութեան խռովքի։ Եւ յանկարծ նրան պատում է սարսափը. մի պահ թւում է, թէ ահա ինքը չկայ, եւ կեանքն ու մահը, կողք կողքի նստած՝ աղօտ լոյսի մէջ միասին կարդում են իր գրածը. կեանքը հազիւ նշմարելի քմծիծաղ է տալիս, իսկ մահը լայն ժպտում է… Եւ ամեն ինչ ոչնչացնելու մոլուցքը տիրում է գրողին։ Նա զինւում է մտքի, փորձի, գիտելիքի ու բնազդի գործիքներով եւ «թանաքը դեռ չչորացած»՝ խանդոտ թափով յարձակւում է հիւրի թողած «ժառանգութեան» վրայ եւ սկսում, բառիս բուն իմաստով, հաշուեյարդար տեսնել իր գրառած պատմութեան հետ։ Տասնեակ ու հարիւրաւոր անգամ կարդալով՝ ես պատմութիւնը հասցնում եմ անհեթեթութեան, եւ ստեղծագործութիւնը յայտնւում է բացարձակ դատարկութեան մէջ։ Յետոյ յոգնած յետ եմ քաշւում ու պարապ հայեացքով անտարբեր դիտում, թէ ինչպէս է ինքն իրեն, տարր առ տարր, կրկին գոյանում ստեղծագործութիւնը՝ աճելով ասես ոչնչից։ Հէնց այդ ժամանակ էլ անսովոր վառ երեւում են ամեն տեսակ պոչերն ու ելուստները, աւելորդութիւններն ու թերիները…
– «Բառերը մարդկության հորինած ամենաուժեղ թմրադեղն են», Քիփլինգի սրամիտ համեմատությունն է: Աշխատանք բառ-թմրադեղի հետ: Քեզ համար տառապալի՞ց է միակ բառի փնտրտուքը, ընտրությունը, գրչակոթիդ պոչը կրծո՞ւմ ես, գրում, պատռում, գրոտած էջերդ զամբյուղ նետո՞ւմ ես, մազերդ փետո՞մ ես… Ի դեպ, գրիչո՞վ ես գրում, թե՞ համակարգչով` վիրտուալ տարածքում:
– Բացի մի քանի դէպքից, երբ անհրաժեշտ բառը յանկարծ յայտնուել է հինգ կամ տասը տարի անց, ես երբեք բառ չեմ որոնում. Հայոց լեզուն հեղեղի պէս թափւում է իմ գլխին։ Նոյնիսկ ստիպուած եմ լինում խոյս տալ՝ վախենալով, որ կխեղդուեմ նրա յորդուն ալիքներում։ Խնդիրը, կարծում եմ, ընտրութիւնն է։ Բայց դա էլ գրեթէ դժուարութիւն չի յարուցում, քանի որ, ըստ էութեան, ոչ թէ ստեղծագործողն է ընտրում բառը, այլ բառն ինքն է ընտրում իր լաւագոյն կերպարանքը, որով կուզենար ներկայանալ։ Ես լուռ նստած՝ հետեւում եմ, թէ ինչպէս է ստեղծագործութիւնը կնոջ նման հագուստ փորձում՝ հանում-հագնում։ Այդ ամենը տեւում է ընդամենը մի երկվայրկեան, որն ինձ անսահման հաճոյք է պատճառում։ Իհարկէ, երբեմն ստեղծագործութիւնն էլ է շփոթւում՝ չիմանալով՝ ինչպէ՛ս վարուել։ Մերկութիւնը ծածկելու համար ես նրան առաջարկում եմ պատահած մի շոր՝ հնարաւորինս վատագոյնն ու անյարմարը, որպէսզի յետոյ ինքս չշփոթուեմ՝ լաւագոյնը ընտրելիս։ Ահա թէ ինչու, գրում եմ համակարգչով՝ ե՛ւ ուղիղ, ե՛ւ փոխաբերական իմաստով…
– Գործը գրված է, կոկված-զարդարված է, մարդամեջ ուղարկելու, հարս տալու ժամանակն է: Հրատարակեցիր: Թռավ գնաց դեպի ընթերցողը: Ինչպիսի՞ն է այս փուլում քո կապը քո գրքի հետ: Դու իրեն մոռացա՞ր, թե՞ գնացիր ետևից, օգնո՞ւմ ես գրքիդ, թե՞ այլևս անտարբեր ես իր երթի նկատմամբ. թող մենակ հաղթահարի դեպի ընթերցողի սիրտն իր ճամփան:
– Պատրաստելով գրքի ճանապարհը՝ ես նրան ուղեկցում եմ մինչեւ դուռը ու յետ դառնում իմ գործին: Երբեմն այս կամ այն առիթով մտերմիկ սիրով յիշում եմ նրան՝ որպէս հեռաւոր հարազատի…
– Ներշնչա՞նք, թե՞ չարքաշ աշխատանք. ո՞րն է գործդ առաջ մղող ուժը: Սպասես մարմնովդ սարսո՞ւռ անցնի, մուսայի գալուստը մատնող սրբազան մի դո՞ղ, որ մոտենաս գրասեղանիդ, թե՞ ամեն առավոտ կանուխ հագնվեցիր, լվացվեցիր ու նստեցիր թղթերիդ առաջ:
– Ամեն առաւօտ կանուխ ես հագնւում եմ, լուացւում եւ… նետւում դուրս, որ աշխատանքից չուշանամ։
Իսկ գործն առաջ է բերում եւ առաջ է մղում միայն ճշմարտութեան ուժը։ Այսինքն՝ այն ներքին զգացումն ու համոզումը, որ այն, ինչ անում ես, ճշմարիտ է եւ այլընտրանք չունի։ Դա կախուած չէ հանգամանքներից եւ անպայման չի ենթադրում թուղթ-սեղանի առկայութիւն։ Պարտադիր է միայն հեղինակի ներկայութիւնը։ Մնացեալն առօրեայ հոգսեր են, որ վերաբերում են գրողի ներքին տնտեսութեանը։
– Դու ասում ես, որ «Արևի լեռը» վեպդ արտագրել ես հինգ անգամ: Լևոն Խեչոյանի գրասեղանին տեսել եմ «Մհերի դռան գիրքը» վեպի վեց-յոթ ձեռագիր տարբերակ: Տոլստոյի մասին ասում են, որ «Պատերազմ և խաղաղության» քսան տարբերակ է գրել և շարունակել է փոփոխություններ անել տպարանում. այնքան է հավաքել ու ցրել տվել շարվածքը, որ տպարանատերը դատական հայց է ներկայացրել հանճարի դեմ: Լավ, հնարավոր չէ՞ միանգամից ասել ասելիքը: Մարդը տունը նախագծում, միանգամից կառուցում, քաշվում է մեջը, ոչ թե շարում քանդում, շարում քանդում:
– Մայաների սուրբ գրքում, որ կոչւում է «Փօփօլ Վուհ» («Խորհրդի գիրք»), աստուած փորձում է մարդ արարել եւ երկու անգամ ձախողում է։ Մարդուն՝ ներկայ կերպարանքով, յաջողւում է արարել միայն երրորդ փորձին։ Քօղարկուած թէ բացայայտ՝ նոյն պատկերն է նաեւ մնացած սուրբ գրքերի պարագային։
Արարածն անհրաժեշտաբար կրկնում է իր արարչին։ Էութեան մէջ, սակայն, նրանք նոյնն են, այլապէս երկուսն էլ գոյութիւն չէին ունենայ։
– Մաքուր թղթից վախ ունե՞ս: Գրողների մասնագիտական այս հիվանդությամբ շատերն են տառապել ու տառապում` Մարկեսն, օրինակ, գոնե սկզբնզկան շրջանում:
– Իմ պարագային թուղթը միայն ամենավերջում է «հանդէս գալիս»։ Եթէ ստեղծագործութիւնը չի ուզում ինձ այցելել, ես երբեք նրան չեմ կանչում. յարգում եմ նրա ազատութիւնը, նա էլ՝ իմ։ Մանկութ սովորութեամբ, ես երբեք բանաստեղծութիւն չեմ գրում. թողնում եմ, որ ամեն գործ՝ անկախ ծաւալից, մինչեւ վերջին հնչիւնը, գոյանայ իմ ներսում եւ նոր միայն թղթի վրայ նիւթական տեսք ստանայ։ Արձակի պարագային, մինչեւ թղթի ծայրայեղ անհրաժեշտութիւնն զգալը, առնուազն մի քանի էջ, որոնք որոշիչ են ստեղծագործութեան լինել-չլինելու առումով, գրում եմ իմ ներսում։ Երբ հիւրը սկսում է պատմել իր բուն պատմութիւնը, այդ ժամանակ էլ սկսում եմ գրառումը։ Իսկ մարդկայնօրէն վախենում եմ միայն մէկ բանից. յանկարծ դրսից ներս թափանցող որեւէ կողմնակի աղմուկ չխլացնի հիւրի ձայնը, եւ ես չկարողանամ լսել, թէ նա ինչ է ասում։
– Գրելու ընթացքում գրողն ապրում է երկու աշխարհում, երկու ժամանակի, երկու տարածության, երկու իրականության մեջ: Մի աշխարհն ու իրականությունն իր հորինածն են, մյուսը` իրականը, որը բոլորինն է: Հե՞շտ է երկու իրականության մեջ ապրելը:
– Այո, ստեղծագործելիս գրողն ապրում է երկու աշխարհում, սակայն հարցը ոչ թէ այն է՝ արդեօք դա հե՞շտ է, թէ՞ դժուար, այլ այն, թէ այդ երկու աշխարհներից ո՞րն է առաւել իրական…
Երբ գրողը փորձում է պատասխանել այս հարցին՝ ձախողում է ստեղծագործութիւնը։ Երբ հրաժարւում է հարցից՝ ծնւում է պատասխանը։
– Դու գրում էիր բանաստեղծություններ, հրաշալի ժողովածուներ ես հրատարակել հայերեն ու ռուսերեն: Հետո անցար արձակին և ստեղծեցիր փայլուն վեպերդ: Թվում էր՝ բանաստեղծությունը մոռացար: Այսպես, երիտասարդական հրապուրանք էր, եկավ ու անցավ: Բայց ահա հիմա ասում ես, որ դարձյալ գրվել է, որ մի ժողովածուի չափ չափածո արդեն հավաքվել է…
– Տասներկու տարի շարունակ չէի գրել ո՛չ մի բանաստեղծութիւն, ո՛չ մի բառ։ Միայն, չգիտեմ, թէ որտեղի՛ց եւ ինչպէ՛ս, մի տող էր յայտնուել եւ աննկատօրէն սենեակ ներխուժած մեղուի նման անընդհատ պտտւում էր գլխիս մէջ։ Ամեն օր, ամեն ժամ, ամենատարբեր իրադրութիւններում՝ խօսելիս, լռելիս, քնիս մէջ ու երազում այդ անկոչ հիւրը ծակում էր ուղեղս իր միալար բզզիւնով եւ ամենակարեւորը՝ բացարձակապէս անպատեհ. «Թափառում եմ ես մահուան դռներին… Թափառում եմ ես մահուան դռներին… Թափառում եմ ես մահուան դռներին…»։ Դարձել էր գրեթէ հիւանդութեան պէս մի բան, որ տարիներ շարունակ ուղեկցում էր ինձ։ Գարնան մի օր, երբ արդէն մթնում էր, անդրադարձայ, որ ամբողջ օրը այդ տողը չի այցելել ինձ։ «Չլինի՞, բան է պատահել»,- գրեթէ տագնապով մտածեցի ես, երբ ներսումս կայծակեց «Ծնունդը» բանաստեղծութիւնը.
«Հոգուս ընդերքում՝ ասես արգանդում,
Լողում է աստծոյ սաղմն աստղանման.
Որն ամեն վայրկեան աճում է անդուլ.
Ու երբ նա ծնուի՝ ես կմահանամ»։
Բացուած պատուհանից մեղուն այդպէս դուրս սլացաւ եւ նոյն պահին անհետացաւ՝ հոգուս մէջ թողնելով տասներկուամեայ իր անտեսանելի պտոյտի հազարաւոր խճճուած հետագծերը, որոնք սկսեցին տողերի տեսքով քիչ-քիչ երեւակուել մաքուր օդում։ Ծնուեց բանաստեղծութիւններիս նոր գիրքը։
– Ինչպե՞ս ես վերաբերվում գրական ազդեցության խնդրին… Քո վեպերը, օրինակ, իմ մեջ զուգորդություններ են առաջացնում Քնյութ Համսունի երկերի («Միստերիաներ», «Սովը») հետ: Շատ են իրար նման այնտեղի ու այստեղի մշուշները, հերոսների դեգերումները, խորհրդապաշտական ոճը, որոշակիություն-անորոշությունները, խորհրդավոր նկարագրությունները… Կընդունեի՞ր, որ այսպիսի առնչություններ կան Համսունի ու քո ստեղծագործության միջև:
– Համսունից մի գիրք կարդացել եմ պատանութեանս տարիներին, մէկն էլ՝ անցեալ տարի՝ քո յիրաւի գեղեցիկ թարգմանութեամբ։ Իսկ նմանութիւններ կամ առնչութիւններ կարող են լինել այնքանով, որքանով իրար են առնչուած, ասենք, Նորվէգիայի անտառների մի ստուերոտ բացատում աճած մի ծաղիկ, որին դեռեւս որեւէ մարդկային աչք չի դիպել, եւ մեր Գեղամա լեռներում մի արեւախանձ ժայռի գլխին բացուած ճիշտ նոյնպիսի մէկ այլ ծաղիկ, որով ես ամեն անցուդարձին հիացել եմ իմ մանկութեան տարիներին։ Այն երկրներում, ուր ես երբեւէ եղել եմ, ինձ միշտ զարմացնում էր այն, որ ամենուրեք խոտ ու ծաղիկ գրեթէ նոյնն են…
Ինչ վերաբերում է ազդեցութեանը, ապա մինչեւ մի որոշակի տարիք ազդեցութիւնը համարում եմ բնական՝ պայմանով, որ դա չվերաճի ծերունազարդ աշկերտութեան։ Սակայն, կարծում եմ, ամենադժուարը սեփական ազդեցութիւնից ազատուելն է, որն արդէն պահանջում է կեանքի ու գրականութեան ընկալման այլ չափում։ Զուտ արուեստի առումով, գրողը կեանքում ունի երկու հիմնական խնդիր. առաջինը՝ սեփական ոճի հաստատումն է, երկրորդը՝ սեփական ոճի յաղթահարումը։ Վերջինս յաջողւում է միայն եզակիներին։
– Քո վեպերում հերոսներդ, իրադարձությունները, միջավայրը կոնկրետ-հավաքական են, իրական-խորհրդապաշտական: Ստեղծում ես տիպեր, որոնք ասես էպոսային լինեն, աստվածաշնչյան կերպարներ: Բնության պատկերներն էլ են հաճախ այդպիսին: Ասք-պատումային են թվում վեպերդ բնակեցնող մարդկանց հարաբերությունները, իրար դիմելու ձևերը: Հատկապես, իմ կարծիքով, «Աստծո օրը» վեպում: Այնտեղ, կարծեմ, ակնարկում էլ ես քո, այսպես ասեմ, պատմական գիր անելու մասին: Իրո՞ք փորձել ես նոր սուրբ գիրք, նոր էպոս ստեղծել:
– Պայմանականօրէն, գրողի ստեղծագործական ընթացքը կարելի է բաժանել երեք փուլի. առաջինում նա ապրում է կեանքը՝ որպէս մարդ. երկրորդում իմաստաւորում է կեանքը՝ որպէս գրող. երրորդում նախորդ երկուսը ձուլւում են իրար, եւ ծնւում է իմաստունը։
Առաջինում գրողը փորձում է ընթացիկ կեանքն անմիջականօրէն վերածել գրականութեան՝ որպէս այդ կեանքի «հեղինակ»։ Երկրորդում արդէն կեանքն է նրա վրայ հաստատում իր հեղինակութիւնը, ու նա փորձում է խոյս տալ՝ գրականութիւնը վերածելով կեանքի։ Երրորդում նա փորձում է յաղթահարել ե՛ւ կեանքը, ե՛ւ գրականութիւնը եւ հասնել ազատութեան։ Այս փուլում նա ինչ էլ ստեղծում է՝ բնականօրէն վերածւում է մարմնաւորուած իմացութեան։ Դա էպոսն է։
Այդ է պատճառը, որ էպոսում, ըստ էութեան, չկայ հեղինակային ես. գրողի մարդկային ինքնութիւնն ամբողջովին տարրալուծուած է ստեղծագործութեան մէջ։ Պատմիչը միշտ կոյր է եւ անյայտ։ Անունն էլ պայմանական է, ինչպէս նրա պատմութեան մէջ ամեն ինչ. ե՛ւ կեանքն ու մահը, ե՛ւ մարդիկ ու կենդանիները, ե՛ւ բնութիւնն ու տիեզերքը, ե՛ւ ժամանակն ու տարածութիւնը, ե՛ւ չարն ու բարին։ Անպայման է միայն մէկ բան. պայքարը։ Ճշմարտութեան եւ կեղծիքի պայքարը։ Ընդ որում, պայքարող կողմը ոչ թէ ճշմարտութիւնն է, այլ կեղծիքը։ Ճշմարտութիւնը կարիք չունի պայքարելու. նրա միակ «խնդիրը» լինելն է։
Ահա թէ ինչու, իւրաքանչիւր ինքնաբուխ ստեղծագործութիւն ձգտում է անսահմանութեան, ուստի եւ սուրբ է։
– Եթե ասեմ, որ քո երեք վեպերից լավագույնը դեռ անտիպ «Աստծո օրն» է, ինչպե՞ս կընդունես իմ այս հայտարարությունը: «Արմէն»-ում կուզենայի այլ վերջաբան տեսնել. գլխավոր հերոսը չսպանվեր, այլ կիսաանորորշ շարունակեր թափառել կիսահայտնի երկրում, ինչպես ամբողջ վեպում է տարուբերվում կյանքի ալիքների վրա: «Արևի լեռ»-ում կասկածս վերաբերում է գլխավոր հերոս Արեգի դատողությունների անհամապատասխանությանն իր տարիքին. մանուկը երբեմն խոսում է պատանու նման, երբեմն` հասուն մարդու: Իսկ «Աստծո օրի» դեպքում որևէ կասկած, առարկություն մեջս չի ծնվում, ընդունում եմ անվերապահորեն, ամեն ինչ ինձ բավարարում է այն մեծ, նշանակալից վեպ կոչելու համար, էպոս կոչելու համար: Այն, իմ կարծիքով, հայ գրականության մեջ երբևէ ստեղծված լավագույն ստեղծագործություններից է:
– Քանի որ «Աստծոյ Օրը» վէպն անտիպ է, ուստի դրա բուն էութեան մասին չեմ կարող այստեղ ծաւալուել։ Կասեմ միայն. դա մի փորձ է՝ վերարծարծելու գոյութեան սկզբնական յիշողութիւնը…
«Արմէնը» գրելիս իմ ընտանիքը սրտատրոփ հետաքրքրութեամբ հետեւում էր վէպի ընթացքին։ Աւարտելուց յետոյ իմիջայլոց յայտնեցի, թէ՝ «վէպը վերջացաւ»։ Երեխաներս նայեցին դէմքիս եւ հասկացան ամեն ինչ։ Լաց լինելով՝ նրանք սկսեցին մահացու մեղադրանքներ տեղալ ինձ վրայ. կարծես ե՛ս էի սպանել Արմէնին… Այդ վայրկեանին, այո, ես ինձ անսահման մեղաւոր էի զգում, բայց հոգիս անշարժ էր՝ որպէս տապանաքար։ Առանց այդ անհաղորդութեան՝ անհնար է ստեղծագործել։ Կանցնի որոշ ժամանակ, եւ բոլորը, նաեւ դու, սիրելի Յովհաննէս, կհամոզուեն, որ Արմէնը չէր կարող ունենալ մէկ այլ ճակատագիր…
«Արեւի Լեռը» վէպը հեղինակի մանկութեան յուշապատումը չէ, այլ իր իսկ՝ մանկութեան կեանքը։ Դա մի ինքնուրոյն աշխարհ է, ուր ամեն ինչ միաձոյլ ապրում է մանկական ընկալման մէջ, որից դուրս որեւէ բան գոյութիւն չունի։ Կարելի է ասել, մանուկն ինքն էլ կեանքի հէնց իր այդ միասնական ընկալումն է։ Ամբողջ տիեզերքում դա իմացական մի եզակի վիճակ է, որը, ինչպէս ասում են, վերապահուած է միայն աստուածներին եւ երբեք չի կրկնւում։ Երբ մանկան մէջ արթնանում է մարդը, մանուկն սկսում է իրեն տարբերել աշխարհից։ Կեանքի այդ միասնական ընկալումը ճեղքւում է, եւ ծնւում է ծանօթ աշխարհը՝ կեանքն ու մահը, սէրն ու ատելութիւնը, երազն ու իրականութիւնը եւ այլն, եւ այլն։ «Արեւի Լեռը» վէպը գոյացած է հէնց այդ եզրագծին («Օրն աննկատ թեքւում էր դէպի արեւամուտ»)։
Վէպի որոշ «սահմանային» դրուագների առնչութեամբ պիտի նշեմ, որ չկայ Արեգ մանկան նրբանուրբ զգացումները, անմեկնելի զգացողութիւնները, անորսալի ընկալումները հարազատօրէն վերարտադրելու մէկ այլ բնական հնարաւորութիւն, քան դրանք թարգմանելը մարդկային հասկանալի լեզուի, եթէ, իհարկէ, մենք ինքներս՝ որպէս մարդ, ուզում ենք ամբողջովին զգալ ու ճանաչել մանկութեան կեանքը…
– Քո ստեղծագործությունն առհասարակ ես համարում եմ մեր արդի և անցյալի գրականության լավագույն դրսևորումներից մեկը: Ինձ հետ կհամաձայնեի՞ր՝ առանց կեղծ համեստության:
– Կարծում եմ, իմ «այո»-ն կամ «ոչ»-ը որեւէ բան չեն նշանակում …
Երևան-Մայնի Ֆրանկֆուրտ
2014թ. դեկտեմբեր-2015թ. մարտ
