Ծնունդով որտեղի՞ց են ձեր նախնիները:
Ըստ իմ պապերի, ղարաբաղից ենք, Շուշի քաղաքից: Անգամ հիշում եմ, պապս ինձ դնում էր ծնկին ու ասում. «Բալամ, մենք չտեսանք, ամա դուք Շուշիի ղալեն (բերդը) կտեսնեք»: Բռնագաղթվել ենք Շահ Աբասի միջոցով 1604-1605թթ, Իրանի խորքերում, հիմնականում Իսպահանում, որտեղ էլ հիմնադրվել է Նոր Ջուղան:
1991-2005 ժամանակահատվածում Երևանում և Լոս Անջելեսում հրատարկվել են ձեր պատմվածքների, վիպակների, թատերգությունների ժողովածուները: Ընթերցողին եք ներկայացրել մի շարք ժողովածուներ` «Հետմահու հարսանիք», «Երբ որ բաց են դռներն հուսո»,« Մահվան պար», «Մի բուռ առօրյա», «Դարի Ճանապարհը», «Թատրոն»,Անվավեր», «Դպրոցի ճամփան», «Անվերադարձ ապագա», «Ուղղիչ տունը», «Խրամատից դուրս»: Սկսած 1996 թվից մինչև այսօր Լոս Անջելեսում և Երևանում բեմադրվում են ձեր թատերգությունները: Պատմվածքների գիրքը՝ «Խաշաթաղ-Գլենդել» խորագրով հրատարակվել է Երևանում պետական պատվերով: 2004թ-ից Հայաստանի Գրողների միության անդամ եք: Անցած տարի ՀՀ սփյուռքի նախարարի կողմից պարգևատրվել եք «Վիլյամ Սարոյան» մեդալով: Դուք ձեզ հայաստանյան թե՞ սփյուռքահայ գրող եք համարում:
Ծնվել եմ արտեկրում, 10 տարի եղել եմ սովետական Հայաստանում, այժմ ապրում եմ ԱՄՆ-ում, հայ եմ, գրում և ստեղծագործում եմ ոչ թե հայերենով, այլ՝ հայերեն: Ես չգիտեմ, մինչև Հայաստանի առաջին հանրապետությունը ունեցե՞լ ենք «սփյուռքահայ» և «հայրենի» գրողներ հասկացությունները թե՞ ոչ: Այնուամենայնիվ ես ինձ համարում եմ հայ գրականության ներկայացուցիչ, գրում եմ հայերեն և փորձում եմ իմ լուման ներդնել հայ գրականության մեջ:
Մի առիթով դուք ասել եք. «Իրանը ինձ կյանք է պարգևել, Հայաստանը՝ ոգի, Ամերիկան՝ բարեկեցություն»: Ի տարբերություն այլ հայ գաղթօջախների Ամերիկայում պատկերը բազմազան է, այնտեղ ստեղծագործում են և ազգային հայ օտարագիր գրողներ և շարունակում են ստեղծագործել հիմնականում Սփյուռքի ամենատարբեր գաղթօջախներից հետանկախության շրջանում Հայաստանից մեկնած գրողներ: Ինչպես նաև գրողների մի խումբ կյանքի մի շրջանում այլ քաղաքակրթական միջավայրում է ապրել ու ստեղծագործել, մյուս շրջանում մեկ այլ: Այս իմաստով դժվար չէ՞…
Անձամբ ես, ապրել եմ երեք երկրում, երեք կյանք, իրենց բնորոշ քաղաքակրթությամբ, որոնք ոչ թե խոչընդոտել, կամ դժվարեցրել են ստեղծագործական իմ անցած ճանապարհս, այլ աշխարհաընկալման լայն հնարավորություն են տվել, որպեսզի կարողանամ ազգային հենքի վրա կառուցել համամարդկային արժեքներ: Հատկապես Լոս Անջելեսը բազմազգ մշակույթների քաղաք է, այստեղ աշխարհը կարող ես առնել բռանդ մեջ ու ճաշակել երկիր մոլորակի համը: Ես չեմ ճանաչում արտագաղթած մի արհեստավարժ արվեստագետի, որը արտերկրում դադարել է ստեղծագործելուց: Կրկնում եմ, խոսքս Արհեստավարժ ստեղծագործողի մասին է: Վերջապես չմոռանանանք, որ սովետական Հայաստանի մշակույթը վերելք ապրեց արտերկրում կայացած մեծությունների շնորհիվ, որոնք 20-30-ականներին, հենց այդ նպատակով էլ հրավիրվեցին հայրենիք, կամ 40-ական թվականներին կամովի հայրենադարձվեցին:
Ի՞նչ է Հայաստանը սփյուռքահայ մտավորականի ընկալմամբ` հայրենիք թե՞ հայրենիքի այլընտրանք:
Հայաստանը աշխարհագրական իր տարածքով ու այնտեղ ապրող ժողովրդով անձամբ ինձ համար ցավ է, կենդանի էակ…վկա Հայաստանում ահավոր տոկոս կազմող աղքատությունն և օրըստօրե հայաթափումը, աճող հայաստանաբնակ նոր գաղթօջախները: Ես վատատես չեմ, իրատես եմ:
Տարիներ առաջ մտահոգություն եք հայտնել, որ Հայաստանում գրողները մեկը մյուսին չի ընթերցում, արհամարհում են հատկապես սփյուռքահայ գրողներին. «Անթիլիասում կազմակերպված համագումարի նիստերը երկու անգամ դադարեցվեցին, որովհետև քսանից ավելի հայրենի գրողներից միայն մի քանիսն էին մասնակցում նիստերին, իսկ հայրենի գրողները, իրենց նյութը կարդալուց հետո հաճախ լքում էին դահլիճը»: Մասնակցու՞մ եք արդյոք Հայաստանի Գրողների միության համագումարներին, բարձրացնում եք այնտեղ ձեզ հուզող հարցերն ու խնդիրները և արձագանքներն ինչպիսին են լինում։
Ճիշտ եք, ասել եմ և հարկ եղած դեպքում կարող եմ կրկնել: Համագումարը ինձ համար իր մեջ շատ լուրջ ենթատեքստ է պարունակում, ես կասեի համահավաք, որովհետև ուղղակի հավաքվում են, անելիք չունենալով քեֆ են անում, միմյանց հետ ծանոթանում… Այո, բացառությամբ մեկից, հայաստանյան բոլոր համահավաքներին մասնակցել եմ, չնայած այնտեղ հայաստանաբնակ գրողների մասնակցությունը, հատկապես երիտասարդների (բացառությամբ մի համահավաքի) շատ քիչ է եղել, բայց առանց վարանելու արծարծել եմ ոչ միայն այդ հարցը, այլև ինձ հուզող բազում հարցեր, որոնք ոչինչ չի փոխել, որովհետև կազմակերպիչները «պլան» են կատարում, ամեն ինչին նայում են մատների արանքից: Անգամ յուրաքանչյուր օրվա օրակարգն է փոփոխության ենթակվում (անլրջության հետևանքով): Սա ուղղակի զավեշտ է: Առածն ասում է. « Գելի գլխին խրատ են կարդում, ասում է, վերջացրեք, գյալլես փախավ»: Գրողների համահավաքները ընդհանրապես ձևական բնույթ են կրում, պակասում է արհեստավարժությունը, ոչ լուրջ առնված տափակ ելույթներ՝ բաժակաճառեր… Գուցե ինձ պախարակողներ լինել, նրանցից կուզեի գոնե մեկ օրինակ, այդ համահավաքներից մեկում հնչեցված գրականագիտական հոդված, կամ հայ գրականությանը հուզող լուրջ ելույթ աչքս մտցնեն: Այս հարցերով հանդես եմ եկել թե գրավոր, թե հեռուստատեսությամբ: Անձամբ ես այդ համահավաքներում հրաշալի օրեր եմ անցկացրել, աշխարհի տարբեր անկյուններում բարեկամներ եմ ձեռք բերել ու մինչ օրս կապի մեջ ենք: Շնորհակալ եմ Գրողների Միության նախկին նախագահ, հանգուցյալ Լևոն Անանյանին, որին անվանում էի «սնդիկ», այն բանի համար, որ բոլոր մտահոգություններս անձամբ կիսել եմ նրա հետ, նա երբեք չթունավորվեց, քեն չունեցավ ու մինչև կյանքի վերջ մնացինք հրաշալի բարեկամներ:
Ապրելով սփյուռքում, ի տարբերություն սփյուռքում ապրող շատ մտավորականների դուք ավելի հաճախակի եք արտահայտում ձեր քաղաքական հայացքները: Իսկ առհասարակ ի՞նչ կարևորություն եք տալիս գրողի քաղաքական դերին:
Այս ճակատագրական տասնամյակներում մեր ժողովուրդը շատ արագ քաղաքականացվեց ու մեծ ձեռքբերումներ ունեցավ, այդ թվում նաև մտավորականությունը, մասնավորապես գրողները, ինչու ոչ, նաև ես: Արդյունքը եղավ Արցախի ազատագրումն ու Հայաստանի անկախացումը, առավել ևս անկախացումից հետո: 1992 թվին Հայաստանում էի, հավաքարարից մինչև ակադեմիկոս, յուրաքանչյուրը մի-մի քաղաքական մեկնաբան էր, մեծ խանդավառություն կար փողոցներում, պուրակներում, մուտքերում… Ամենուր քաղաքականություն էր: Հայաստանի հևքն քաղաքականացված էր, ամբողջ ժողովուրդը պատրաստ ցանկացած զոհողության, հույսով ու հավատով լցված սպասում էր հրաշքների: Դժբախտաբար եկավ հիասթափությունների շրջանը, ժողովուրդը հուսախաբություն ապրեց ու անցավ մահացու անտարբերության գիրկը: Ես քաղաքական գիտություններից հեռու եմ, շարքային հետևորդ, բայց երբեմն ընդվզում ու ինձ իրավունք եմ վերապահում հանդես գալ համեստ հոդվածներով, իսկ որոշ երևույթներ փորձում եմ մեկնաբանել իմ գեղարվեստական գրականությամբ, հատկապես թատերգություններում, որոնցից մեծ մասը բեմադրվել է: Վերջինը «Պատանդը»-ն էր, որը բեմադրվեց այստեղ, և որպես դիպլոմային աշխատանք, նաև Երևանում:
Հակառակ վերընշված կարծիքին Հայաստանում կլսես, թե սփյուռքահայը «տաքուկ» տեղից է միայն ձայն հանում… որ մեր թերություններից խոսելու իրավունք ունենք միայն այստեղ ապրողներս։ Ի՞նչ կասեք։
Նորից խոսում եք իրավունքներից, սովետական «չի կարելի»-ներից: Ի՞նչ իրավունքի մասին է խոսքը: Դժբախտաբար ոչ սփյուռքն է Հայաստանը ճանաչում, ոչ էլ Հայաստանը սփյուռքին: Սովետական երկաթյա վարագույրը իր բացասական դերը խաղաց այդ հարցում: Սփյուռքահայը իր համար ստեղծեց երևակայական դրախտավայր ու սերունդ դաստիարակեց, այն հույսով որ մի օր, անգամ ետ մահու կարժանանա այդ դրախտին: Եթե միայն կթում եք, ուրեմն պիտի թույլ տաք իմանալու թե այդ կաթից ո՞վ է օգտվում: Հայաստանում սփյուռքահայ կամավոր բժիշկների վիրահատությունները միթե՞ միջամտություն չէ ներքին սպասարկման քաղաքականության: Ինչո՞ւ նրանց ձեռքերը չեք շղթայում: Նախկին քնած սփյուռքը, արդեն արթնացած առյուծ է: Երբեմն սփյուռքը այնպիսի բաներ է նկատում, որ հայաստանաբնակը չի էլ կարող տեսնել, այդ երևույթները հայաստանաբնակի համար դարձել է կենսաձև, իսկ ինչու լռենք այդ մասին, երբ «Արի տուն» ծրագրի համար միլիոններ է վատնվում, իսկ սահմանամերձ գյուղերի պատանի-պարմանուհիները երազում են Երևանը գոնե մեկ անգամ տեսնել: Մի մոռացեք, որ հենց արթնացած առյուծի կորյուններն են, որ միասնականությամբ նեցուկ կանգնեց հայրենի կառավարարությանն ու Հայոց ցեղասպանության 100-ամյակին ընդառաջ իրենց գործունեությամբ, ըստ արժանվույնս հայոց հարցը մեր հարթակից փոխադրեցին համամարդկային քաղաքական ու պահանջատիրական հարթակ: Հայաստանը հայինն է, ոչ միայն հայաստանաբնակինը: Եթե մեզ իրավունք է վերապահված խոսելու և միաժամանակ հպարտանալու հայաստան երկրի ձեռքբերումներով, ուրեմն, նաև իրավունք ունենք ափսոսելու և ցավ ապրելու բացթողումների համար…
Այնուամենայնիվ, խնդրում եմ, այնպես ինչպես սովետական կարգերում էր ընդունված, մի մտածե՛ք մեր փոխարեն, մի գրե՛ք մեր ելույթները, մի ասեք թե ինչպիսի ֆիլմեր կարող ենք դիտել, ինչպիսի գրքեր կարդալ, մի արգելեք հայաստանի բացթողումներց խոսողների մուտքը Հայաստան, անգամ մի ասեք, թե ինչպես և ինչ կարգի սեքսով կարող ենք զբաղվել…
«Այս վեպի համար, կարելի է ասել, աշխատել եմ ողջ կյանքս: Այն ծպտյալ հայերի մասին է, որը միշտ հետաքրքրել է ինձ: Բազում գրքեր եմ կարդացել, ուսումնասիրել և հետաքրքիր էր, թե ինչ ապրումներ կունենա թուրք մեծացած հայը, երբ իմանա ողջ ճշմարտությունը: Ընդամենը երկու ամիս պահանջվեց` այս ամենը թղթին հանձնելու համար»: Դուք այլ գործերի հեղինակ եք, բայց «Ձնհալը», կարծես, դարձավ Ձեր կյանքի գործը: Նպատակ կա՞ վեպը այլ լեզուներով և ինչու ոչ թուրքերեն թարգմանել:
Իհարկե ցանկություն կա, արդեն թարգմանվում է պարսկերենի, իսկ այլ լեզուներով թագմանության համար նախ գումար է պետք, ապա հրատարակիչ: Այս հարցով ես մի քիչ պասիվ եմ, ոչ հետևողական, իմ գործը գրելն է, անգամ շարժապատկերի վերածելու ցանկություններ են եղել:
Գլոբալիզացիան իր ավերումն է գործում նաև սփյուռքի իրականության մեջ: Ձեր ստեղծագործության հերոսներից շատերը ամերիկյան իրականության մեջ հայտնված հայերն են, ովքեր ստիպված են ապրել նոր աշխարհի թելադրած օրենքներով ու կենսաձևով, անկամորեն ենթարկվելով ուծացման: Ո՞րն է այն գաղափարական առանցքը, որ կարող է հենք հանդիսանալ ազգային արժեքների պահպանման համար:
Դժբախտաբար դուք ճիշտ եք, բայց մի մոռացեք, որ մենք ունեցել ենք նաև սովետականացման շրջան և դա ուղղակի, բռնի անբարոյականացնում էր մեզ, որը բավականին արագ էր իրագործվում: Վկա, 30-ականներին մտավորականների սպանդը, տարեց տարի Հայաստանում աճող ռուսական դպրոցների քանակն ու էլիտար դասի քաղքենիությունը՝ ռուսախոսությունը: Փոքր ազգ ենք, տոկալ է պետք, հզոր ազգերի ձեռքին խամաճիկ ենք դառնում: Այնուամենայնիվ ազգային արժեքները պահպանողը հայրենի հողն է, հայրենի ժողովուրդը: Դասական սփյուռքը մի այլ երևույթ էր: Համաշխարհայնացման այս ժամանակաշրջանում սփյուռքը պետք է շտապի իր լուման ներդնելու հայրենիքի զորացման ու ժողովրդականացման գործում: Սփյուռքը երկարժամկետ ծրագրեր (պլաններ) մշակելու իրավունք չունի, ժամանակ չունենք, ոչ միայն մեր լեզուն, այլև հայի մեր տեսակն է պահածոյացվում: Հայն սփյուռքում կորցնում է իր համն ու համեմունքը՝ մշակույթը շաղախվում է այնպիսի երևույթներով, որը ոչ թե վատն են, այլ մերը չեն: Ազգային արժեքների պահպանման գաղափարական հենքի միակ առանցքը Հայաստան աշխարհն է:
Հարցազրույցը վարեց Սիրանուշ Նազլուխանյանը
