Օրհան Փամուք | Նոբելյան բանախոսություն

Հորս Ճամպրուկը

Մահկանացուն կնքելուց երկու տարի առաջ հայրս գրվածքներով, ձեռագրերով ու նոթատետրերով լցված փոքրիկ ճամպրուկն ինձ հանձնեց: Սովորական կատակասեր-ծաղրալից կեցվածքն ընդունելով` ասաց, թե ցանկանում է, որ ընթերցեմ իր հեռանալուց, ասել է` մահանալուց հետո: «Պարզապես աչքի անցկացրու, – ասաց մտահոգ: – Տես, մեջը օգտագործելու արժանի բան կա՞: Գուցե, երբ արդեն հեռացած կլինեմ, հատընտիր կկազմես և կհրատարակես»:
Իմ աշխատասենյակում էինք, գրքերով շրջապատված: Հայրս ճամպրուկի համար տեղ էր փնտրում` անընդհատ հետ ու առաջ անելով այն մարդու նման, որ ջանում է րոպե առաջ ազատվել ցավագին բեռից: Ի վերջո, սուսուփուս դրեց սենյակի ազատ անկյունում: Տհաճ պահ էր, երկուսս էլ երբեև չկարողացանք մոռանալ, բայց լինելիքն արդեն եղել էր, և վերադարձանք մեր ամենօրյա դերակատարությանը, շարունակեցինք վերևից ու խինդով նայել կյանքին, վերագտանք կատակասեր էություններս և թեթևացանք: Սովորականի պես խոսում էինք աննշան առօրյայից, Թուրքիայի անվերջանալի քաղաքական անհաջողություններից և հորս` մեծ մասամբ ձախողակ գործարարությունից, որ առանձնապես չէր վշտացնում:
Հիշում եմ, հորս հեռանալուց հետո օրեր շարունակ պտտվում էի ճամպրուկի շուրջը` առանց նույնիսկ մատով դիպչելու: Արդեն ընկերացել էի փոքրիկ, սև, կաշվե իրին, կողպեքին, մաշված-կլորացած անկյուններին: Կարճատև ուղևորության մեկնելիս հետն էր վերցնում, երբեմն փաստաթղթերն էր աշխատանքի տանում: Հիշում եմ, երեխա ժամանակ, երբ հայրս ուղևորությունից տուն էր վերադառնում, բացում էի փոքրիկ ճամպրուկն ու տակնուվրա էի անում իրերը` վայելելով օդեկոլոնի և օտար երկրների բույրը: Ճամպրուկը մտերիմ ընկերս էր, մանկությանս, անցյալիս զորեղ հուշարարը, որին այժմ անկարող էի անգամ դիպչել: Ինչո՞ւ: Պատճառն, անկասկած, պարունակության խորհրդավոր ծանրությունն էր:
Ուզում եմ անդրադառնալ այդ ծանրության իմաստին: Այն, ինչ մարդն արարում է սենյակում փակված, սեղանի առջև կամ մտքերն արտահայտելու համար անկյունում առանձնացած, հենց գրականության իմաստն է:
Երբ հորս ճամպրուկին դիպա, դեռևս անկարող էի ինձ ստիպել, որ բացեմ, չնայած գիտեի, թե նոթատետրերից մի քանիսի մեջ ինչ էր: Տեսել էի, ինչպես էր հայրս գրառումներ անում: Առաջին անգամ չէր, որ լսում էի ճամպրուկի պարունակած ծանրության մասին: Հայրս ընդարձակ գրադարան ուներ. երիտասարդ տարիներին` 1940-ականների վերջում, ցանկացել էր ստամբուլցի բանաստեղծ դառնալ, թուրքերեն էր թարգմանել Վալերիին, սակայն աղքատ երկրում սակավաթիվ ընթերցող ունեցող բանաստեղծի կյանքը նրան չէր հրապուրել: Հորս հայրը` պապս, հարուստ գործարար էր, մանկության և պատանության տարիներին հայրս ապահով կյանք էր ունեցել և մտքով չէր անցել զրկանքներ կրել հանուն գրելու կամ ի սեր գրականության: Կյանքը սիրում էր հանուն ամենայն գեղեցկության. դա հասկացել էի:
Առաջինը, որ ինձ հեռու էր պահում հորս ճամպրուկի պարունակությունից, իհարկե, վախն էր, որ կարդացածս կարող է չհավանեի: Քանի որ հայրս գլխի էր ընկել, նախազգուշական միջոցներ էր ձեռնարկել` ցույց տալով, իբր լուրջ չի ընդունում դրանց բովանդակությունը: Քսանհինգ տարի գրողական աշխատանքով զբաղվելուց հետո նման իրողության հանդիպելով` ցավ զգացի: Բայց ցանկություն չունեի անգամ զայրանալ հորս վրա, որ չէր հաջողել ըստ էության լուրջ ընդունել գրականությունը… Իրական վախս, ճակատագրական փաստը, որից խուսափում էի կամ չէի ցանկանում բացահայտել, հավանականությունն էր, որ հայրս, գուցե, լավ գրող է: Հորս ճամպրուկը չէի կարողանում բացել, որովհետև հենց դրանից էի սարսափում: Ավելին, նույնիսկ անկարող էի բացեիբաց ընդունել այդ փաստը: Եթե հորս ճամպրուկից իսկական և մեծ գրականություն դուրս գար, ստիպված էի լինելու գիտակցել, որ հորս հոգում բոլորովին այլ մարդ էր բնակվել: Սարսափեցնող հավանականություն: Քանզի նույնիսկ առաջացած տարիքում ուզում էի, որ հայրս լոկ իմ հայրը լիներ, և ոչ` գրող:

Գրողը նա է, ով տարիներ շարունակ համբերատարությամբ փորձում է մեկ այլ կենդանի արարած հայտնաբերել իր ներսում և այն աշխարհում, որը նրան դարձնում է այն, ինչ է. երբ գրելու մասին եմ խոսում, առաջինը, որ միտքս է գալիս, ոչ թե վեպն է, բանաստեղծությունը կամ գրական ավանդույթը, այլ անձը, որ փակվում է սենյակում, նստում սեղանի առջև` միայնակ ու ինքնամփոփ և մթնշաղի մեջ բառերի միջոցով նոր աշխարհ է կերտում: Այդ տղամարդը կամ կինը կարող է գրամեքենա գործածել, օգտվել համակարգչի ընձեռած հնարավորությունից կամ թուղթ ու գրիչ առնել ձեռքը, ինչն արել եմ շուրջ երեսուն տարի: Գրելու ընթացքում կարող է թեյ կամ սուրճ խմել կամ էլ ծխել, ժամանակ առ ժամանակ պոկվել սեղանից և պատուհանից նայել փողոցում խաղացող երեխաներին, իսկ եթե բախտը բերի` նաև ծառերին ու տեսարաններին, կամ էլ՝ հայացքը սև պատին հառել, ինձ նման կարող է բանաստեղծություններ, թատերգություններ կամ վեպեր գրել: Բոլոր այս առանձնահատկությունները հետևում են սեղանի առջև նստելու և համբերատար ինքնամփոփվելու ճակատագրական աշխատանքին: Գրել` նշանակում է ներամփոփ հայացքը շրջել դեպի բառը, ուսումնասիրել այն աշխարհը, ուր ոտք է դնում ինքնամփոփվող անձը, և այս ամենը իրականացնել համբերատար, համառորեն և ուրախությամբ: Երբ օրերով, ամիսներով, տարիներով նստում եմ սեղանի առջև և դանդաղորեն բառերով եմ լցնում դատարկ էջերը, թվում է նոր աշխարհ եմ կերտում, կյանքի եմ կոչում ներսումս բնակվող մյուս մարդուն, մեկ ուրիշը նույն կերպ` քարը քարին դնելով, կամուրջ կամ գմբեթ է կառուցում: Գրողներիս օգտագործած քարերը բառերն են: Երբ ձեռքներս ենք առնում, զգալով, թե ինչպես են իրար կապված, երբեմ ն` նայելով հեռվից, երբեմ ն էլ, կարծես, շոյելով մատներով և գրչի ծայրով, ծանրութեթև ենք անում, այս ու այն կողմ տեղաշարժում, և այդպես` տարին տարվա ետևից, համբերատարությամբ ու հույսով, ուրեմ ն նոր աշխարհներ ենք կերտում:

Գրողի գաղտնիքը ոչ թե ներշնչանքն է, քանզի երբեք պարզ չէ, թե այն որտեղից է հայտնվում, այլ համառությունն ու համբերատարությունը: Թուրքական հիանալի ասացվածքը` ասեղով հոր փորել, ինձ թվում է, ասվել է` մտքում գրողին ունենալով: Հին պատմություններից հավանում եմ Ֆարհատի համբերատարությունը, որ հանուն սիրո լեռներն էր հորատում. ինձ համար հասկանալի է: Իմ վեպում` Իմ անունը Կարմիր է», գրել եմ հնօրյա պարսիկ մանրանկարիչների մասին, որ տարիներ շարունակ նույն ձին նկարել են միևնույն կրքով` մտապահելով յուրաքանչյուր գիծը, այնպես որ` կարող էին հրաշագեղ այդ ձին վերակերտել նույնիսկ փակ աչքերով, և գիտեի, որ խոսում եմ գրողի մասնագիտության ու կյանքիս մասին: Եթե գրողը սեփական պատմությունն է անում, պարտավոր է դանդաղ պատմել, իբր խոսում է ուրիշների մասին, եթե զգում է, որ հոգում ահագնանում է պատմելու ցանկությունը, և սեղանի առաջ պետք է նստի ու համբերատարությամբ նվիրվի այս արվեստին, այս արհեստին, նրան, առաջին հերթին, անհրաժեշտ է հուսադրել: Ներշնչանքի մուսան (որ կանոնավոր այցելում է մի մասին և միայն հազվադեպ` մյուսներին) բարեհաճ է հուսառատների և համարձակների նկատմամբ, այդ ժամանակ է գրողը հատկապես միայնակ և առավել կասկածանքով է վերաբերվում իր ջանքերին, երազանքներին ու գրածի արժեքին, մտածելով, որ իր պատմությունը հենց միայն իր պատմությունն է, և այդ պահերին փերին որոշում է նրան շնորհել պատմություններ, կերպարներ ու երազներ, որ պատկերելու են այն աշխարհը, որը գրողը ցանկանում է կերտել: Երբ հետադարձ հայացք եմ նետում գրքերին, որոնց նվիրել եմ ամբողջ կյանքս, առավել զարմացնում են այն պահերը, երբ զգացել եմ, որ ինձ հրապուրած ու երջանկացրած նախադասությունները, երազանքներն ու էջերը, կարծես, սեփական երևակայությանս ծնունդը չեն, օտար մի ուժ է գտել և մեծահոգաբար նվիրել ինձ:

Վախենում էի հորս ճամպրուկը բացել և նրա նոթատետրերը կարդալ, որովհետև համոզված էի` նա չէր հանդուրժի այն դժվարությունները, որ ես էի տարել, քանզի առանձնությունը չէր հրապուրում նրան, այլ բարեկամների, ամբոխի ընկերակցությունը, հյուրասենյակները, կատակները, զրուցակիցները: Հետագայում միտքս այլ ընթացք ստացավ: Այս խոհերը, հրաժարումի և համբերատարության երազանքները լոկ կանխակալ կարծիք էին, որ սկիզբ էին առել սեփական կյանքիցս և գրողական փորձիցս: Բազմաթիվ հրաշալի գրողներ կային, որ ստեղծագործում էին` շրջապատված ամբոխով ու ընտանեկան կյանքով, ընկերների և ուրախ զրույցների աղմուկով: Ավելին, երբ դեռ փոքր էինք, հայրս ձանձրացավ ընտանեկան միապաղաղ կյանքից և մեզ թողնելով` մեկնեց Փարիզ, որտեղ շատ ու շատ գրողների նման` հյուրանոցի սենյակում նստած, նոթատետրերն էր լրացնում: Նաև գիտեի, որ այդ նոթատետրերի մի մասը ճամպրուկի մեջ էր, որովհետև ինձ հանձնելուց տարիներ առաջ հայրս, վերջապես, սկսել էր ինձ հետ զրուցել իր կյանքի այդ շրջանի մասին: Այդ օրերի մասին խոսում էր նույնիսկ այն ժամանակ, երբ դեռ երեխա էի, սակայն բառ անգամ չէր ասում իր խոցելիության, գրող դառնալու անրջանքի կամ ինքնության որոնումներից, որ իրեն տանջել էին հյուրանոցի սենյակում: Փոխարենը պատմում էր բոլոր այն դեպքերից, երբ Փարիզի փողոցներում հանդիպել էր Սարտրին, ընթերցած գրքերի, դիտած ֆիլմերի մասին, և այդ ամենը` կարևոր նորություն հայտնողի խանդավառ անկեղծությամբ: Երբ արդեն գրող էի դարձել, երբեք չէի մոռանում, որ դա կատարվել էր մասամբ շնորհիվ այն փաստի, որ ունեի հայր, ով ավելի շատ խոսում էր աշխարհի գրողներից, քան փաշաներից ու կրոնական խոշոր առաջնորդներից: Ուստի, հորս նոթատետրերը, հավանաբար, պետք է ընթերցեի` մտքում ունենալով հենց այդ իրողությունը` հիշելով նաև, թե որչափ պարտական էի նրա ընդարձակ գրադարանին: Չպետք է մոռանայի, որ երբ մեզ հետ էր ապրում, ինձ պես` հայրս էլ հաճույքով առանձնանում էր գրքերի ու խոհերի հետ և առանձնակի ուշադրություն չէր դարձնում գրվածքների գրական որակին:

Մտահոգ նայելով հորիցս ժառանգած ճամպրուկին` զգացի, որ անկարող եմ այդ անել: Հայրս երբեմն մեկնվում էր բազմոցին, գրքերի դիմաց, մի կողմ էր դնում ձեռքին եղած գիրքը կամ ամսագիրը և երազների գիրկն էր ընկնում, երկար ժամանակ տրվում մտքերին: Դեմքին տարօրինակ արտահայտություն նկատելիս, որ այնքան տարբեր էր կատակելիս, ծաղրելիս կամ ընտանեկան կյանքից դժգոհելիս, երբ նշմարում էի ներամփոփ հայացքը, տագնապով գլխի էի ընկնում, հատկապես մանուկ և դեռահաս տարիքում, որ անբավարարության զգացում ունի: Այժմ, տարիներ անց, գիտեմ, որ այդ անբավարարվածությունը հենց այն հիմնական առանձնահատկությունն է, որ մարդուն գրող է դարձնում: Գրող դառնալու համար միայն համբերությունն ու աշխատասիրությունը բավարար չեն. պետք է զգաս, որ հարկադրված ես խուսափել ամբոխից, ընկերներից, կանոնավոր, առօրյա կյանքից և ստիպված ես փակվել սենյակում: Երազում ենք համբերության և հույսի մասին, որպեսզի ի վիճակի լինենք մեր գրվածքներում ավելի խոր աշխարհ կերտել: Սակայն սենյակում փակվելու փափագն է, որ գործի է դրդում: Անկախ գրողի այս տեսակի, ով սեփական գրքերն ընթերցում է հոգեկան բավարարության համար, ով ականջ դնելով միայն սեփական գիտակցության ձայնին` բանավիճում է այլոց բառերի հետ, ով, զրույցի բռնվելով սեփական գրքերի հետ` զարգացնում է սեփական մտքերը և սեփական աշխարհը, գրողի այս տեսակի նախակարապետը, ամենայն հավանականությամբ, Մոնտենն է` ժամանակակից գրականության ամենավաղ շրջանում: Մոնտենն այն գրողն էր, որին հաճախ էր անդրադառնում հայրս, գրող, ում խորհուրդ էր տալիս կարդալ: Շատ կցանկանայի ինձ տեսնել այն գրողների շարքում, ովքեր, աշխարհի որ մասում էլ գտնվեն` Արևելքում, թե Արևմուտքում, կողմ են քաշվում հասարակությունից և գրքերի հետ փակվում են սենյակում: Իսկական գրականության մեկնակետն այն մարդն է, ով գրքերն առած` փակվում է սենյակում:

Բայց հենց առանձնանում-փակվում ենք, արագորեն հայտնաբերում ենք, որ մենության մեջ չենք, ինչպես մեզ էր թվում: Նրանց բառերի հետ ենք, ովքեր եկել-անցել են մեզնից առաջ, այլ պատմությունների ու գրքերի բառերի, այլոց բառերի հետ. սա ավանդույթ ենք անվանում: Համոզված եմ, գրականությունն ամենաարժեքավոր պաշարն է, որ մարդկությունն ամբարել է ինքն աըմբռնման որոնում ներում: Հասարակությունները, ցեղերը և մարդիկ կրթվում, հարստանում և զարգանում են, քանի որ ուշադրություն են դարձնում իրենց գրողների տագնապալից բառերին և, ինչպես բոլորիս է հայտնի, գրքեր այրելն ու գրողներին սևացնելը նշան է, որ վրա են հասնում խավար ու անշրջահայաց ժամանակները: Սակայն գրականությունը երբեք չի կարող միայն ազգային հետաքրքրություն ունենալ: Սենյակում փակված և առաջին հերթին ներանձնական ճամփորդության ուղևորվող գրողը տարիներ անց բացահայտում է գրականության հավերժական օրենքը. օժտված լինել գեղարվեստականությամբ, որպեսզի կարողանաս սեփական պատմությունդ այնպես վերարտադրել, որ թվա, թե ուրիշի պատմությունն ես պատմում, և այլոց պատմություններն այնպես պատմես, կարծես սեփականդ է, քանզի գրականությունը հենց սա է: Բայց,նախ` պետք է անցնել այլոց պատմությունների և գրքերի միջով:

Հայրս հարուստ գրադարան ուներ` 1500 հատոր, ավելին, քան կբավարարի գրողին: Մինչև քսաներկու տարեկանս` բնական է, բոլորը չէի կարդացել, սակայն ծանոթ էի յուրաքանչյուրին, գիտեի, որոնք էին կարևոր, կամ թեթև ու հեշտ ընթերցվող, որոնք էին դասական կամ ցանկացած կրթության էական բաղադրիչը, որոնք էին մոռացվող, բայց տեղական պատմության համար հետաքրքրական նշանակություն ունեցող, և ֆրանսիացի որ հեղինակներին էր հայրս ամենաբարձրը գնահատում: Երբեմն հեռվից էի դիտում հորս գրադարանը, թվում էր, իրական աշխարհի պատկերն է: Սակայն, այդ աշխարհը տեսանելի էր մեր անկյունից` Ստամբուլից: Գրադարանը դրա առհավատչյան էր: Հայրս այն հարստացրել էր արտասահմանյան ուղևորությունների ընթացքում, մեծ մասամբ` Փարիզից և Ամերիկայից բերած գրքերով, մի մասը ձեռք էր բերել 40-ականներին և 50-ականներին օտարալեզու գրքեր վաճառող խանութներից և Ստամբուլի հին ու նոր գրավաճառներից, որոնց ես նույնպես ճանաչում էի: Իմ աշխարհը տեղայինի` ազգայինի և Արևմուտքի խառնուրդն է: 70-ականներին ես նույնպես սկսեցի` որպես փառամոլության դրսևորում, սեփական գրադարան հիմնել: Դեռևս չէի որոշել գրող դառնալ, և քանի որ Ստամբուլում էի հանգրվանել, զգացել էի, որ, ի վերջո, նկարիչ չեմ լինելու, և չգիտեի, թե կյանքիս ուղին ինչպես էր ընթանալու: Ներքուստ անդադրում հետաքրքրություն, հուսավառ կիրք ունեի ընթերցելու և սովորելու հանդեպ, բայց նաև զգում էի, որ կյանքում ինչ որ բան պակասում էր ինձ, անկարող էի ապրել մյուսների նման: Այդ զգացումը, մասամբ, կապված էր այն ապրումների հետ, որ ունեցել էի, երբ զննել էի հորս գրադարանը` իրադարձությունների կենտրոնից հեռու մնալ, որովհետև բոլոր նրանց, ովքեր այդ օրերին բնակվում էին Ստամբուլում, ստիպում էին գավառաբնակի զգացում ունենալ: Մտահոգվելու և պակասություն զգալու այլ պատճառ էլ ունեի, քանզի շատ լավ գիտեի, որ բնակվում եմ այն երկրում, որին գրեթե չէր հետաքրքրում արվեստագետը` նկարիչ, թե գրող, երկիր, որ հույսի շող չէր թողնում նրանց: 70-ականներին, երբ վերցնում էի հորս նվիրած փողը և ագահաբար Ստամբուլի ծեր գրավաճառներից խունացած, փոշոտ, էջերի անկյունները ոլորված գրքեր էի գնում, նույնչափ ազդված էի հնամաշ գրքեր վաճառող խանութների ողորմելի վիճակից ու ապրանքը ճանապարհի եզրին, մզկիթների բակերում ու քանդված պատերի որմնախորշերում ցուցադրող աղքատ, կեղտակոլոլ գրավաճառների հուսաբեկ բզկտվածությունից, որչափ նրանց գրքերից:

Աշխարհում ունեցածս տեղի մասին. Ինչպ ես կ յանքում, այնպես էլ գրականության մեջ, ըստ էության, զգում էի, որ «կենտրոնում չեմ»: Աշխարհի կենտրոնում մերից ավելի հարուստ, հուզառատ կյանք էր, և ամբողջ Ստամբուլի, ամբողջ Թուրքիայի հետ միասին դրանից դուրս էի: Այսօր կարծում եմ, որ աշխարհի բնակչության մեծ մասն այդ զգացումը կիսում է ինձ հետ: Նույն կերպ գոյություն ուներ համաշխարհային գրականություն, և դրա կենտրոնը նույնպես ինձանից հեռու էր: Փաստորեն այն ամենը, ինչ կար գլխումս, Արևմտյան էր, ոչ թե համաշխարհային գրականություն, և մենք` թուրքերս, դրանից դուրս էինք: Հորս գրադարանը դրա առհավատչ յան էր: Մի կողմում Ստամբուլի գրքերն էին` մեր գրականությունը, տեղական աշխարհը` բոլոր սիրելի մանրամասներով, հակառակ կողմում մյուս` Արևմտյան աշխարհի գրքերն էին, որոնց մերոնք ոչ մի նմանություն չունեին, և նմանության այդ բացակայությունը մեր հոգում դրանց հանդեպ ցավի և հույսի զգացում էր առաջացնում: Գրելը և կարդալը նույնն էր, թե հեռանում ես մի աշխարհից, որպեսզի մխիթարություն գտնես մյուս աշխարհի անծանոթ և զարմանահրաշ ինքնատիպության մեջ: Հասկացա, որ հայրս վեպեր էր կարդում, որպեսզի խուսափեր սեփական կյանքից և փախչեր Արևմուտք, ճիշտ նույն կերպ հետագայում ինքս էի վարվելու: Կամ, ինձ թվում է, այդ օրերին գերադասում էինք գիրքը, որպեսզի խուսափեինք սեփական մշակույթից, որը պակասավոր էինք համարում: Ընթերցանության շնորհիվ հեռանում էինք Ստամբուլի կյանքից և ճամփորդում Արևմուտքում, նաև` գրելու համար: Նոթատետրերը լրացնելու նպատակով հայրս մեկնել էր Փարիզ, փակվել էր սենյակում, ապա գրվածքները ետ էր բերել Թուրքիա: Հորս ճամպրուկին նայելիս թվում էր, թե հենց այդ միտքն էր ինձ անհանգստություն պատճառում: Քսանհինգ տարի Թուրքիայի միևնույն սենյակում` որպես գրող գոյատևելու համար աշխատելուց հետո, ինձ ցավ էր պատճառում տեսնել, թե ինչպես է հայրս իր խոր մտքերը թաղել այս ճամպրուկի մեջ` գործելով այնպես, իբր գրելը աշխատանք է, որ պետք է գաղտնաբար արվի` հասարակության, պետության, մարդկանց աչքից հեռու: Հավանաբար, զայրույթիս հիմնական պատճառը սա էր. ինչո՞ւ հայրս լրջորեն չի վերաբերվել գրականությանը, ինձ նման:

Փաստորեն, բարկացել էի հորս վրա, որովհետև այն կյանքով չէր ապրել, ինչ իմն էր, որովհետև երբեք չէր հակադրվել սեփական կյանքին և ուրախ էր ապրել` անվերջ ծիծաղելով ընկերների ու սիրեցյալների հետ: Սակայն, մի մասնիկս համոզված էր, որ կարող եմ նաև ասել, թե դա այնքան էլ «զայրույթ» չէր, ավելի շատ «խանդ» էր, և այս բառն ավելի ստույգ էր, և նույնպես շփոթեցնում էր ինձ: Նույնը կլիներ, եթե ինձ հարց տայի արդեն սովորական դարձած ծաղրական, բարկացկոտ ձայներանգով. «Ի՞նչ է երջանկությունը»: Երջանկությունն այն է, որ մտածեմ, թե խորիմաստ կյա՞նք եմ ապրում մեկուսի սենյակում: Թե՞ երջանկություն է, երբ ուրախ կյանք ես վայելում հասարակության մեջ` հավատալով նույն բաներին, ինչ մյուսները, և գործում ես այնպես, կարծես ցանկությունդ հենց դա է եղել: Երջանկություն, թե՞ դժբախտություն է կյանքն անցկացնել գաղտնաբար գրելով և ձևացնել, որ ներդաշնակ ես շրջապատիդ: Չափազանց ցավագին հարցեր: Որտեղի՞ց էի մոգոնել, թե կատարյալ կյանքի չափանիշը երջանկությունն է: Մարդիկ, թղթերը, ամեն ոք ներկայացնում էր, իբր կյանքի կարևորագույն չափորոշիչը երջանկությունն է: Արդյո՞ք հենց միայն սա չի ենթադրում, որ արժե փորձել և պարզել. ճշմարտությունը ճիշտ հակառակն է: Ի վերջո, հայրս բազմիցս է փախել ընտանիքից, որքանո՞վ էի նրան ճանաչում և կարո՞ղ էի պնդել, թե հասկանում եմ նրա տվայտանքները:

Ուրեմն, նման մտքեր էին առաջնորդում ինձ, երբ առաջին անգամ բացեցի հորս ճամպրուկը: Գաղտնի՞ք ուներ, կյանքի դժբախտությո՞ւն, որին անտեղյակ էի, և որն ի վիճակի էր եղել համբերությամբ տանել` շռայլորեն արտացոլելով գրվածքներում: Ճամպրուկը բացելուն պես` վերզգացի ճամփորդությունների բույրը, նոթատետրերից մի քանիսը ճանաչեցի, մտաբերեցի, տարիներ առաջ ցույց էր տվել` առանց դրանց շուրջ երկար մտմտալու: Նոթատետրերի մեծ մասը, որ այժմ ձեռքս էի առել, լրացրել էր երիտասարդ հասակում, երբ մեզ լքելով` մեկնել էր Փարիզ: Մինչդեռ ցանկանում էի իմանալ` ինչ էր գրել, ինչ էր մտածել հայրս այն տարիքում, որում այսօր ես էի, ճիշտ այնպես, ինչպես ամեն բան գիտեի ինձ հիացմունք պատճառող գրողների մասին, ում կենսագրություններին մանրամասն ծանոթ էի: Երկար ժամանակ չպահանջվեց ըմբռնելու, որ նման բան չէի գտնելու: Մտահոգիչն այն էր, որ հորս նոթատետրերում մերթ ընդ մերթ գրողական ձայնի հանդիպեցի: «Հորս ձայնը չէ, – մտածեցի, – իրական չէ, համենայն դեպս` նրանը չէ, ում որպես հայր եմ ճանաչում»: Ավելի խոր էր վախը, թե հայրս իմ հայրը չէր այն ժամանակ, երբ գրում էր, ահագնացող վախ, թե էությանս խորքում ես էլ իրական չէի, որ հորս գրվածքներում ոչինչ լավ չէի գտնելու, և անասելիորեն ընդարձակվում էր վախս, որ պարզելու էի, թե հայրս չափից ավելի ազդված էր ուրիշ գրողներից, այդ վախն ինձ հասցնելու էր հուսահատության, որն այնպես վշտացրել էր, երբ դեռ պատանի էի` խաթարելով կյանքս, էությունս, հարցականի տակ դնելով գրելու ձգտումս և ամբողջ գործունեությունս: Գրողական առաջին տասը տարիներին այդ անհանգստությունն ավելի խոր էի ապրում, և նույնիսկ մի կողմ վանելով այն` երբեմն սարսափում էի, թե մի օր ընդունելու եմ պարտությունս, ինչպես արդեն արել էի նկարչության հետ, և հուզմունքին տեղի տալով` դադարելու էի նաև վեպ գրել:

Արդեն մատնանշեցի երկու հիմնական ապրում, որ ունեցա, երբ փակեցի հորս ճամպրուկն ու մի կողմ դրեցի. գավառում աքսորված լինելու զգացումը և վախը, որ իսկության պակաս եմ զգում: Ինչ խոսք, առաջին անգամ չէր, որ հիշեցնում էին իրենց գոյությունը: Քանզի կարդալու և գրելու երկար ու ձիգ տարիների ընթացքում քննել, բացահայտել, խորացրել էի այդ հույզերը` իրենց ամբողջ բազմազանությամբ, անկանխատեսելի հետևանքներով, նյարդային վերջույթներով, ձգաններով ու բազմագունությամբ: Հավանաբար, ոգիս խաթարվել էր շփոթմունքից, դյուրազգացությունից ու թափառող ցավից, որ կյանքը և գրքերն էին հաճախ վերընձյուղել հոգումս, երբ դեռ շատ ջահել էի: Սակայն միայն գրքեր գրելու միջոցով կարողացա լիովին ըմբռնել իսկության («Իմ անունը Կարմիր է» և «Սև գիրք») և ծայրագավառի կյանքի խնդիրները («Ձյուն» և «Ստամբուլ»): Գրող լինելն ինձ համար այն է, երբ գիտակցում ես ներսումդ եղած գաղտնի վերքերը, թաքուն վերքեր, որոնց գոյության մասին նույնիսկ ինքդ հազիվ տեղյակ ես, և այն, որ համբերատար կերպով հետազոտում, ճանաչում, լուսավորում ես դրանք, որպեսզի սեփականես ցավն ու վերքերը և դարձնես ոգուդ ու գրվածքներիդ գիտակցական բաղադրիչը:

Գրողն այնպիսի բաների մասին է խոսում, որ բոլորը գիտեն, սակայն չգիտեն, որ գիտեն: Իմացածը հետազոտելը, դրա աճին հետևելը հաճելի զբաղմունք է. ընթերցողն այցելում է մի աշխարհ, որ միանգամայն ծանոթ է և լի հրաշքներով: Երբ գրողը տարիներով փակվում է սենյակում, որպեսզի կատարելագործի իր արվեստը, աշխարհ կերտի, և որպես մեկնակետ օգտագոր ծում է թաքուն վերքերը, նա, անկախ նրանից, գիտակցում է թե ոչ, մեծ հավատ է ներշնչում մարդկությանը: Վստահությանս հիմքում այն է, որ հավատում եմ, թե բոլոր մարդ արարածները նման են իրար, որ մյուսներն էլ ինձ պես վերք ունեն սրտում, դրա համար էլ կհասկանան ինձ: Ամբողջ իսկական գրականությունը վեր է հառնում այն մանկական, բազմախոստում, անտարակուսելի փաստից, որ բոլոր մարդիկ իրար նման են: Երբ գրողը տարիներ շարունակ փակվում է սենյակում, իր գործունեության վերջում առաջարկում է մեկ մարդկություն, ապակենտրոն աշխարհ: Սակայն, դատելով հորս ճամպրուկից և Ստամբուլի մեր կյանքի խամրած գույներից` աշխարհը կենտրոն ուներ, և այն մեզանից շատ հեռու էր: Իմ գրքերում որոշ մանրամասներով նկարագրել եմ, թե այս հիմնարար փաստն ինչպես է ծնունդ տվել գավառականության չեխովյան զգացողությանը, և ինչպես է այլ ձևով ուղղորդ ել ինձ` դեպի իսկությունս հարցականի տակ դնելը: Սեփական փորձից գիտեմ, երկրագնդի վրա ապրող մարդկանց մեծամասնությունը նույն զգացում ն ունի, շատերը տառապում են նույնիսկ ավելի խոր անբավարարությունից, անապահովությունից ու անկումային տրամադրությունից: Այո, մարդկության առջև ծառացած խոշոր ագույն երկընտրանքը դեռևս հողազրկությունը, անօթևանությունը, սովն է… Սակայն այսօր հեռուստատեսությունն ու մամուլը այս հիմ նարար խնդիրների մասին ավելի արագ և հասկանալի են պատմում, քան գրականությունը` երբևէ: Այսօր գրականությանն անհրաժեշտ է առաջնահերթ արտացոլել և քննել մարդկության հիմնարար վախերը. դրսում մնալու վախը, անտեսվելու վախը և անարժեքության զգացումը, որ հայտնվում են հետևյալ վախերին զուգահեռ. հավաքական նվաստացում ներ, խոցելիություն, արհամարհանք, վիրավորանքն եր, դյուրազգացություն և ենթադրյալ անարգանք, ինչպես նաև ազգայնամոլությունն ու ազգային սնապարծությունը, որ վախերի հաջորդ խումբն են: Ցանկացած առիթով, երբ ականատես եմ լինում նման դրսևորումների և անբնական, ճոռոմ լեզվի, ինչով սովորաբար արտահայտվում են, համոզվում եմ, որ դիպչում են ներսիս խավարին: Արևմուտքի աշխարհից դուրս հաճախ ենք հանդիպել ժողովուրդների, հասարակությունների ու ազգերի, և ես հեշտությամբ եմ կարողանում նույնանալ նրանց հետ` ենթարկվելով վախերին, որ երբեմ ն նրանց հիմարության են մղում, և այդ ամենը` նվաստացման վախի և դ յուրազգացության պատճառով: Գիտեմ նաև, որ Արևմուտքում` աշխարհ, որի հետ նույն դ յուրությամբ եմ նույնանում, ազգերն ու ժողովուրդները, որ չափից ավելի հպարտանում են հարստությամբ և նրանով, որ ծնունդ են տվել Վերածննդին, Լուսավորությանն ու Մոդեռնիզմին, ժամանակ առ ժամանակ տեղի են տալիս ինքնաբավությանը, որ նույնպիսի հիմարություն է:

Ուրեմն, հայրս միակը չէր, բոլորս էլ չափազանց կարևորում ենք կենտրոնակիր աշխարհի գաղափարը: Մինչդեռ այն, ինչը մեզ հարկադրում է տարիներ շարունակ փակվել մեր սենյակում, որպեսզի գրենք, վերջում հակառակ հավատն է ներշնչում. վստահություն, թե մի օր մեր գրվածքներն ընթերցելու և հասկանալու են, որովհետև ամբողջ աշխարհի մարդիկ նման են իրար: Բայց սա, որ գիտեմ թե’ իմ և թե’ հորս գրվածքներից, տհաճ լավատեսություն է, սահմանից այն կողմն ուղարկվելու, դուրս թողնվելու զայրույթից առաջացած վախի հետևանք: Սեր և ատելություն, որ ամբողջ կյանքում Դոստոևսկին տածում էր Արևմուտքի հանդեպ, ես էլ բազմաթիվ առիթներով նույն զգացումն եմ ունեցել: Բայց եթե հաջողել եմ ըմբռնել հիմնական ճշմարտությունը, եթե լավատեսության պատճառ ունեմ, արդյունքն է այն բանի, որ մեծ գրողի հետ ճամփորդել եմ Արևմուտքի հանդեպ նրա սեր-ատելություն հարաբերության միջով` տեսնելու նոր աշխարհը, որ նա կերտել է մյուս կողմում:

Բոլոր գրողները, որ կյանք են նվիրաբերել այդ աշխատանքին, տեղյակ են այս իրողությունից. ինչպիսին էլ լինի նախնական նպատակը, տարիների գրողական հուսառատ աշխատանքի արդյունքում կերտած աշխարհը, ի վերջո, այլ` բոլորովին նոր վայր կտեղաշարժվի: Մեզ կհեռացնի սեղանից, որի մոտ աշխատել ենք թախծոտ կամ զայրացած, կտանի թախիծից և զայրույթից անդին, դեպի մեկ այլ աշխարհ: Հնարավո՞ր է, որ հայրս ինքը նման աշխարհ հասած չլիներ: Այս մյուս աշխարհը դյութում է մեզ ինչպես ցամաքը, որ դանդաղ ձև է ստանում` անշտապ բարձրանալով մառախուղի միջից և փայլելով պերճաշուք գույներով` երկարատև ծովային ճամփորդությունից հետո հանկարծակի հայտնված կղզու նման: Հույսով ու սպասելիքներով սկսած ճամփորդության ավարտին նրանց առաջ փռվում է քաղաքը` մզկիթներ ու մինարեներ, խառնիճաղանջ տներ, փողոցներ, բլուրներ, կամուրջներ ու զառիթափներ, ամբողջական մի աշխարհ: Այս տեսնելով` ցանկություն ենք ունենում ոտք դնել այդ աշխարհը և կորչել այնտեղ, որպես գիրք: Սեղանի մոտ նստելով, քանզի գավառցի էինք զգում, մերժված, սահմանի եզրին` զայրացած կամ խորապես տրտում, ամբողջ մի աշխարհ էինք գտել զգացումների թիկունքում:

Այն, ինչ զգում եմ հիմա, հակապատկերն է մանուկ և երիտասարդ հասակում զգացածիս. ինձ համար աշխարհի կենտրոնը Ստամբուլն է: Ոչ այն պատճառով, որ ամբողջ կյանքում այնտեղ եմ ապրել, այլ որովհետև վերջին 33 տարին անընդմեջ պատմել եմ նրա փողոցների, կամուրջների, մարդկանց, շների, տների, մզկիթների, շատրվանների, տարօրինակ հերոսների, խանութների, հանր ահայտ դեմքերի, սև կետերի, ցերեկների ու գիշերների մասին, այդ ամենը գրկել, իմ մասնիկն եմ դարձրել: Եղավ մի պահ` սեփական ձեռքով կերտածս աշխարհը, որ միայն իմ ուղեղում գոյություն ուներ, ինձ համար ավելի իրական դարձավ, քան այն քաղաքը, որտեղ փաստացի բնակվում էի: Այդ ժամանակ էր, որ այս բոլոր մարդիկ և փողոցները, իրերն ու շինությունները կարծ ես սկսել էին իրար հետ զրուցել և գործել այնպես, ինչը չէի նախատեսել, իբր նրանք բնակվում էին ոչ թե պարզապես իմ երևակայության մեջ կամ իմ գրքերում, այլ ինքնուրույն: Այս աշխարհը, որ կերտել էի ասեղի ծայրով ջրհոր փորողի նման, ամեն ինչից առավել իրական էր թվում:

 «Հավանաբար, հայրս նույնպիսի երջանկություն է գտել այն տարիների ընթացքում, որ գրելով է անցկացրել», – ենթադրում էի` աչք չկտրելով հորս ճամպրուկից. իրավունք չունեմ կանխավ դատել նրան: Ի վերջո, մեծապես երախտապարտ էի. հրամայող, արգելող, ճնշող, պատժող, շարքային հայր չէր, այնպիսի հայր էր, որ երբեք չի սահմանափակել ազատությունս, միշտ վերին աստիճանի հարգալից է եղել իմ նկատմամբ: Հաճախ մտածում եմ, որ եթե մերթ ընդ մերթ ի վիճակի եմ լինում զոռ տալ երևակայությանս` լինի ազատության, թե մանկականության արտահայտություն, պատճառն այն է, որ հակառակ մանկության ու պատանության տարիների շատ ընկերներիս` հորիցս չեմ վախեցել, երբեմն էլ խորապես համոզվում եմ, որ գրող եմ դարձել, որովհետև երիտասարդ տարիքում հայրս նույնպես ցանկացել է գրող դառնալ: Հանդուրժողականությամբ պետք է ընթերցեմ նրան, փորձեմ հասկանալ, թե ինչ է գրել հյուրանոցային սենյակներում:

Խոստումնալից այս մտքերով պարուրված` մոտեցա ճամպրուկին, որ դեռևս բազմել էր այնտեղ, որտեղ հայրս էր թողել. ժողովելով ամբողջ կամքս` մի քանի ձեռագիր ու նոթատետր աչքի անցկացրեցի: Ինչի՞ մասին է գրել: Մտապահել եմ փարիզյան հյուրանոցի պատուհանից երևացող հատ ու կենտ պատկերները, մի քանի բանաստեղծություն, տարիմաստություններ, վերլուծություններ… Գրելու ընթացքում թվում է, ավտովթարի եմ ենթարկվել և ջանում եմ մտաբերել, թե ինչ է տեղի ունեցել, չնայած նաև սարսափում եմ չափից ավելին վերհիշելու հեռանկարից: Երբ փոքր էի, և հայրս ու մայրս վեճի դռանն էին, այսինքն` մեռելային լռություն էր տիրել, հայրս ակնթարթորեն միացնում էր ռադիոն, որպեսզի փոխեր մթնոլորտը, և երաժշտությունն օգնում էր ամեն ինչ արագ մոռանալ:

Թույլ տվեք մթնոլորտը փոխել մի քանի քաղցր խոսքով, որ հուսով եմ, այդ երաժշտության ազդեցությունը կունենան: Ինչպես ձեզ հայտնի է, գրողներիս առավել հաճախ տրվող հարցը, ամենանախընտրելի հարցը, հետևյալն է. «Ինչո՞ւ եք գրում»: Գրում եմ, քանի որ գրելու բնածին պահանջ ունեմ: Գրում եմ, որովհետև մյուսների նման կանոնավոր աշխատանք չեմ կարող կատարել: Գրում եմ, քանի որ ուզում եմ այնպիսի գիրք կարդալ, ինչպիսին ես եմ գրում: Գրում եմ, որովհետև զայրացած եմ ձեզ վրա, բոլորի վրա: Գրում եմ, քանի որ սիրում եմ ամբողջ օրը սենյակում նստած` գրել: Գրում եմ, որովհետև կարող եմ իրական կյանքին մասնակցել` միայն փոխելով այն: Գրում եմ, քանզի ուզում եմ, որ մյուսները, բոլորս, ամբողջ աշխարհն իմանա, թե ինչ կյանք ենք ապրել և շարունակում ենք ապրել Ստամբուլում, Թուրքիայում: Գրում եմ, որովհետև սիրում եմ թղթի, գրիչի և թանաքի բույրը: Գրում եմ, քանզի ամենից առավել հավատում եմ գրականությանը, վիպարվեստին: Գրում եմ, որովհետև գրելն ինձ համար սովորություն, կիրք է դարձել: Գրում եմ, քանի որ վախենում եմ մոռացվել: Գրում եմ, որովհետև ինձ դուր է գալիս գրելու բերած փառքն ու հետաքրքրությունը: Գրում եմ, որ մենակ լինեմ: Հավանաբար, գրում եմ, որովհետև հույս ունեմ հասկանալ, թե ինչու եմ այդքան զայրացած ձեզ վրա, չափից ավելի զայրացած բոլորի վրա: Գրում եմ, քանզի ուզում եմ, որ ինձ ընթերցեն: Գրում եմ, քանի որ վեպ, ակնարկ, կամ նույնիսկ մեկ էջ սկսելով` ցանկանում եմ ավարտին հասցնել: Գրում եմ, որովհետև բոլորը սպասում են, որ պետք է գրեմ: Գրում եմ, քանի որ մանկական հավատ ունեմ գրադարանների անմահության և գրադարակներին բազմած գրքերիս հավերժության հանդեպ: Գրում եմ, որովհետև աշխարհի բոլոր գեղեցկություններն ու հարստութունները բառերի վերածելը հրապուրիչ է: Գրում եմ, որ ոչ թե պատմություն պատմեմ, այլ պատմություն հորինեմ: Գրում եմ, որովհետև ուզում եմ խուսափել վատ կանխազգացումից, թե կա մի տեղ, ուր պետք է գնամ, բայց ինչպես երազում` չեմ կարողանում հասնել: Գրում եմ, քանզի երբեք ի վիճակի չեմ եղել երջանիկ լինել: Գրում եմ, որ երջանիկ լինեմ:

Աշխատասենյակս գալուց և ճամպրուկը թողնելուց մեկ շաբաթ անց հայրս կրկին այցելեց. ինչպես միշտ` շոկոլադի սալիկ էր բերել (մոռացել էր, որ 48 տարեկան եմ): Սովորականի պես շատախոսում էինք, ծիծաղում կյանքի, քաղաքականության և ընտանեկան բամբասանքների վրա: Մի պահ եղավ, որ հորս հայացքը սահեց դեպի այն անկյունը, որտեղ դրել էր ճամպրուկը, նկատեց, որ տեղաշարժել էի: Իրար աչքերի մեջ նայեցինք: Հետևեց ճնշող լռություն: Չասացի, որ ճամպրուկը բացել և փորձել եմ կարդալ, ուղղակի հայացքս փախցրի: Բայց գլխի ընկավ: Ճիշտ այնպես, ինչպես ես գլխի ընկա, որ գլխի էր ընկել: Ինչպես ինքն էր գլխի ընկել, որ ես գլխի եմ ընկել, որ ինքը գլխի է ընկել: Սակայն գլխի ընկնելու այս գործընթացը շարունակվեց այնքան, որքան կարող էր տևել մի քանի ակնթարթը: Որովհետև հայրս ուրախ ու անհոգ մարդ էր և ինքն իրեն երբեք չէր դավաճանում. սովորական ժպիտով ինձ նայեց: Դուրս գալիս կրկնեց նույն հաճելի և ոգևորիչ խոսքերը, որ միշտ պարգևում էր հայրաբար:

Սովորականի նման նայեցի, թե ինչպես էր հեռանում` նախանձելով երջանկությանը, անհոգ և զուսպ խառնվածքին: Հիշում եմ, այդ օրը ներսումս նաև ուրախության բռնկում եղավ, որ ստիպեց ամաչել: Պատճառն այն էր, որ մտածում էի, թե գուցե կյանքս այնքան հարմարավետ չէր, որքան նրանը, կամ նրա չափ երջանիկ ու ազատ կյանք չէի վարում, նվիրվել էի գրելուն, դե, հասկանում եք… Ամաչեցի, որ հորս նկատի ունենալով` նման բան էի մտածել: Հայրս միակ մարդն է, որ երբեք ինձ ցավ չի պատճառել և չի զրկել ազատությունից: Այս ամենը մեզ պետք է մշտապես հիշեցնի, որ գրելն ու գրականությունը սերտորեն կապված են մեր կյանքի կենտրոնում եղած պակասության, երջանկության և մեղքի զգացման հետ:

Բայց իմ պատմությունն այնպիսի զուգորդումներ ունի, որ անմիջապես հիշեցրեց այդ օրը տեղի ունեցած մեկ այլ դեպք, որը մեղքի ավելի խոր զգացումով համակեց ինձ: Ճամպրուկն ինձ հանձնելուց քսաներեք տարի առաջ և վիպասան դառնալու որոշում կայացնելուց չորս տարի անց, երբ 22 տարեկան էի և ամեն ինչից հրաժարվել ու փակվել էի սենյակում, ավարտեցի առաջին վեպս` «Չևդեթ Բեյ և որդիներ»-ը, դեռևս չհրատարակված գրքի մեքենագիր օրինակը դողացող ձեռքերով տվեցի հորս, որպեսզի կարդար և կարծիք հայտներ: Ոչ թե այն պարզ պատճառով, որ վստահում էի ճաշակին ու մտածողությանը, նրա կարծիքն անչափ կարևոր էր, քանի որ հակառակ մորս` գրող դառնալու իմ ցանկությանը չէր ընդդիմացել: Այդ ժամանակ հայրս մեզ հետ չէր, հեռվում էր: Անհամբերությամբ նրա վերադարձին էի սպասում: Երբ երկու շաբաթ անց ժամանեց, վազեցի դուռը բացելու: Հայրս ոչինչ չասաց, անմիջապես փաթաթվեց ինձ` այնպես, կարծես ասում էր. շատ եմ հավանել: Միառժամանակ վախվորած լռություն տիրեց, որ հաճախ է լինում խոր հուզմունքի պահին: Հետո, երբ արդեն խաղաղվել և սկսել էինք զրուցել, հայրս դիմեց վերամբարձ ու չափազանցված բառապաշարին, որպեսզի իր վստահությունն արտահայտեր իմ և առաջին վեպիս հանդեպ. ասաց, որ մի օր ստանալու եմ այն մրցանակը, որի համար այսօր այստեղ եմ մեծագույն երջանկությամբ:

Նրա համար չասաց, որ հավաստիացներ, թե ինչ բարձր կարծիքի էր իմ մասին, կամ այս մրցանակը պետք է նպատակս լիներ, ասաց` որդուն սատարել ցանկացող թուրք հոր նման, որ քաջալերելու համար ասում է. «Մի օր փաշա ես դառնալու»: Տարիներ շարունակ, երբ էլ հանդիպեր, նույն բառերով էր ոգևորում ինձ:

Հայրս մահացավ 2002 թվականի դեկտեմբերին:

Այսօր` Շվեդական Ակադեմիայի, նրա ականավոր անդամների, ովքեր ինձ արժանացրել են մեծագույն պատվի` այս մեծ մրցանակին, և նրա հռչակավոր հյուրերի դիմաց կանգնած, սրտանց կցանկանայի, որ նա մեզ հետ լիներ:

© Օրհան Փամուկ, 2006թ.

Թարգմանությունը անգլերենից՝  Արամ Արսնենյանի