Արաբական ժողովրդական գրականության հիմնային գործերից մեկը՝ Հազար ու մի գիշեր հեքիաթների ժողովածուն, որն իր մեջ ունի հնդկական մշակույթի ազդեցության ակնհայտ շերտավորումներ, հնդկական ծագմամբ անգլիացի գրող Սալման Ռաշդիի համար դառնում է հիմնաքար կառուցելու ժամանակակից աշխարհի և ներկայիս քաղաքացու ծագումնաբանական սխեման ախտորոշող մի նոր բանաձև: Նրա «Երկու տարի ութ ամիս ու քսանութ գիշեր» գրքում ներկայացված է մարդկության սերնդակցական կապի խզում և օտարում եսի ինքնությունից: Ռաշդին ցույց է տալիս, որ սերունդների միջև առկա ներքին միավորումն է և այս միավորման սկզբնաղբյուրը, որ կարող է փրկել մարդկության շառավիղներին գալիք արհավիրքներից: Պատմության դարակավոր շերտերում, փոշու և մոռացության մտամրրիկում Ռաշդին գտնում է մարդկության արմատային կապը սերնդակցական շղթայում և այն կապակցում է ժամանակակից աշխարհին՝ վերստեղծելով պատմության ընթացքի մի նոր իրականություն:
Միայուսված պատմությունների ներքին կապակցումը ստեղծում է Հազար ու մի գիշերների անվերջանալիության տպավորությունը: Ռաշդին այս գրքում տարբեր սերունդների նկարագրով ներկայացնում է միմյանց հետ փոխկապակցված պատմությունների հաջորդականություն: Միմյանցից ծագող պատմությունների «մատրյոշկայի էֆեկտը» գործում է ի օգուտ Ռաշդիի: Այն օգնում է հետևել սերնդակցական կապի զարգացմանը և տեսնել իրականության աստիճանական փոփոխումը: Հերոսների մեծ քանակն ու երբեմն մոռացվող կերպարների բնութագիրը դառնում է մշուշոտ ու անորոշ հասարակության նկարագրի մի մաս:
Վեպում առկա մոգական ռեալիզմը հասնում է իր բարձրագույն շեմին և կարելի է ասել անգամ մոտենում է ֆանտաստիկայի ժանրին: Երբ այս ամենին գումարվում են պատմական ժանրի որոշակի տարրեր, վեպը հարստանում է իր ներքին դինամիկայով և ժամանակի մեջ կատարվող տեղաշարժով: Ռաշդին այս վեպում հասնում է ժանրային միքսացիայի և դրան անհրաժեշտ լեզվական ապարատի մաքսիմալ ճկման: Նկատելի է, որ ժանրային համադրումները հանգեցնում են նրան, որ լղոզվում են պատմական իրականության մասին մեր պատկերացումները, և դժվար է զատել իրականը երևակայականից: Այս կոնտեքստում կարելի է տեսնել անցյալի և ներկայի միջև եղած անքակտելի կապը: Անցյալի պատմությունը գալիք ներկան է, իսկ ներկան՝ անցյալի տեսանելի շարունակությունը:
Գրքում ներկայացված սերնդակցական շղթայի սկիզբ է հանդիսանում XII դարը: Ժամանակի մեծագույն փիլիսոփա համարվող Իբն Ռուշդը, վտարված լինելով իր իսկ ծննդավայրից, ստիպված է խղճուկ կյանք վարել հրեաներով բնակեցված մի փոքրիկ գյուղում: Նրան վերագրում էին բանականությանը, տրամաբանությանը ու գիտությանը բնորոշ առանձնահատկություններ, որոնցով նա առանձնանում էր մյուսներից: Նրա և Դունիա անունով մի աղջնակի միջև սկսվում է բուռն սիրային կապ, որն իր տեսակով ինքնին արդեն մոգական աշխարհի դրսևորումների նախաշեմ է հանդիսանում: Դունիան իրականում գերբնական ուժերի տեր ջին է: Նրա անունը հունարեն նշանակում է աշխարհ, և ինչպես ինքն է ասում աշխարհն է հոսելու իր միջով, և նրանք ովքեր կծնվեն իրենից կտարածվեն ողջ աշխարհով մեկ: Սա դառնում է վեպի մարգարեական խոսքը, որն իրականանում է գրքի սյուժետային զարգացմանը զուգահեռ:
Որոշ ժամանակ անց Իբնը լքում է Դունիային: Չչարանալով մարդկության հանդեպ և սիրելով իր մահկանացու զավակներին՝ Դունիան հեռանում է մարդկային իրականությունից և միանում ջիներին: Նրանց սերունդները տարածվում են մոլարակի տարբեր մասերում՝ չիմանալով և երբեմն անգամ մոռացության տալով իրենց ծագումն ու սերնդակցական կապը: Նրանք անտեղյակ են իրենց բացառիկ ունակությունների մասին: Սերունդներ շարունակ նրանք տարօրինակություններ են նկատում, որոնք որևէ կերպ չեն գտնում իրենց բացատրությունը: Սերունդների նկարագրման ընթացքն իր բազմաթիվ հերոսներով, նրանց մեկը մյուսից տարբեր հատկանիշներով ստեղծում է գիտակցական հոսք, որն ընթերցողին հասցնում է մոգական ռեալիզմի այն շեմին, որտեղ երևակայական աշխարհն ընկղմվել է իրականի մեջ և ստեղծել անորոշ, առեղծվածային, բայց և ներքին ճշգրտությամբ միահյուսված ներտարածական մի աշխարհ:
Արդեն XX դարն է: Ամենուրեք քանդված փողոցներ են, ջրի պաշարները սպառվել են, մարդիկ այլևս չեն կարողանում գոյատևել առանց լույսի, համատարած հուսահատություն է, և տագնապն օր-օրի գլուխ է բարձրացնում: Սերունդները հասել են Նյու Յորք: Ավերիչ կայծակի հետևանքով Նյու Յորքի բնկաչության մի մասը մահացել է, իսկ մյուսները սարսափի մեջ են: Երկար դարեր անց Դունիան ետ է վերադառնում իր սերունդներին միավորելու և նրանց մեջ արթնացնելու այն մոգական ոգին, որ պետք է պայքարի հանուն մարդկության: Սա համամարդկային պայքարի մի նոր կոչ է՝ պայքար ընդդեմ ջիների, ընդդեմ նրանց խավարի: Ռաշդին այս պայքարը ներկայացնում է որպես ինքնաճանաչման և ինքնահաստատման ուղի սերունդների համար: Ինքնաճանաչման և հանուն մեկ նպատակի միավորման այս փորձը ժամանակակից մարդու համար դառնում է գոյատևման միակ ուղին:
Խավարի դեմ պայքարը մարդկությանը տալիս է մեծ ուժ, ներքին անկախություն, մտավոր կապանքներից ձերբազատում, կրոնական սահմանափակումների լուծարում: Այն անձին մոտեցնում է իր իսկ եսին և ինքնաճանաչման միջոցով հաստատում իր տեսակի գոյությունը: Վեպի ընդհանրական դիմագիծը հաղթական բնույթ ունի: Սա անհատի հաղթանակն է հենց իր մեջ սքողված խավարի հանդեպ: Վեպի սյուժետային կառուցվածքին հայացք գցելուն պես ակնհայտ է դառնում, որ Ռաշդին այս վեպում տարբեր սերունդների միջոցով ստեղծում է մեկ միասնական կերպար, և սա համամարդկային ինքնաճանաչման նորանկախ կերպարն է: Այն մարդկանց չի տարանջատում միմյանցից լեզի, կրոնի, մշակույթի կամ էլ քաղաքական հայացքների պատճառով: Մարդկությունն ի վերջո հասնում է ժամանակակից աշխարհի այն փուլին, երբ ամենուրեք թվացյալ խաղաղություն է, մարդիկ կարծես թե գոհունակ են, հարմարավետ կյանքի համար ստեղծված են բոլոր պայմանները, կյանքն առաջ է շարժվում՝ վերջնականապես կտրված ջիների մոգական աշխարհից:
Ռաշդին ներկայացնում է մի իրականություն, որը խտացված կուտակնում է մարդկային պատմության, մոլորակի տարբեր հատվածներում կատարվող երևույթների, անցյալի ու ներկայի խզված կապի, ինքնաճանաչման միջոցով ամրապնդվող հավատի և նպատակաուղված միտման դեպի լույսը, դեպի կյանքի խաղաղ ընթացքը: Թվում է, թե դասական տարբերակով ավարտվելու է վեպը, և մարդկության վերջնական հաղթանակը հենց այն է, ինչի մասին երազում է լավատես գրողը: Վեպն իրականում շատ ավելի խոր արմատներով է կապված մոգական ռեալիզմի երևակայական իրականությանը: Համեմատական հայացք գցելով վեպում նկարագրվող տարբեր շերտերի ձևափոխումներին և ոչ ակնկալելի ավարտին՝ տեսանելի է դառնում, որ վեպն ամբողջությամբ ներազդում է ընթերցողի վրա, տեղափոխում նրան հազար ու մի գիշերների մոգական իրականություն, տալիս ինքնաճանաչման հնարավորություն, պայքարի ընտրություն, իսկ վեպի ավարտին արդեն ետ բերում ժամանակակից իրականություն: Ահա այստեղ է հանգույցն այն երևակայան թռիչքի, որ զատում է երազային աշխարհը գիտությամբ բացատրվող մեզ ծանոթ երազներից:
