Սկիզբն՝ այստեղ
Շիրմագիր
Երազում ես կանգնել էի գերեզմանաքարի դեմ դիմաց ու կարդում էի վրայի փորագրությունը։ Գերեզմանաքարն ըստ երևույթին ավազաքարից էր սարքած, որը կիսով չափ քանդվել էր, իսկ դեռ կանգուն մասը մամուռով էր պատված։ Գրությունից միայն մի փոքր հատված էր մնացել.
«…հիվանդացել է խելակորույս երգելու ժամանակ, երբ երկնքում անդունդ է նկատել։ Իր բոլոր աչքերով տեսել է անէություն, հուսազրկության մեջ տեսել է փրկություն։ …»
«…մի թափառող հոգի կա, որը փոխակերպվել է երկար ու թունավոր օձի։ Նա մարդկանց չի վնասում, ինքն իրեն խայթում ու վերջապես մահանում է։ …»
«…հեռացի՛ր։ …»
Սալաքարը շրջելուց հետո միայն նկատեցի մի մենավոր շիրիմ, առանց որևէ բուսածածկույթի, խարխլված։ Անգամ մի մեծ բացվածքից նշմարեցի մեռելին՝ փորն ու կուրծքը ամբողջովին բացված, առանց սրտի կամ լյարդի։ Իսկ դեմքին չէր երևում տխրության կամ ուրախության որևէ ուրվագիծ, սոսկ ծխի պես մշուշոտ էր։
Ես տարակուսանքի մեջ չհասցնելով շրջվել՝ գերեզմանաքարի խավար երեսին տեսա գրության մնացած մասը.
«…սիրտս հանել էի, որ ուտեմ, ցանկանալով իմանալ նրա իրական համը։ Բայց մոլեգին ցավի մեջ ինչպե՞ս կարելի էր իրական համն իմանալ։ …»
«…ցավը մեղմանալուց հետո սկսեցի կամաց ուտել։ Բայց սիրտս արդեն հնացել էր, դարձյալ ինչպե՞ս կարելի էր իրական համն իմանալ։ …»
«…պատասխանի՛ր։ Այլապես՝ հեռացի՛ր։ …»
Ես պատրաստվում էի հեռանալ։ Իսկ մեռելն արդեն նստել էր գերեզմանում, ու շուրթերն առանց շարժելու ասաց.
«Սպասի՛ր, ես փոշի կդառնամ, ու դու կտեսնես իմ ժպիտը։
Ես ծլկեցի, չհամարձակվելով ետ նայել, վախենալով, որ կտեսնեմ նրան հետապնդելիս։
17 Հունիս, 1925
Անկման ցնցումները
Երազում ես երազ էի տեսնում։ Չգիտեի թե որտեղ եմ գտնվում, բայց աչքերիս դիմաց ամուր կողպած խրճիթի ներսն էր՝ խոր գիշերում, իսկ տանիքին տեսնում էի հյութեղ վասոնի խիտ ծածկույթը։
Սեղանին դրված լամպի ապակին նոր էր փայլեցված, այն ուժգնորեն լուսավորում էր սենյակը։ Այդ լույսի մեջ՝ կոտրած թախտի վրա, առաջին հայացքից անճանաչելի մազերի ու դիմացկուն մկանունքի տակ մի թույլ ու փոքրիկ մարմին էր սովից, ցավից, զարմանքից, նվաստացումից, ու հրճվանքից դողում։ Մաշկը՝ թուլացած, բայց դեռ փարթամ, շողում էր, իսկ գունատ այտերը թույլ վարդագույն էին ճառագում, ասես հեղուկ կարմիրով ներկված կապար։
Լույսն էլ էր վախից փոքրացել, արևելքն արդեն լուսավորվում էր։
Սակայն օդում դեռ տարածվում էր դողը՝ սովի, ցավի, զարմանքի, նվաստացումի, ու հրճվանքի ալիքներից…
— Մա՜,— մոտ երկու տարեկան մի աղջիկ՝ դռան բացվել-փակվելու ձայնից
արթնացած, ծղոտե խսիրով ծածկված սենյակի մի անկյունից բղավեց։
— Շուտ է դեռ, մի քիչ էլ քնիր,— մայրը տագնապահար պատասխանեց։
— Մա՜, սոված եմ, փորս ցավում է, այսօր մի բան ունե՞նք ուտելու։
— Ունենք ուտելու բան, մի քիչ սպասիր կարկանդակ վաճառողը գա՝ մաման քեզ համար կառնի։
Նա գոհունակությամբ ավելի ամուր սեղմելով ձեռքի մեջ պահած արծաթե կոպեկը՝ ցածր ու ցավից դողացող ձայնով մոտենում է անկյունում պատսպարված աղջկան, հեռացնում է ծղոտե խսիրը, գիրկն առնում ու տանում պարկեցնում կոտրած թախտի վրա։
— Շուտ է դեռ, մի քիչ էլ քնիր,— ասում է մայրն ու միաժամանակ անօգնական աչքերը բարձրացնում դեպի քրքրված տանիքից երևացող երկինքը։
Երկնքում հանկարծ մի նոր ալիք է բարձրանում, բախվում նախորդին, պտտվում ու վերածվում մի մեծ հորձանուտի․ այն կուլ է տալիս ամեն ինչ, կուլ է տալիս նաև ինձ, ու ես դժվարանում եմ շնչել։
Տնքտնքալով արթնանում եմ։ Պատուհանից դուրս արծաթագույն լուսինն է շողում, ասես լուսաբացը դեռ շատ, շատ հեռու է։
Ես չգիտեի թե որտեղ եմ գտնվում, բայց աչքերիս դիմաց ամուր կողպած խրճիթի ներսն էր՝ խոր գիշերում, ու ես գիտեի, որ կցկտուր երազիս շարունակության մեջ եմ։ Բայց նախորդ երազից արդեն երկար տարիներ էին անցել։ Սենյակի ներսն ու դուրսը խնամված էր, որտեղ մի երիտասարդ զույգ ու մի խումբ երեխաներ՝ բոլորը հակակրանքով ու արհամարհանքով, նախատում էին մի ծերացող կնոջ։
— Իսկի մարդ տեսնելու երես չունենք քո պատճառով,— հոխորտում էր
տղամարդը։— Կարծում ես թե մեծացրել ես նրան, բայց իրականում չարչարել ես, լավ կանեիր նրան փոքր ժամանակ սովի մատնեիր։
— Դո՛ւ ես կործանել իմ ամբողջ կյանքը,— ասաց կինը։
— Ինձ էլ հետը փորձանքի մեջ ես գցել,— ասաց տղամարդը։
— Նրանց էլ հետը փորձանքի մեջ ես գցել,— ասաց կինը՝ մատնացույց անելով
երեխաներին։
Այդ պահին նրանցից ամենափոքրը՝ ով խաղում էր չոր եղեգով, այն թրի պես օդում ճոճելով, բարձր ձայնով գոռաց.
— Սպանե՛լ։
Ծերացող կնոջ շուրթերը ջղաձգվեցին, մի պահ ցնցվեց, հետո հանդարտվեց։ Շատ ժամանակ չանցած նա անվրդով ոտքի կանգնեց, մարմինը տկար՝ ասես քարե արձան, բացեց փայտե դուռն ու քայլ արեց խոր գիշերվա մեջ՝ հետևում թողնելով ամեն ծաղրանք ու խայթող ծիծաղ։
Նա անվերջ քայլեց խոր գիշերվա մեջ, մինչև որ հասավ անծայրածիր, ամայի մի տեղ։ Չորս բոլորը ամայություն էր, գլխի վերևում բարձր երկինքը՝ որտեղ ո՛չ միջատ կար, ո՛չ էլ մի թռչուն։ Նա բոլորովին մերկ, քարե արձանի նման կանգնել էր ամայության կենտրոնում, մի ակնթարթում ողջ անցյալը աչքերի առաջ լուսավորվեց. սով, ցավ, զարմանք, նվաստացում, ու հրճվանք, ապա՝ դող. «չարչարել», «կործանել», «փորձանքի մեջ գցել», ապա՝ ջղաձգումներ. «սպանե՛լ», ապա՝ հանդարտություն։ …Եվս մեկ ակնթարթ ու ամենն ամբողջանում է. կարոտ ու բաժանում, գուրգուրանք ու վրեժխնդրություն, խնամք ու բնաջնջում, օրհնություն ու անեծք… Նա երկու ձեռքերը ամբողջ ուժով դեպի երկինք պարզեց, ու բերանից մարդագազանի՝ ոչ մարդկային, բառազուրկ լեզու դուրս շառաչեց։
Այդ բառազուրկ լեզվով խոսելիս նրա ահռելի քարե արձանի նմանվող, բայց արդեն մաշված ու քայքայված մարմինն ամբողջությամբ ցնցվում էր։ Ցնցումները մեկընդմեջ՝ ասես ձկան թեփուկները մոլեգին կրակի վրա եռացող ջուր, օդը նույնպես սկսում է թրթռալ, ինչպես վայրի ու փոթորկոտ ծովի ալիքներ։
Նա աչքերը դեպի երկինք պարզեց, ու բառազուրկ լեզուն էլ կատարելապես լռեց։ Միայն դողն էր մնացել, որը ճառագայթում էր արևի պես, օդի ալիքներին պտտեցնելով մրրիկի մեջ, փոթորկելով անծայրածիր ամայությունը։
Մղձավանջ էր։ Սակայն ես գիտեմ, որ դա ձեռքս կրծքիս դնելու հետևանք էր, երազում ես նույնիսկ սպառեցի իմ ամբողջ ուժը, փորձելով հեռացնել այդ խիստ ծանր ձեռքը։
29 Հունիս, 1925
Տեսակետ արտահայտելու մասին
Երազում ես տարրական դպրոցի դասարանում նստած՝ պատրաստվում էի շարադրություն գրել, և ուսուցչին խնդրեցի բացատրել տեսակետ արտահայտելու եղանակները։
— Դժվար է,— հայացքն ակնոցի շրջանակներից դուրս, նայելով ինձ ասաց ուսուցիչը,— արի քեզ մի պատմություն պատմեմ.
«Երբ տանը տղա երեխա է ծնվում, ամբողջ ընտանիքը ցնծում է։ Իսկ երբ բոլորում է մեկ ամիսը, նրան դուրս են հանում հյուրերին ցուցադրելու, բնական է, բարեմաղթանքներ ակնկալելով։
Մեկն ասում է՝ այս երեխան ապագայում հարուստ մարդ է դառնալու։ Բոլորը նրան շնորհակալություն են հայտնում։
Մեկն ասում է՝ այս երեխան ապագայում մեծ պաշտոնյա է դառնալու։ Ու նա ստանում է գոհունակության խոսքեր։
Մեկն ասում է՝ այս երեխան ապագայում մահանալու է։ Արդյունքում նա բոլորի կողմից մի լավ ծեծ է ուտում։
Որ երեխան մի օր մահանալու է, դա անխուսափելի է, բայց որ հարուստ կամ պաշտոնյա է դառնալու, գուցե և սուտ լինի։ Բայց սուտ խոսողը խրախուսվում է, իսկ անխուսափելին մատնանշողը ծեծ ուտում։ Դու…»
— Ես չեմ ուզում, ո՛չ սուտ խոսել, ո՛չ էլ ծեծ ուտել, ուսուցիչ, այդ դեպքում ես ի՞նչ խոսքերպետք է ասեմ։
— Այդ դեպքում դու պետք է ասես. «Ա՜յ, այս երեխան, հապա նայե՛ք, ի՜նչ… ա՜յո։ Հա-հա-հա։ Hehe! he, hehehehe!
08 Հուլիս, 1925
Մահվանից հետո
Երազում ես մահացել էի ճանապարհի վրա։
Որտե՞ղ էի ես, ինչպե՞ս էի հայտնվել այդտեղ, ո՞նց էի մահացել, այս ամենը հանելուկ էր։ Կարճ ասած՝ այն պահին երբ հասկացա, որ մահացել եմ, արդեն այդտեղ էի։
Մի պահ կաչաղակի ձայներ լսեցի, հետո՝ ագռավի։ Օդը թարմ էր, չնայած որ նաև հողի հոտ էր գալիս, ըստ երևույթին լուսաբացին մոտ էր։ Ես ուզում էի բացել աչքերս, բայց նրանք չէին շարժվում, ասես բոլորովին իմ աչքերը չլինեին։ Փորձեցի ձեռքերս բարձրացնել, բայց ապարդյուն։
Երկյուղալի մի նետագլուխ մխրճվեց սիրտս։ Երբ ես ողջ էի, միշտ զավեշտալի էր թվում մտածել հետևյալը. եթե մարդու մահը միայն նրա շարժողական նյարդերի ոչնչացումը լինի, իսկ գիտակցությունը մնա տեղը, ապա դա կատարյալ մահից էլ սարսափելի է։ Ո՞վ իմանար, որ իմ ենթադրությունները հենց ինձ էին կպչելու, ու ես ինքս հաստատում էի իմ ենթադրությունները։
Ոտնաձայներ լսեցի, ինչ-որ մեկը քայլում էր։ Գլխավերևիս մեկը սայլակը հրելով անցավ, այն երևի լավ բեռնված էր, սայլակի ճռռոցը նյարդայնացնող էր, բերանիս էլ անդուր թթու համ էի զգում։ Աչքերիս առաջ ամեն ինչ վառ կարմիր էր, հաստատ արևը դուրս էր եկել։ Այդ դեպքում դեմքս դեպի արևելք էր նայում, թեպետ դա արդեն կարևոր չէր։ Մարդկանց բլբլոց էր լսվում։ Հետաքրքրասեր դիտորդներ՝ ում բարձրացրած դեղնահողի փոշին քիթս է լցվում, ուզում եմ փռշտալ, բայց այդպես էլ չեմ փռշտում, պարզապես պահանջ կար։
Ոտնաձայները մեկը մյուսի հետևից ավելանում էին, բոլորը կարծես հասնում էին մոտիկ մի տեղ ու կանգ առնում։ Նայողները շատանում էին, շշուկները՝ նույնպես։ Այդ պահին ես իսկապես ուզում էի լսել նրանց խոսակցությունը։ Բայց միևնույն ժամանակ մտածում էի. երբ ողջ էի՝ միշտ ասում էի, որ քննադատելն անիմաստ է։ Սրանք երևի կեղծ խոսքեր էին, քանզի մահանալուն պես բացահայտեցի իմ թույլ կողմերը։ Ամեն դեպքում փորձեցի ականջ դնել, միևնույն է ոչ մի եզրակացության չէի հանգում, քանզի խոսակցությունը համակցելով մոտավորապես հետևյալ տեսքն ուներ.
— Մահացե՞լ է…
— Ըհն։ Էս…
— Է՜հ…
— Ծը՜… ա՜յ…
Ես բավականին ուրախ էի, քանզի ոչ մի ծանոթի ձայն չլսեցի։ Հակառակ դեպքում կա՛մ նրանք պիտի սգային իմ համար, կա՛մ պիտի հրճվեին, կա՛մ էլ ճաշից հետո զրույցի մի ավել թեմա պիտի դառնայի։ Ես ինձ անհարմար կզգայի, եթե նրանք ժամանակը այդպես անօգուտ վատնեին։ Այսպես ոչ ոք չէր տեսնում ինձ, հետևաբար ոչ ոքի նեղություն չէի պատճառել։ Դա լավ էր, վերջ ի վերջո ես ամաչելու ոչինչ չունեի։
Այդ պահին մի մրջյուն էր խուտուտ տալով սողում մեջքիս վրայով, սակայն ես չէի կարողանում շարժվել, ու նրանից ազատվելու ոչ մի հնարավորություն չունեի։ Սովորական ժամանակ կարող էի պարզապես մարմինս մի կողմ թեքել, ու մրջյունը հետ կդառնար։ Ազդրիս վրա էլ մի ուրիշ մրջյուն էր սողում։ Մտածում էի. «Էս ի՞նչ եք անում, մժեղնե՛ր»։
Բանն ավելի վատացավ։ Բզզոցով մի ճանճ եկավ ու կանգնեց այտոսկրիս, մի քանի քայլ անելուց հետո էլ թռավ ու բերանը սկսեց քսմսել քթիս ծայրին։ Ես ջղայնացած մտածում էի՝ ոտքերիդ տակ ես առանձնապես մի կարևոր մարդ չեմ, կարիք չկա մարմնիս թառել բամբասանքի թեմա գտնելու համար… Բայց չէի կարողանում խոսել։ Իսկ նա քթիս ծայրից ցատկեց ներքև ու իր սառը լեզվով լպստեց շուրթերս, չգիտեմ դա արդյո՞ք սիրո նշան էր։ Մի քանիսն էլ հավաքվել էին հոնքերիս վրա, ամեն մի քայլի հետ մազարմատներս ճոճվում էին։ Այլևս նյարդերս տեղի էին տալիս, էլ չէի դիմանում։
Մեկ էլ քամի, ու վերևից մի բան ծածկեց, նրանք բոլորը միասին թռան՝ արտաբերելով.
— Ի՜նչ ափսոս…
Կատաղությունից քիչ էր մնում ուշքս գնար։
Փայտի՝ գետնին ընկնելու ծանր ձայնից ու հողի ցնցումից անմիջապես ուշքի եկա, ճակատիս զգում էի եղեգի գործվածքի շերտագծերը։ Բայց նրանք գործվածքը բարձրացրեցին ու ես նորից զգացի արևի կիզիչ ջերմությունը։
— Հենց էստե՞ղ պիտի մեռներ,— լսեցի մեկի ձայնը շատ մոտիկից, նա երևի մարմնով կռացել էր վրաս։
Բայց մարդ էլ որտե՞ղ պիտի մեռներ։ Ես նախկինում միշտ մտածում էի, որ մարդ երկրի վրա թեև չունի ինքնակամ ապրելու իրավունք, բայց գոնե ունի սրտի ուզած տեղում մեռնելու իրավունք։ Հիմա նոր եմ հասկանում, որ դա այդպես չէ, մեծամասնության կամքին էլ դժվար է հարմարվել։ Ափսոս, որ երկար ժամանակ էր արդեն թուղթ ու գրիչ չունեի, բայց նույնիսկ եթե ունենայի, գրել չէի կարող, նույնիսկ եթե գրեի, հրատարակելու տեղ չկար։ Ինձ միայն մնում էր այդպես գլուխս ազատել։
Մեկը՝ նույնիսկ չգիտեմ թե ով, բարձրացնում է մարմինս։ Ես պատյանների ձայներ եմ լսում, կարծես ոստիկաններն էլ են եկել. այնտեղ, որտեղ ես չպիտի մեռնեի։ Մարմինս մի քանի անգամ շուռ են տալիս, զգում եմ, որ մի պահ վերև են բարձրացնում, հետո ցած իջենում։ Ու ես լսում եմ կափարիչի փակվելու, ապա՝ մուրճի ձայներ։ Բայց տարօրինակ էր, ընդամենը երկու մեխ խփեցին։ Մի՞թե այստեղ դագաղին միշտ երկու մեխ են խփում։
«Էս անգամ ես վեց պատի արանքում եմ, երկու հատ էլ մեխ վերևից խփած»,— մտածեցի ես,— «ա՜խ, էս անգամ լրիվ կորած եմ»։
«Շունչս կտրվում է»,— մտածեցի ես։
Այդուհանդերձ նախկինից ավելի հանդարտ էի, թեպետ չէի հասկանում, թե ինձ արդյո՞ք արդեն թաղել էին։ Ձեռքիս հետևի մասը շոշափեց ծղոտե գործվածքի շերտագծերը, այդ մեռելի ծածկոցը բնավ սարսռալի չթվաց։ Պարզապես ափսոսում էի, որ չգիտեի, թե ով էր իմ ծախսերը հոգացել։ Բայց անիծվե՛ն ինձ գերեզման դնող նենգ արարածները։ Շորիս մի անկյունը մեջքիս տակ ծալվել ու անդուր զգացողություններ էր պատճառում, իսկ նրանք նույնիսկ չէին հարթեցրել այն։ Դուք ի՞նչ է, մտածում եք թե մեռելներն անզգա են, ու կարող եք այսպիսի փնթի գործ անել։ Հա-հա։
Մարմինս կարծես կենդանի ժամանակվանից ավելի ծանր էր, հետևաբար շապիկիս ծալվածքը առանձնակի անհարմարություն էր պատճառում։ Բայց ես մտածում էի, որ շատ շուտով կարելի է հարմարվել, կամ էլ, միևնույն է, մարմինս շուտով փտելու է ու դժվար թե դրանից էլ մեծ տհաճություն լինի։ Այդ պահին ինձ մնում էր միայն լուռ խորհել։
— Բարև ձեզ, մեռե՞լ եք։
Ձայնը խիստ ծանոթ էր թվում, բայց աչքերս բացելուն պես տեսա Բոգուճայ հին գրախանութի վաճառողի թղթատարին։ Մոտ քսան տարի կլիներ չէինք հանդիպել, բայց նա բոլորովին նույնն էր մնացել։ Ես նորից հայացք գցեցի դագաղիս վեց պատերին. իսկապես կոպիտ ու լրիվ անմշակ էր, տախտակի մառերը մազերի պես ցցված։
— Թեպետ դա կարևոր չէ,— ասաց նա՝ միաժամանակ արձակելով մուգ կապույտ կտորից կապոցը։— Սա Մին դինաստիայի Ծիածին[1] կայսրի իշխանության՝ «Գոնյանի Մեկնաբանությունների»[2] սև լուսանցքներով հրատարակությունն է։ Քեզ համար եմ բերել, թող մոտդ մնա։ Սա…
— Դո՛ւ,— ապշահար նայելով նրա աչքերին՝ ասացի,— դու իսկապե՞ս խելքդ թռցրել ես։ Մի հատ իմ վիճակը նայիր, ի՞նչ Մին դինաստիայի հրատարակություն։
— Չի խանգարում, կարող ես թերթել։
Նրա վրա կատաղած՝ իսկույն փակեցի աչքերս։ Սպասեցի մի պահ, ձայն չկար, երևի արդեն գնացել էր։ Բայց կարծես մի ուրիշ մրջյուն էլ պարանոցիս վրա էր մագլցել, որն ի վերջո բարձրացավ դեմքիս վրա ու սկսեց պտույտներ կատարել աչքիս շուրջը։
Ո՞վ կպատկերացներ, որ մարդու մտածողությունը մահվանից հետո էլ կարող է փոխվել։ Հանկարծ ինչ-որ մի ուժ փշրում է սրտիս խաղաղությունը, միաժամանակ բազում երազներ են անցնում աչքերիս դիմաց։ Մի քանի ընկեր ինձ երջանկություն էին մաղթել, մի քանի թշնամի՝ կործանում։ Բայց ես շարունակ ո՛չ երջանիկ էի, ո՛չ էլ կործանվում էի, այլ պարզապես ապրում էի մի տեսակ միջակորեն, չարդարացնելով կողմերից և ոչ մեկի սպասելիքները։ Հիմա էլ այդպես շողքի պես մահացել էի, թշնամիներս էին նույնիսկ անտեղյակ՝ չկամենալով պարգևել նրանց ինձ վրա թանկ չնստող մի փոքր ուրախություն…
Զգում էի, որ հրճվանքից լացս գալիս էր։ Դա թերևս մահվանիցս հետո իմ առաջին լացը կլիներ։
Բայց, այդուհանդերձ, ոչ մի կաթիլ արցունք չեկավ, պարզապես աչքերիս առաջ մի բոց փայլատակեց, ու ես վեր թռա։
12 Հուլիս, 1925
Ծանոթագրություններ
[1] Ծիածին (1522-1566). Մին Շ՚ծոն 明世宗 կայսրի իշխանության ժամանակաշրջանի անվանում-տիտղոսն է։
[2] «Գոնյանճուանը»՝《公羊傳》նաև անվանվում է «Գոնյանի Մեկնաբանություններ», վաղ Չինաստանի հիմնային դասական գրվածքներից մեկի՝ «Չունցիու» (բառացի՝ «Գարուն-Աշուն», մ.թ.ա. 722-481) տարեգրությունների հիմնական մեկնաբանություններից մեկն է։
Թարգմանությունը չինարենից՝ Ռոբերտ Ծատուրյանի
