Հովհաննես Այվազյան | Տիգրան Մանսուրյանի և Հրանտ Մաթևոսյանի զրույցը

[Սիրելի մաեստրոյի ծննդյան օրվա առթիվ]

Հիմա տեսեք, թե դա ինչպես տեղի ունեցավ։
«Գրքերի աշխարհի» խմբագրությանը խոստացա իրենց համար որեւէ բան բերել Տիգրան Մանսուրյանից. հարցազրույց, հոդված, ակնարկ… նրա գրածը։
–Որոշակիորեն ի՞նչ, ուրեմն,–անհամբերությամբ հստակեցնել ուզեց խմբագիրը։
–Թեկուզ գրախոսություն Հրանտ Մաթեւոսյանի՝ դեռ չգրած գործի մասին։–Կատակեցի՝ ցույց տալու համար, որ կոմպոզիտորը կարող է գրել նույնիսկ ամենաանհնար բաների մասին։ Եվ ցանկացած ժանրով։
Խմբագրի հետ պայմանավորվեցինք անսպասելիորեն հրաշալի մի գաղափարի շուրջ. իմ խնդրանքով Տիգրան Մանսուրյանը կգրի ակնարկ Հրանտ Մաթեւոսյանի մասին։ Պիտի աշխատեմ համոզել։ Կատակը լրջացավ։
Տիգրանին հայտնեցի այս ցանկությունը։ Ոգեւորվեց։ Իսկ հաջորդ օրն ինձ ասաց, որ ինքն այդ բանը չի անի. ոգեւորությունը բավարարել էր միայն սկզբի համար։
–Ծանր գործ է,–ամփոփեց։
–Նրան վերլուծելը, հասկանալն ու գրելը,–պատասխանեցի,–հեշտ գործ չէ, բայց դու կարող ես հրաշալի անել։ Ուղղակի ինքդ քեզ չես կարողանում հաղթահարել, ինքդ քեզ չես կարող արտոնել նման քայլի։ Եվ սա է ամենադժվարը։
–Այո,–համաձայնեց։
Երկու օր անց։ Երեկոյան Հրանտ Մաթեւոսյանի հետ զբոսնում ենք Աբովյան, Թումանյան, Տերյան, Սայաթ–Նովա փողոցներով, մտանք մի սրճարան՝ գարեջուր խմելու։
–Հրանտո՛,–հանկարծակի ասաց Տիրգանը,–Հրա՜–անտ, քեզ հետ հարցազրույց եմ ուզում վարել։ Կհամաձայնվե՞ս։ Մի քանի մարդ կա, որոնց հարցեր ունեմ տալու։ Մեկը դու ես, մյուսը՝ Աշոտ Զոհրաբյանը…
–Ո՞վ է,–հարցրեց Հրանտ Մաթեւոսյանը։
–Կոմպոզիտոր է՝ ընկերս, մեր տանը ծանոթացել եք։
–Ի՞նչ զրույց։
–Ես հարցեր տամ, դու պատասխանես, Հովհաննեսն էլ գրի առնի։ Հա՞, Հովհաննես, կանե՞ս։
–Սիրով։ Նյութը կվերնագրենք «Տիգրան Մանսուրյանի հարցազրույցը Հրանտ Մաթեւոսյանի հետ», ես միայն կստորագրեմ՝ «Գրի առավ…»։
–Ամիսների բզբզոց է պետք դրա վրա, Հովհաննեսը չի կարող,–կտրեց Հրանտ Մաթեւոսյանը։
Լռություն։ Տիգրանը կոկա–կոլա է խմում, մենք՝ գարեջուր։
Վերջացրինք։ Քայլեցինք Տերյանն ի վեր. Մանսուրյանին տուն ենք ուղեկցում։
–Քանի՞ էջ եք պատկերացնում,–անսպասելի աշխուժացավ Հրանտ Մաթեւոսյանը։ (Մինչ այդ մի քանի անգամ ինձ ասել էր. «Մեկը լիներ, մամուլի համար հետը զրուցեի»)։
–5—6—10… Ինչքան խոսեք,–արագ վրա բերեցի ես,–եւ կտպագրենք «Երկիր Նաիրի» թերթում։
–Հա, 5—7 էջը լավ ծավալ է։–Համաձայնելու վրա է գրողը։–Մի կենտրոնական լավ թերթ լիներ, տպագրեինք։
–Որ թերթում երկուսդ տպագրվեք՝ կենտրոնական կդառնա,–ասացի ես։–Երեւանում մի քանի մարդ կա, որտեղ գրեն, այդ թերթն էլ կդառնա լավագույնն ու ընթերցվողը։
Լռություն։ Քայլում ենք կիսամութ Տերյանով։
–Էդ «Գրի առավ…»–ը լավ ձեւ է։–Լուրջ ասաց Հրանտ Մաթեւոսյանը։–Դու խոսես, մեկը գրի առնի ու այդպես տպագրի։ Հարցեր չլինեն նյութում։ Հարցերը լինեն, պատասխանես, հետո տպագրելիս հանվեն։
–Հրա՛նտ, մոսկովյան լրագրողուհուց լավ հարցեր ունեմ տալու։ Այն, որ քեզ հետ հիանալի հարցազրույց էր արել։–Չի հանձնվում երաժիշտը։
–Լավ է, ի՜նչ խոսենք,–նորից սառչում է գրողը։
–Այնուամենայնիվ, ես տալիս եմ հարցերս,–հարձակման անցավ Մանսուրյանը։–Օրինակ, մեր զրույցի ժամանակ պիտի հարցնեմ, թե ինչպես ես վերաբերվում սղվող երեւույթներին. կար Չարենցը, եւ կողքին կային…
–Սարմենի մասի՞ն պիտի խոսենք։ Ի՞նչ խոսենք Սարմենի մասին…
–Այսօր էլ սղվող ստեղծագործողներ կան, մարդիկ, որ պիտի անցնեն–գնան։ Նրանց մասին եւս…
–Ի՞նչ խոսենք, ինչի՞ խոսենք նրանց մասին։ Չարե՛նցն է չափանիշդ, էլ ուրիշին ինչո՞ւ ենք քննարկում նրա կողքին։ Չարե՛նց…
–Պիտի հարցնեի, օրինակ, Հրա՛նտ, թե ինչ ես մտածում Շահան Շահնուրի այս խոսքի մասին. «Հայ լրագրության մեջ անուն մը շինելը ավելի դյուրին բան է, քան անգլիական շեշտով սուլելը»։
Լռություն։ Գրողը, թերեւս, նրբանկատորեն չպատասխանեց այդ հարցին. կողքից լրագրող էր քայլում։ Կամ գուցե թողեց, որ ես պատասխանեմ։ Ենթադրելով, թե Մանսուրյանի հարցերը պիտի որ միայն գրականությանը վերաբերեին, հիշեցրի, որ Շահնուրի խոսքը լրագրության մասին է։
–Լրագրությունն էլ գրականություն է,–ասաց Մանսուրյանը։
–Այո,–հաստատեց Մաթեւոսյանը։
–Հրանտո, պիտի հարցնեի, թե ինչպես ես հասկանում ու բացատրում Դանիել Վարուժանի այն միտքը, թե հայրենասիրությունը կոտրեց հայ գրականության մեջքը։
–Կպատասխանեի, որ այդ երկու հասկացությունն իրար չեն հակասում։ Որ ամեն ինչ կախված է կոնկրետ մարդուց, գրողից, նրա տաղանդի չափից։
–Վարուժանն ասել է տվյալ պահին եղած գրական փաստերի վրա հենվելով։ Ասել է՝ «կոտրեց», չի ասել «կոտրում է», «կոտրելու է», չի ընդհանրացրել։ Նրա խոսքը չի բացառում «գրականություն» եւ «հայրենասիրություն», այսինքն՝ «գեղարվեստ» եւ «գաղափարախոսություն» հասկացությունների խաղաղ հարեւանությունն առհասարակ. հետո կարող էին գալ գրողներ, որ կհամատեղեին այդ երեւույթները։–Միջամտեցի ես։
–Ճի՛շտ է,–աջակցեց Հրանտ Մաթեւոսյանը։–Պարույր Սեւակի, Համո Սահյանի մեջքը չկոտրվեց Վարուժանի ասած այդ բեռի տակ։ «Հայերեն են լալիս ձյուներդ». հայրենասիրություն չէ՞, պոեզիա չէ՞… Արեւմտահայ իրականության մեջ էլ հենց ինքը՝ Վարուժանը, չճկեց այդ բեռի տակ։
–Հրա՛նտ, պիտի հարցնեի, թե ի՞նչ է ուզում ասել Ֆոլկների հերոսներից մեկը, երբ այսպես է խոսում՝ մերը՝ ինչ, մենք՝ հարավցիներս, պարտվեցինք, մերը գրականությունն է, Հյուսիսը հաղթեց մեզ, նրանը կյանքն է։
–Պատասխանն ուղիղ այս է,–խնդաց Հրանտ Մաթեւոսյանը,–տարիներ առաջ Լեւոն Հախվերդյանի ասածը. այստեղ՝ մեզ մոտ՝ Ռուսաստան–Հայաստան–սովետում կյանք չկա, լավ գրականություն կա, Արեւմուտքում էլ գրականությունը ճգնաժամ է ապրում, որովհետեւ լավ կյանք կա։
Հասանք Տիգրան Մանսուրյանի շենքի մոտ։
–Այսպիսի մի տասը հարց ունեմ քեզ տալու, Հրա՛նտ,–շարունակությունն ապահովեց Տիգրան Մանսուրյանը։–Բարի գիշեր։
–Զրուցախեղդ եղանք,–կատակով ամփոփեց գրողը։–Բարի գիշեր։
Հրանտ Մաթեւոսյանի հետ քայլեցինք Աբովյանն ի վար։ Այժմ ես ուղեկցում եմ գրողին։ Հասանք Պուշկինի փողոց, իր տան մոտ։
–Փառավոր զրույց կլիներ,–ասացի,–շատ լավ կլիներ, եթե կայանար։
–Տեսնենք… Անենք…,–Անորոշ–որոշակի պատասխանեց Հրանտ Մաթեւոսյանը։–Բարի գիշեր։
Ես, զրույցի ու զբոսանքի ազդեցության տակ, Աբովյանն ի վեր դանդաղ բարձրացա դեպի կանգառ ու մտածեցի, որ մեր ժամանակի այս երկու երեւելիների հարցազրույցն, իրոք, լրագրության մի փառավոր նմուշ կարող էր դառնալ։ Խորքից ու գեղեցկությունից բացի՝ մի առանձնահատկությամբ եւս. Տիգրան Մանսուրյանը՝ հարցազրույց վարող լրագրողի դերում։
Հընթացս վախեցա նաեւ զրույցն այդ, այսպես ասած, «պաշտոնապես» չկայանալու համար եւ, տուն հասնելով, գրի առա դրա բանավոր, «հետախուզական», «սեւագիր» տարբերակը։ Մտածելով, որ մոռացման ճիրաններից փախցնում եմ երկու մեծերի իրիկնային զբոսանք—զրույցի այս պատառիկը։
Լուսնի կաթնալույսով պարուրված ամառային մեղկ երեկո էր։ 95 թվականի հուլիսի 23–ը։

* * *
Երբ գրի առա երկու երեւելիների իրիկնային զբոսանք–զրույցի այս պատառիկը (ուրիշ բաներից էլ խոսեցինք), մտածեցի մի հնարանք կիրառել։ Եվ հաջորդ օրերին մի քանի անգամ Տիգրան Մանսուրյանի հետ այսպես խոսեցի.
–Արի, քո հարցերին հիմա էլ դու պատասխանիր։ Նաեւ մյուս 6–7 չտրված հարցերիդ։
–Ե՞ս,–զարմացավ։
–Այդ հարցերդ քեզ են վերադառնում իմ միջոցով։
–Այսինքն՝ դու ինձ հարցնելու ես այն, ինչի պատասխանն ես Հրանտի՞ց էի ուզում ստանալ։
–Այդ խնդիրները վերջին երեք–չորս տարին անընդհատ զբաղեցրել են քեզ։ Կարեւոր հարցեր են։ Քեզ հուզում են անվերջ։ Հենց այդ պատճառով էլ հարցնում էիր Հրանտ Մաթեւոսյանին։ Ամենայն հավանականությամբ՝ քո ու նրա դիրքորոշումները համեմատելու, ճշգրտելու նկատառումով։ Ճի՞շտ է։
–Լավ…
–Հետաքրքիր է իմանալ քո տեսակետը գրականության, երաժշտության ու առհասարակ արվեստի բնագավառում սղվող երեւույթների մասին, հայ լրագրության մեջ «անուն մը շինելու» հեշտության մասին, պատերազմ–գրականություն–երաժշտություն հարաբերության մասին, Հեսսեի «Գերմանիան չափազանց էի սիրում՝ հայրենասեր լինելու համար» մտքի մասին, Վարուժանի «Ազգասիրությունը կոտրեց մեր գրականության մեջքը» արտահայտության մասին… Այս մտքերն այնպիսի հաճույքով ես կրկնում ու այնքան հաճախ, որ կասկած չի մնում՝ շատ ես հավանել։
–Սարսափե՛լի բան է դրանց պատասխանելը,–ծիծաղեց Մանսուրյանը։
–Բայց Հրանտ Մաթեւոսյանին, այնուամենայնիվ, տալիս էիր այդ հարցերը։
–Է, նա չէր պատասխանում։–Բարձր ծիծաղեց։
–Երբ հարցնում էիր՝ չգիտեիր՝ կպատասխանի՞, թե՞ ոչ։
–Դրանք իմ… իմ… ոնց ասեմ…
–Չարաճճիություննե՞րն էին։
–Խաղե՛րը… Սարսափելի է խոսել, օրինակ, Հյուսիս–Հարավ պատերազմի ու գրականության հարաբերության մասին ֆոլկներյան մտքի շուրջ… Հիմա չէ։ Չեմ ուզում պատասխանել։ Պետք չէ։ Հետո… Հետո… Լուրջ խոսել չի կարելի։ Կատակով՝ թերեւս… Այլապես կմտածես՝ դժգոհություններս եմ ընդամենը մեջտեղ բերում։ Հատկապես կոնսերվատորիան թողնելու ֆոնի վրա…
–Ի՞նչ դժգոհության մասին է խոսքը, երբ իրականացել է ամենամեծ քո ցանկություններից մեկը. այլեւս ռեկտոր չես։ Ստեղծագործելու համար ազատություն էիր ուզում՝ ունես։
–Իհարկե։ Այո, այո… Ունեմ Կա…
Այս էլ մեկ ամիս անց էր՝ օգոստոսի 19–ին։

Հայաստանի Հանրապետություն / 14-01-2011