Տիգրան Գրիգորյան | Ձեռնածուն

Օդակայանը կեսգիշերին դատարկ էր,Եվրոպայի չվերթները սպասարկող անձնակազմը կիսաքնած սպասում էր շաբաթվա վերջին օդանավին։ Այս չվերթով էր ժամանելու Կաֆոսկարիի համալսարնի պրոֆեսոր Ալբերտո Ալտիանին. նրա արշավախումբը հավաքվելու էր վաղ գարնանը։ Այս հետազոտությունը շատ վաղուց նախաձեռնել էին Վենետիկի համալսարանում, բայց շատ ջրեր էին հոսել այդ ժամանակներից, ու պրոսֆեսորը այստեղ էր եկել Մխիթարյան հայրերի վկայություններով ու նրանց կազմած քարտեզներով։
Խումբը կազմված էր հինգ-վեց անդամներից. մարտին նրան միանալու էին գերմանացի ճարտարապետ Հանցհոլֆը, մի իռլանադացի մարդաբան՝ Սվիրցկի ազգանվամբ և աբբահայր Ներսես-Պետրոս Պալյանը։ Աբբահայրը Մխիթարյան հայրերից էր և Վենետիկում գիտնականներին հին հայերեն էր սովորեցնում։ Սուրբ Ղազարի կղզում վերջին հանդիպմանը Պալյանն ակադեմիայի մեծ սրահում ճկասուսերով հատում էր օդը, թեթև շարժումներով սահում բյուրեղյա հատկին և փորձում որսալ իր վերևում կախված թափանցիկ մնջկատակին: Սա բնագետ էր, մեծ «LABORATORIA» և ծիծաղելի արտաքին ուներ, տարօրինակ վարք։ Ալտիանին պատմում էր, որ աբբան բարձրացել էր Պիզայի վերնահարկն ու ձայնով մեկ ինչ-որ թռչնի մասին երգ երգել՝ «գռունգ» էր կարծես այդ արարածի անունը։
Աբբահայրը, աջ ձեռքն առած վեղարի փեշը, ճկասուսերը դրել էր Ալտանիի պարանոցին և հարցրել .
-Ի՞նչու ես եկել ․․․
-Այս ի՜նչ խեղկատակություն է, – բարկացած պատասխանել էր պրոֆեսորը:
-Դոմինիկյանններն արգելում էին կատակակերգությունը, որովհետև երբ մարդը սկսում է ծիծաղել, դադարում է վախենալ,– հուպ տալով սուսերը Ալտանիի պարանոցին՝ հռհռալով պատասխանեց աբբան:
-Փոքր-ինչ լրջախոհ եղեք, հայր սուրբ, – սարսափած արձագանքել էր պրոֆեսորը:
-Աշխարհի մեծագույն աղետների համար պարտական ենք լրջախոհներին։
Դե նա էլ մատով շեղբը դեն էր հրել և ասել.
… «Poeta, io ti richeggio
per quello Dio che tu non conoscesti,
acciò ch’io fugga questo male e peggio,
che tu mi meni là dov’or dicesti,
sì ch’io veggiala porta di san Pietro
e color cui tu fai cotanto mesti».
Ասել կուզեմ, որ կարևոր առաջարկ կա «Սոթբիի» աճուրդի տնից, և հարկավոր է մեկնել Արևելք ու հետազոտել քրիտոնեկան որոշ սրբություններ։ Մեկնարկային գները նման առարկաների համար անցում են մի քանի միլիոն եվրոն։ Տասնյակ կոլեկցիոներներ ֆիանանսավորում էին հետազոտությունները և փորձում պատերազմող Արևելքից «փրկել» քրիտոնեական անգին մասունքները։
-Ահա՜, փաստորեն խաչակրաց արշավանք եք նախաձեռնել, հարգելիս, – իջեցնելով լյուդովիկյան սուսերը ասել էր աբբան, – ես կգամ, բայց նախ դուք մեկնեք: Ես կմիանամ գարնանը, երբ թույլտվություն վերցնեմ Վատիկանից։
-Անգլիանցիները փնտրում են «Խոտակերների» մասունքարանը, նրանց հավստմամբ հենց այդտեղ է պահվում խաչափայտի կտորը, – նամակը ցույց տալով աբբահորը՝ ասել էր պրոֆեսորը։
-Լավ, հիմա կտեսնենք՝ ինչ հետքեր կան այս մասունքարանից։ – Ասել էր Պալյանը և սուսերը դեն նետելով, ակնոցը աչքերին դնելով՝ առաջնորդել նրան դեպի գրադարան։
Նրանց որոնումները մի քանի օր էին տևել, և, ինչ-որ ճամփորդական հուշագրություն գտնելով, աբբան իտալացուն էր տվել կրկնօրինակն ու իր մասնավոր նամակն՝ ուղղված Մայր Աթոռի դիվանապետին։
Մինչև մարտ Ալտիանին ապրեց Մայր Աթոռում: Ջահել սարկավագների հետ հաճախ էր թափառում, իր սիրելի երիտասարդների հետ թաքուն գինարբուք էր սարքում, խմեցնում նրանց, վերջում մխիթարում, որ դեռ ձեռնադրված չեն ու անպայման Բոկաչչոյից ինչ-որ պատմություն էր հիշում։ Ճեմարանի տեսուչը մի օր բռնացրերց նրանց ու երկու երիտասարդին ուզում էր հանել հոգևոր դասից։ Դե պրոսֆեսորն անձամբ ներողություն խնդրեց եպիսկոպոսից ու հավաստիացրերց, որ էլ երբեք չի կրկնվի նման դեպք, վերջում այդ երկուսի հետ հաղթանակը նշելու համար երկու շիշ դատարկեց ու ճանապարհեց նրանց ննջարանները։ «Մարդ-ակադեմիա»՝ այսպես էր հաճախ իր նոթատետրում անվանում նրան դոկտոր Հանցհոլֆը, որ նրա կատարյալ հակապատկերն էր։
Մինչև մարտ մնացել էլ մեկ շաբաթից էլ քիչ: Իտալացին ամեն օր զուգվում-զարդարվում էր և ներկայանում տաճարի ձեռագրատան տեսուչին, ով թարս-մարս էր նայում եվրոպացուն և նրան ձևամոլ համարում։ Մի քանի օրվա մեջ նա հասցրեց քրքրել ձեռագրերի մայր ցուցակը, ծանոթացավ գանձատան հավաքածուին, տեսավ այն գաղտնի պահոցը, որ կնքված էր պատրիարքական կնիքով։
Ալտիանին վերջին պատրաստություններն էր տեսնում, մի քանի լուրջ գործարարների համոզել էր ֆինանսավորել այս արշավը և խոստացել էր վերադառնալ հարուստ բացահայտումներով ու գիտական ավարով։ Վաղ քրիստոնեական այս հարուստ երկրի ամեն քառակուսին մի հնություն ու գանձ է թաքցնում, և երջանիկ էին նրանք, ովքեր լեզու էին գտնում «կաշառվող» հայերի հետ։
Հանցհոլֆի փնտրտուքների շարժառիթն իր դոկտորական ատենախոսությունն էր, Գրաբարը նրանից մեծ ակնկալիքներ ուներ, և, վերջապես, սա հավակնում էր դառանալ Պինակոտեկայի ղեկավարը, իսկ այս պաշտոնը բանականաբար «գեղեցիկ աչքերի» համար չեն տալիս։ Իռլանդացի գիտնականը դասավանդում էր Կաֆոսսկարիում, նա բժիշկ էր՝ գենետիկայի մասնագետ, ով ծերացող մարդաբանական տիպերի հետազոտմամբ էր զբաղված, հիրավի լրջմիտ դեմք էր, բարեսիրտ ու երբեք չէր խառնվում այն հարցերին, որոնք դուրս էին իր ոլորտից և արվեստից։ Ամեն բան պատրաստ էր, հաջորդ երկուշաբթի նրանք կմեկնեն արգելոցի խորքերը։ Ով գիտեր, գուցե այդ խելքները թռցրած կղերականները պարզապես լեգենդներ էին հյուսել, և ոչինչ էլ չկար աշխարհից մոռացված այս անկյունում։
Գարնան բացվելու պես բոլորը կապեցին ճամփորդական պայուսակները և տարբեր ուղություններով ժամանեցին այն փոքրիկ երկիրը։
-Գրողի տարած անգլիացիներ, բայց արի ու տես, որ շնորհակալ եմ նրանց այս այցի առթիվ,– օդանավի կամրջակին շշնջաց աբբան՝ նայելով քաղաքի համայնապատկերին։
Նա իր հետ էր վերցրել նաև հուշագրության բնօրինակը. պայուսակը ձեռքում պահեց մինչև կհասնեին «Kongress » հյուրանոց։ Ոչ ոք չգիտեր, թե ո՞վ է այդ թավ մորուքով, լայնեզր գլխարկով օտարերկրացին, որ ժամանել էր Հռոմի չվերթով։
***
Ձորաբերանին մեքենաները կանգ առան, և նրանց միացան երկու տեղացիներ, ովքեր լավ գիտեին լեռնային նեղ արահետները։ Հեռվում՝ բլրի բացատից երևում էր կամրջակը, որ նշված էր ճանապարհացույցում, փոքր-ինչ հյուսիս ճարտարապետը նկատեց ինչ-որ շինության մնացորդներ ու տղաներից մեկի հետ կտրվելով խմբից` առաջացավ դեպի զառիթափը։
-Ահա ուրեմն, սա բազիլիկ է,– ասաց նա քթի տակ մռթմրթալով,- և, ինչպես երևում է, տղա՛, միանավ է , բայց այստեղ նաև մկրտարան կա, ահա զոհասեղան, ի՜նչ էլ խորն է անդունդը։ Երիտասարդը գլուխը տմբտմբացնելով հետևում էր նրան։
Մնացած խումբը տեղորոշիչ սարքերով մետր առ մետր քննում էր տարածքն ու առավել հեռու դիտվող տեսադաշտը։ Ամեն հաջորդ կիլոմետրին անտառն ավելի է սաղարթ էր դառնում, բայց վայրի գազաններ չէին երևում այդ հատվածում, առհասարակ, կենդանի շունչ չկար։ Աբբահայրը փլվածքնենր էր դիտարկում միայն՝ մի գլուխ քարաբեկորներ, որ պոկվել էին ժայռերից ու փակել արահետները։ Նա հեռվում նկատեց մի աղբյուր, որից կարմրորակ ջուր էր դուրս գալիս։
-Պրոֆեսո՛ր, մի էստեղ եկե՛ք, տեսնո՞ւմ եք այս աղբյուրի ակը, սա արտեզյան ավազան է, որը երկար պատմություն չունի, նույնիսկ տեղագրության մեջ չի հիշատակվում։
-Այսինքն՝ նոր բնական երևույթ է, որ ի հայտ է եկել վերջին շրջանում,– կզակը տրորելով ասաց իտալացին
-Այո՛, թերևս երկրաշարժից է գոյացել, իսկ կարմիր գույնը բազմամետաղային հանքերի մասին է հուշում։ Այստեղ խախտվել է սեյսմիկ գոտին, փլվածքներն էլ են դրանից։
Առաջին օրերը անցանում էին ապարդյուն, իռլանադացու և հոգևորականի մանր հիպոթեզներն արդեն բարկացնում ու հուսահատեցնում էին արշավախմբին։ Ճանապարհն ավելի դժվարանացանելի էր դառնում ու կեսօրից հետո աշխատել անհանար էր մառախուղի պատճառով, բջջային կապն անագամ չէր գործում։ Լեռնալանջերի մեջ նրանք վրաններ էին խփել, ու մի քանի օր ոչ մի տեսակի սարք չէր միանում։ Բժիշկն ու գերմանացին հուսահատությունից հումոր էին անում, իսկ Սվիրցկին քթի տակ ինչ-որ երաժշտություն էր մրմռում։ Ալտիանին զգուշացրերց, որ մթերքը սպառվում է, իսկ հետադարձի համար ճանապարհ նշմարելն իսկ անհնար էր եղանակի պատճառով։ Հաջորդ օրն անսպասելի կերպով Հանցհոլֆի աչքերը բոբոքվեցին, հետո քիթն արնահոսեց. նա եկել էր կատարյալ առողջ, բայց այստեղ գերմանացու առողջությունը տեղի էր տալիս։ Ոտքերն ուռել էին ու շուտով ճարտարապետն անկարող էր քայլել։
-Դե ՛, մի բան արա՛, նա մեզ շատ է անհրաժեշտ, – ասաց Ալտիանին բժիշկ Սվիրցկուն,- եթե այսպես շարունակվի, ստիպված կլինենք դատարկ հետ դառնալ։
Բժիշկն անխոջ ուսումնասիրում էր բույսերն ու հողը ու առաջանալով նկատել էր, որ տափարակի եզրից ամեն բան իսպառ բացակայում է։ Նա հետ դարձավ և համոզված ասաց, որ գտել է անապատը։
-Լավ, լավ, հիմա տեսնենք՝ ի՞նչ է այստեղ ասվում, – քննախույզ ու մտահոգված ասաց աբբահայրը։ – Տեսեք ուրեմն. Խոտակերների վանքը գտնվում է համանուն անապատում և լքվել է միայն 15-րդ դարում, այն զերծ է մնացել թուրքական ու մոնղոլական ցեղերի արշավանքներից, քանի որ ոչ մի մարտիկ ի զորու չի եղել մուտք գործել անապատ։ Մարդիկ խիստ տկարացել են, թուլացել և թունավորվածի նման ուշաթափ եղել։ Սա կապել են հրաշքի հետ. իբրև այստեղ ամփոփված մասունքը պահապանել է վանականներին ու տաճարը։ Այն անձը, որ կհանդգնի գողանալ կամ վնասել սրբությունը, պղծել մնջկատակի հիաշատակը, անիծված կլինի իր սերունդներով:
-Արևելյան եկեղեցու վարքագրություններում չկա հիշատակություն Խոտակերների սրբի մասին, առահասրակ, նրանց ինքնանվանումն է հետաքրքիր ՝«ԽՈՏԱԿԵՐ», նույնն է, թե բուսակերներ են եղել, բայց ինչո՞ւ։- Ինքն իրեն մտածում էր պրոֆեսորը։
Գիշերվա կեսին վրանի առաջ կրակ վառեցին ու նստած փորձում էին չորանալ կիսաթաց, խոնավ անտառից։ Գիտանակնները մտքեր էին փոխանակում, Սվիրցկին մտահոգ էր, որ իրեն անհրաժեշտ ոչ մի նյութ դեռ չէր գտնվել, գերմանացին ցույց էր տալիս աբբային իր չափագրած մի քանի քարի կտորն ու վաղ քրիտոնեական վկայարանի հատակագիծը։ Ալտիանին լուռ ու մտահոգ նայում էր թեժ կրակին, որ շարունակ բորբոքում էին տեղացի տղաները։ Ալտիանին բավական լռելուց հետո հարցրերց աբբային.
-Հա՛յր սուրբ, հուշագրության մեջ ինչ-որ տոնի մասին է խոսք գնում, ինչ-որ ժանգլիորների, ովքեր վանքապատկան կալվածներ էին գալիս ու ժողովրդին ուրախացնում, նրանք պարերգական թատերախմբեր էին, որ իրենց հետ բերում էին նաև խեղված մարդկանց, ովքեր այլանդակ տեսք ունեին և ծաղրի առարկա էին, որպես անիծվածներ Աստծո կողմից։
-Այո՛, պրոֆեսոր: – քննող հայացքով ասաց Պալյանը, – Այդ տոնը բարեկենդանն է, որ հար նման է Եվրոպայում հայտնի դիմակահանդեսներին, ասում էին, որ այն ամենասիրելի տոնախմբությունն էր ռամիկների կողմից, դա մեկ շաբաթ էր, որի ժամանակ ծառաները տեր էին դառնում, իսկ տերերը՝ ռամիկներ։ Ազնվականներն ու հոգևորականները մատռվակում էին ճորտերին, նրանց կանայք ոսկեթել հանդերձներ էին հագնում, իսկ խեղկատակները ծաղրում էին տերերի անօրինությունն ու վայրի բարքերը։ Ամենուր որսորդություն էր և գինարբուք։
Հանցհոլֆը տնքտնքալով, բժշկի թևն ընկած, մուտք գործեց շիկահող անապատը, մնացածները հետևեցին նրանց: Սարսափելի էր նաև տղաների ինքնազգացողությունը, ովքեր երբեք ոտք չէին դրել այս կողմերը։ Գիշերը մղձավանջային էր, բոլորը գալարվում էին ստամոքսի ցավերից։ Աբբահայրը գլուխը դրած մի սալի ուզում էր քնել։
Առավոտը բացվեց: Հոգնած ու թույլ գիտնականները մարմիններն էին շարժում ու փորձում թարմանալ։ Մեկ էլ լսվեց Ներսես-Պետրոսի ճիչը.
-Գտա՜, գրողը տանի, այս է, որ կա բանալին ժ։
-Ի՞նչ գտար, ինչ է նշանակաում այս հողմահար սալաքարը,- զարմացած հարցրեց իտալացին։
– Կողքի գրությունը տես, երիզով ձգվում է ու օղակում ողջ քարը։ Քարի երեսին ժապավեններ ու գնդեր են փորագրված
– Ե՞վ:
-Եվ այն, որ սա մնջկատակի գերեզմանն է, – ուրախացած ասաց աբբահայրը։
-Բայց դա ի՞նչ կապ ունի։
– Է՜հ, հարգելի՛ս, դու գիտես հայերեն, բայց ոչ իմ չափ,- քմծիծաղով ասաց նա։
-Այս հիշատակարանի վերջին հատվածում զարդագիր տեքստ կա, որը ամրացրել են կաշվե կազմին, և դու չես նկատել այն։ – Նա փոքրիկ շեղբով քանդեց կազմաստառը և սկսեց կարդալ գրվածքը։
«Բարեկենդանի տոնին Աստվածային լույսով օրհնված համրը մուտք գործեց վանք, նա ձեռնածու էր, և Աստված առել էր նրանից խոսելու ձիրքը։ Վանականներն արգելեցին խեղվածին մտնել տաճար, և նա վանահոր ոտքերն արցունքներով լվաց, համբուրեց և իր քղանցքով մաքրեց դրանք։ Հայրը ողորմաց նրան և թույլատրեց աղոթել։ Նա փակեց բևեռապինդ դռները տաճարի և ողջ գիշեր պառկեց խորանի մոտ, լուսաբացին չբացեց դռները և կասկած հարուցեց վանականների մոտ։
Ձեռնածուն կախված թռիչքներ էր գործում ջահերի վրայով, օդում ձգում էր մարմինը, գնդեր խաղացնում, օղակներ էր թռցնում ու քղանցքը օդում պտտելով լայնակի պարույրներ էր անում, դիմակներ դրած կենդանիների կերպեր էր առնում։ Մի ամբողջ օր, արյուն թքելով, նա ցուցադրում էր իրեն շնորհված ձիրքերը, իսկ անհանգիստ վանակնները փորձում էին կոտրել բևեռապինդ դռները։ Եվ երբ վերջին պարույրից դադրած ու քրտնաթոր ձեռնածուն շունչն էր փչում խավարի մեջ՝ խորանի առաջ, վանականները կոտրեցին դուռը և տեսան Աստծո հրաշքը. Սուրբ կույսը հայտնվեց բոցվառվող իր հանդերձներով, ճառագեց մահկանացուների առաջ և լուսե թաշկինակով մաքրեց ձեռնածուի քրտինքը, փակեց նրա աչքերը, հոգին դասելով Աստծո աջին»:
-Այսպես է եղել պատմությունը, և անապատի սուրբը հենց ինքը ձեռնածուն է, պրոֆեսոր Ալտիանի՛։ Վանականները այս դեպքից հետո ուխտ են անում սնվել միայն խոտերով և չեն որսում կամ պահում ոչ մի կենդանի արարած։ Եվ մասունքն էլ հենց մնջկատակից պետք է վերցրած լինեին։
– Հիացած եմ, հայր սուրբ , ձեր բացահայտող տաղանդն անսպառ է:
– Աստված օգնական հարգելիս, –ասաց աբբահայրը իտալացուն։
Հաջորդ օրը քիմիական թեստը, որ անց էր կացնում իռլանդացի բժիշկը նոր բացահայտում արեց։ Այն ապացուցեց , որ տարածքում գտնվում են ոչ խորքային ուրանի հանքեր, որոնք իրենց ճառագայթման արդյունքում առաջացնում են առողջական այդ սիմպտոմները, և, ըստ էության, հենց 15-րդ դարում եղած սեյսմիկ ցնցումերի արդյունքն էր դա։ Հենց այս պատճառով էր լքվել մենաստանը և շիկահողի անապատը նախկինում հիանալի այգիներով ծածկված սարահարթ է եղել։
Տաճարի ավերակների տակ՝ դեպի ձորաբերանը, փոքրիկ դմաբրան կար՝ վերգետնյա շիրմարկղերով։ Ալտիանին և Սվիրցկին մի կերպ հրեցին և բացեցին կափարիչը, բժշկի ուրախությանը չափ ու սահման չկար. նրա երկար չարչարանքները հատուցվեցին։ Նա ոսկորների մնացորդներն ուղարկեց Անգլիա հետազոտման և հետագայում մի ողջ մենագրություն գրեց անոմալիայից մեռածների մասին։
Հանցհոլֆի դոկտորական ատենախոսության համար առատ նյութ կար այստեղ. նա հայտնաբերել էր նորատիպ խոյակներ, քանդակային հարդարանք և հոյակերտ չփլված կամարներ։ Աբբահյարը լցրերց իր նոթատետրը վիմագրերով և չափագրումներով։ Իսկ այն, ինչ փնտրում էր պրոֆեսորը, գտնվեց խորանի փլատակների տակ։ Նա երեք օր շարունակ գերմարդկային ճիգերով քանդեց սալարկղերը և, քանդելով հողը մոտ հինգ մետր, գտավ մասունքարանը և մի ողջ օր, իր հաջողություից դադրած, քնեց վրանում։ Մանսունքարանը հադիսավոր կնքեց աբբահայրը։
-Որտե՞ղ է հայր սուրբը, – արթնանալով հարցրեց իտալացին և սկսեց վախեցած փնտրել գտածոն։
-Մառախուղը ցրվելուն պես տղաներից մեկի հետ գնաց ջուր բերելու, բայց արդեն երկու ժամ է՝ չկան, – պատասխանեց Սվիրցկին ։
-Գրողը քեզ տանի քեզ, աղվե՛ս, – բարկացած գոռաց տաքացած Ալտիանին։
Ներսես- Պետրոս Պալյանը փոշեթաթախ, կեղտոտ իջավ մեքենայից, բանալին կախելով գոտկատեղից՝ շտապեց դեպի եպիսկոպոսի նստավայրը։ Աբբայի ձեռքում կտորի մեջ փաթաթված ոսկեհուռ մասունքարանն էր։ Նա հանդիսավոր համբուրեց տաճարի դուռն ու, խորանի առաջ ծնկաչոք սահելով, վկայարանին դրեց «ԽՈՏԱԿԵՐՆԵՐԻ» մասունքարանը։
Ինչո՞ւ կարծրացնես սիրտը եղկելուս, անճա՜ռ ահաւոր,
Որ չթափանցի երկիւղըդ այնտեղ:
Թող որ չլինեմ ես անպտուղ` փոքր այս վաստակիս մէջ`
Անբերրի հողում, իզուր, ապարդիւն սերմանողի պէս:
Չլինի, որ երկնեմ ես, եւ չծնեմ,
Ողբամ` եւ չարտասուեմ, խորհեմ` եւ չհառաչեմ…
Առաքելական եկեղեցին աբբահորը արքության տիտղոս շնորհեց, իսկ Ալտանին հեռացավ այս երկրից դատարկաձեռն ու կատաղած։ Պրոֆեսոր Հանցհոլֆը հասավ իր բաղձալի պաշտոնին և իր հետ տարավ իտլացուն։ Հիմա երկուսն էլ բուժվում են արյան քաղցկեղից՝ Գերմանիայի առաջնակարգ կլինիկաներից մեկում։