«Գրանիշ» կայքը սկսում է հրապարակումների նոր շարք: Հաջորդաբար մեր ընթերցողներին ենք ներկայացնելու ՀՀ պետական մրցանակի առաջադրված գրքերից հատվածներ` նպատակ ունենալով ընթերցող հասարկությանը ավելի լայն հնարավորություններ տրամադրելու`այսօր ստեղծվող և պետական մրցանակի հավակնող գրականությանը ծանոթանալու, գնահատելու և արժևորելու: Մյուս կարևոր նպատակը` պետական մրցանակների ներկայացված գործերը փակ, ներքին քննարկումների ոլորտից առավել տեսանելի, հանրային ոլորտ տեղափոխելն է:
ՀՀ պետական մրցանակի հավակնորդ` Բակուր` «Շուշեցու հիշատակարանը» պատմավեպ, Երևան, Անտարես, 2013թ
(պատմավեպ)
Գլուխ առաջին Շուշի
Ռուբեն Սարգսյանի առջև հառնեց Շուշիի հսկայական շեկ քերծը, ու թվաց, թե, ուր որ է, հիշողությունները կթանձրանան, կծանրանան, ու չի կարողանա քայլել, տեղ հասնել։ Դեպի բերդաքաղաքի Երևանյան դարպասներն էր քայլում. Ռուսեն աղբյուրի մոտ սառը քամին շոյեց դեմքը։ Հարազատ ու ծանոթ զեփյուռ էր, ու արդեն 55-ամյա վաղեմության հուշ–անցյալը, չնայած իր բոլոր սարսափներին, ընդունեց հանգիստ, առանց հուզմունքի։
Երևանյան դարպասների հետքն անգամ չէր մնացել։ Երկու կողմերում պարիսպների մնացորդները վկայում են, որ այստեղ բերդաքաղաքի գլխավոր մուտքերից մեկն է եղել։ Աջ կողմում Մեղրեցոց կործանված եկեղեցու խորանի պատն է կանգուն, որը որպես ամառային կինոթատրոնի էկրան է օգտագործվում: Ռուբենը մտքերով արդեն դարասկզբի Շուշիում էր։ Ահա բերդաքաղաք են մտնում Նախիջևանի աղով, ապա Կապանի պղնձով բեռնված քարավանները։ Մինչև Թաթարական թաղամասը ձգվող Երևանյան փողոցի երկու կողմերում խանութներ են, արհեստանոցներ, քարակապ պատուհաններով ու կամարակապ մուտքերով երկհարկանի տներ, որոնք լապտերների ուղեկցությամբ ձգվում են մինչև քաղաքային փոստն ու Չերքեզենց խանութները։ Աջ կողմում զորանոցն է, որտեղից ասկյարները 1920-ի մարտի 23-ի գիշերը հարձակվել էին Հայոց թաղամասի վրա, ապա` Մարիամայ օրիորդաց և Ռեալական ուսումնարանները, Ժամհարյանների հիվանդանոցն ու սյունազարդ առանձնատունը։ Երևանյան փողոցի ձախ կողմում 55 տարի առաջ Թոփխանայի հրապարակ–շուկան էր։ Հոր` Եղիշեի հետ եկել էին մթերք գնելու։ Փոստատան ցրիչը՝ Ասատուրը, երեխաների մեծ խմբի ուղեկցությամբ հայտնվեց Թոփխանայի հրապարակում, բարձրացավ քաղաքային ժողովարանի պատշգամբն ու, պայուսակից մեկ–մեկ հանելով ծրարները, սկսեց բարձրաձայն ընթերցել նամակների վրա նշված հասցեներն ու անուն–ազգանունները:
– Հայրիկ,– ասաց Ռուբենը,– տա լավ ա՞, վեր լոխ գյուդըմ ըն, վեր Թաթոսենք նամակ ստացեն:
– Չէ, լավ չի, որովհետև նամակեն տարը իրավունք օնե գաղտնի պահե տա,– պատասխանեց հայրը,– բայց մեր քաղաքըմ նամակնեն սիհենց էլ ըն պիժենըմ:
Ձմերուկի կույտի մոտ հավաքված մարդիկ գրազ էին գալիս. ո՞վ կգուշակի՝ ձմերուկի ներսը սպիտա՞կ է, թե՞ կարմիր։ Վեճը բորբոքվում է, խաղադրույքներ են անում: Իսկ հայրը, որ գիտեր շուկայի գաղտնիքները, բացատրեց որդուն. «Թուրք վաճառող Ահմեդ քիշիի վարձու մարդիկ են վեճը թեժացնում, գրազի վերածում։ Հետո նա հասուն ձմերուկը կտրում է, ու մարդիկ ձմերուկ են գնում»։ Նոր վեճ է բորբոքվում ձմերուկի քաշի շուրջ։ Փորձում են գուշակել, թե քանի կիլոգրամ է կշռում ամենամեծ ձմերուկը։ Կրկին խաղադրույքներ են դնում։ Հաղթողը ստանում է ձմերուկը, իսկ գումարի առյուծի բաժինը վաճառողին է մնում։ Ուղտերի նոր քարավանները շուկա էին հասցնում քարածուխ, փայտ, մթերք։ Ռուբենը տեսավ համադասարանցի Տիգրանին, ով իշաբեռը 20 կոպեկով Հունոտի աղբյուրից բերած խմելու ջուր էր վաճառում։ Նա ամեն օր, լույսը չբացված, ապառաժներով էշով գնում էր Հունոտի աղբյուրը, լցնում փալանի երկու կողմերից կախված չորս պղնձե կժերը, քաղաք վերադառնում, վաճառում շուկայում ու հասցնում դպրոց գնալ։
Տիգրանն աչքով արեց Ռուբենին, ապա մոտեցավ։
– Անկյիրը սըվերալ ը՞ս,– հարցրեց նա,– ես Հունոտեն հղըցեն[1] ըմ սըվերալ։
– Հի՞նչ անկյիր…
– Թումանյանեն «Թմկաբերդի առումը» պոեմի նախերգանքը:
– Չէ,– պատասխանեց Ռուբենը,– համ էլ տա մեր տասը չի։
– Իզուր ը՞մ սըվերալ։
– Վեչինչ, ախպերս՝ Արմենակը, կտեսնա, վեր պեցուր դասարանեն անկյիր նըս սըվերալ, հենգյ կտինի։
– Ռուբեն, ճուր կխմի՞ս։
– Չէ, ամա կարող ա պապան խմե։
Ռուբենը գիտեր, որ Տիգրանը հոր մահից հետո բազմանդամ ընտանիքի հոգսը քաշողն է։
Տարեց մարդիկ, խանութների մուտքի աստիճաններին նստած, անցյալի դեպքերից էին խոսում։
– Էդ նամարդ[2] Մելիք–Շահնազար երկրորդը սպանից հարազատ ախպորը,– երկար ծխամորճը վառելով՝ պատմեց ծերունին,– տեր տեռավ նրա կնգանը, տանը, Վարանդեն, հակառակվից Ղարաբաղեն մելիքներեն, Շուշվա բերդըմ ավազակ Փանահ Ալուն տեղ տվավ, մինտեղ սկսեցեն նեղել մեր մելիքներեն։
– Դե հերիքյ ա, մազերտ սիպտիկեցեն էտ սոտ պատմությունը պատմիլավ,– ծերունուն վրա պրծավ տարեց մի մարդ,– լու թոխս տինող մարդ ըս[3], հու չի գյուդըմ: Մելիք–Շահնազարյաննեն միշտ էլ հայրենասեր ըն իլալ։ Տե՛ս, Շուշին hինչ քաղաք ըն սարքալ։
– Հա, Մելիք–Շահնազարը դավաճան ա,– պնդեց ծերունին,– ժիժի պապա յըս անըմ[4], վեր հինչ ինի՞, տու մելիքին ցեղան ըս, տրա հետի էլ պաշտպանըմ ըս, Շուշվա քաղաքապետը՝ Գերասիմն էլ ա ծեր տոհման, ու դավաճանության հետի քշեցեն քըղաքան, Վարանդեն հրամանատար Սոկրատեն էլ…
– Հա, դաշնակցականներեն զոհը տեռեն… Մըսմնեն ճակատամարտեն հերոսեն նըղեցեն։
– Տղաս ա Մըսմնեն հերոսը՝ Ասլանիկը, Թևանն ա, իսկ Սոկրատ Մելիք–Շահնազարյանը սկի ընդեղ չի իլալ։
– Սո՛տ ա…
– Ա՛, Մուքի,– ծերունին դիմեց հարևանին,– խե չը՞ս ասալ, վեր Ավետարանոցան մարդ կա ըստեղ։
– Դե, ես հինգյիդա՜մ,– պատասխանեց Մուխանը,– անջուկ տիրած սկանըմ ար, ըսեցե…
Մոտեցավ Ռուբենի հայրը։ Վիճաբանող երկու կողմն էլ բարձրացան, բարևեցին քաղաքի փոստատարին։
– Հայրիկ, էտ հի՞նչ մելիք ա, վեր դավաճանալ ա, Շուշին թորքեն տուվալ։
– Հետո կպատմիմ, Ռուբեն։
– Հնգյերս՝ Տիգրանը, օզըմ ա քեզ Հունոտեն ըխպիրան պերած ցորցորտ[5] ճուր տա։
– Տիգրանը՞, հա, հոր ա՞, հենց տու ապրիս, ծարավ ըմ։
Տիգրանը լցրեց գավաթն ու մեկնեց Ռուբենի հորն ու սկսեց բարձրաձայն արտասանել.
– Հե՜յ պարոններ, ականջ արեք թափառական աշուղին…
Մարդիկ հավաքվում են Տիգրանի շուրջն ու հիացած լսում թավ ձայնով փոքրիկ ասմունքողին։ Ջրավաճառը ոգեշնչված արտասանում էր ու միևնույն ժամանակ գավաթը ողողում և ջուր լցնում, մատուցում ունկնդիրներին։
Շուկայի մյուս մասում մարդկանց խումբը համակ ուշադրությամբ լսում էր, թե նոր ստացած «Մշակ» թերթից ինչ էր ընթերցում պատանի գիմնազիստը։
Սակայն շուկայում Ռուբենի համար ամենատպավորիչը թուրքերենով անվերջ շաղակրատող հնգամյա երեխան էր։
– Հայրիկ, տես, հինչքան կուճուր ա, հենց ա ճոտու ճիրաման[6] ինի, ամմա ճաճամանի կտրած[7] հունց ա խոսըմ թուրքերեն։
– Հա, Ռուբեն ջան, պա հի՞նչ լուզվավ բիդի խոսե թորքեն խոխան։
Ռուբեն Սարգսյանը հայացքը դեպի ձախ ուղղեց։ Նա փնտրում էր Քամու աղացն ու Կուսանաց վանքը, որոնց մոտ էլ հայրական տունն էր։ Ժամանակին քաղաքային աշխույժով լեցուն այս բարձունքը դատարկ էր, ամայի։ 30-ականներին, երբ Շուշիի կուսակցական դպրոց էին գործուղել, երբեմնի ծաղկուն քաղաքից ավերակներ էին մնացել։ Հաճախ էր գալիս իրենց տան փլատակների մոտ, քայլում, ոտքերի տակ տրորում մանկության հուշերը։ Բերդաքաղաքից հայկական թաղամասը հիշեցնող ոչինչ չի մնացել։ Ամայի տարածքում տիրություն էին անում մոլախոտն ու մոշոտի թփերը։
Թոփխանա կոչվող շուկայի հրապարակը փողոցների խաչմերուկի էր վերածվել։ Շուշեցին լուռ անցավ կիսավեր գմբեթով Ղազանչեցոց եկեղեցու կողքով, քայլեց դեպի Հին գերեզմանոցը։
Սակայն ոչ մի կերպ չէր կարողանում գտնել։ Գուցե սխալվել է։ Մեծացել է, մոռացել տեղը։ Կրկին նայեց շուրջը, կողմնորոշվեց։ Չի սխալվել։ Հասկացավ. ճակատագիրը մի նոր չար կատակ է արել շուշեցիների հետ։ Հողի մեջ թաղված տապանաքարերի եզրեր նկատեց։ Երևում են նախշազարդերն ու դամբանագրերը։ Պատկերաքանդակներով երկու տապանաքար, բոլոր կողմերից ծանր մուրճի հարվածներից բզկտված, ասես տանջամահ են արված: Իսկ գերեզմանոցի տարածքում տապանաքարերի փոխարեն քարերի կույտեր են: Ի՞նչ քարեր են։ Ուշադիր զննեց։ Քարաբեկորներին հայոց գրեր, զարդաքանդակի կտորներ էին երևում։ Ռուբենը հասկացավ, որ դրանք ջարդած տապանաքարերի բեկորներն են։ Եղեռնագործը չի բավարարվել բնիկ ժողովրդին կոտորելով, դուրս քշելով, հիմա նրա դարավոր հետքերն է փորձում ջնջել։
Մեծշենացի մի պատմաբան, իմանալով, որ Ռուբենը շուշեցի է, ամեն անգամ հանդիպելիս Շուշիի մասին էր պատմում: 13-րդ դարի արաբ հռչակավոր պատմիչ Իբն ալ-Ասիրին ու աշխարհագրագետ Յակուտ ալ-Համավին վկայում են, որ Կարկառ բերդաքաղաքը 6-րդ դարում ամրացրել է Պարսից կայսրության տիրակալ Խոսրով Անուշիրվանը: Սակայն Շուշիի սարավանդում բազմաթիվ դամբարանները վկայում են քաղաքի՝ 3–4 հազար տարվա պատմության մասին: Համառորեն անտեսելով այս և տասնյակ այլ վկայություններ՝ Բաքվի քարոզչությունը անընդհատ խոսում է 18-րդ դարի կեսին Նադիր շահի կողմից հետապնդվող ոմն խորասանցի ավազակապետ Փանահ Ալիի կողմից բերդաքաղաքը հիմնելու մասին: Բայց և հայտնի է, որ դրանից 35 տարի առաջ հինավուրց բերդն ամրացրել էր Ավան զորավարը, հենց Շուշիի ճակատամարտում էլ ջարդել Օսմանյան Թուրքիայի 40-հազարանոց բանակը:
Շուշի տեղանվանը գրավոր աղբյուրներում առաջին անգամ հանդիպում ենք 1428 թվականի ձեռագիր ավետարանում: Տեր Մանուել եկեղեցականը ավետարանի հիշատակարանում նշում է նախշազարդ ավետարանի ստեղծման հանգամանքների ու Շուշիի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցում այն գրելու մասին: Եկեղեցին հետագայում վերածվում է հունա–գրիգորյանի: 1954 թվականին ադրբեջանական իշխանություններն այն հիմնահատակ քանդում են, իսկ կից գերեզմանոցը քարապատում՝ ձգտելով վերացնել հայկական հետքերը:
Ռուբենը նայեց շուրջը: Շուշիի Հին գերեզմանոցի տարածքում առանձնատներ էին գոյացել։ Տապանաքարերը ջարդում են, լցնում կառուցվող տների հիմքերը։ Այդպես վերացնում են հազարամյակներ ի վեր իրենց հայրենիքում ապրած հայ քրիստոնյաների հետքերն ու միևնույն ժամանակ նոր տուն հիմնում։ Ռուբենը մտածեց, որ Շուշիում շարունակվում է հայերի նկատմամբ եղեռնը։ Սակայն մի՞թե Աստվածը կամ նրանց Ալլահը կներեն հակամարդկային այս արարքը։ Տների հիմքերում լցված քարաբեկորները ձայները մեկ արած կբոռան, Աստված կկանչեն, Տերը կլսի ու կկատարի խոսող ու բողոքող քարաբեկորների խնդրանքը: Իսկ քարերի վրեժը ոչ միայն նահատակների, հրկիզված տների, փախստականների, քաղաքի վրեժն է, այլև Աստծու և Ալլահի վրեժը։ Տառաքանդակ մի քարաբեկոր վերցրեց Ռուբենը, դրեց պայուսակում ու կրկին իջավ Ղազանչեցոց եկեղեցու մոտ։
Զանգակատան պղնձե գնդերի վրա մնացել են մոլեռանդ խուժանի արձակած փամփուշտների բացած անցքերը։ Մի պահ կանգ առավ, շրջվեց դեպի զանգակատունը, խաչակնքեց և աղոթք մրմնջալով՝ սալարկած փողոցով շարունակեց ընթացքը։ Տղամարդիկ, խումբ–խումբ կանգնած, խուզարկու հայացքներով անծանոթին ուղեկցեցին մինչև Թադևոսի աղբյուրի մոտ անհետանալը։ Շուշեցի մեծահարուստ Զոհրապ ու Մարկոս Թառումյանների տան կողքով անցնելիս կանգ առավ, զննեց տունը։ Եղբայրը պատմել էր, որ 1820–1821 թվականներին այդ տանն էին իջևանել հայոց կաթողիկոս Եփրեմը, գրող, հրապարակագիր, ճանապարհորդ Մարկոս Թաղիադյանը: Կաթողիկոսը պատարագ է մատուցել Սուրբ Աստվածածին եկեղեցում։ Սուրբ Աստվածածնի ետևի մասում շուշեցիների սիրելի Քամու խաչ սրբավայրն էր։ Ղարաբաղի հեռավոր գյուղերից անգամ հիվանդներին բերում էին սրբավայր՝ բուժելու։ Ռուբենը գիտեր, որ չորեքշաբթի օրերը «Չիք չորեքշաբթի» էին կոչում: Շաբաթվա այդ օրերին շուշեցիք գնում էին Քամու խաչ` ուխտի, իսկ վերադառնալով տուն՝ աղջիկները խաշխաշ հարելու քարը քսում էին գետնին և ասում.
– Չի՛ք, չի՛ք, մոկնը չի՛ք,
Չի՛ք, չի՛ք, լուն չի՛ք,
Չի՛ք, չի՛ք, կարիճը չի՛ք,
Չի՛ք, չի՛ք, չարակամը չի՛ք,
Չի՛ք, չի՛ք, օխծը չի՛ք…
Նրանք հավատացած էին, որ հիշատակված չար էակներն այս անեծքից հետո կանհետանան:
Հին Շուշին տարածված էր եկեղեցու շուրջը։ 1840 թվականին մահմեդական բնակչության սպառնալիքների տակ հայերը տեղափոխվում են բերդաքաղաքի վերին մասերը՝ ճակատագրի քմահաճույքին թողնելով նախնիների գերեզմանները, հարազատ տները, Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին ու Քամու խաչ սրբատեղին։
Հին շուշեցին շրջանցեց մզկիթն ու սալարկած փողոցով քայլեց դեպի Ջիրիդտափը՝ հնում ջիրիդ խաղալու շուշեցիների սիրելի վայրը, որին մահմեդականները Ջդրդուզ էին ասում։
Ինչքան էլ փորձում էր խուսափել վերհուշից, շուշեցու առջև սահմռկեցուցիչ նորանոր պատկերներ էին բացվում։ Հայրը՝ Շուշիի փոստատար Եղիշեն, կեսգիշերին 9-ամյա որդուն` Ռուբենին, վերնահարկից դեպի նկուղ տարավ։ Դրսում հրազենի կրակոցներ էին լսվում։ Ռուբենին թվաց, թե տոն է քաղաքում կամ մեծ հարսանիք, ու մարդիկ, այդ առիթով ուրախացած, հրազենով օդ էին կրակում ու խարույկներ վառում։ Մի պահ կանգ առավ պատուհանի մոտ։ Խարույկների փոխարեն տներն էին այրվում ու լուսավորում քաղաքը։ Նման մի հրդեհ իրենց թաղում տեսել էր մեկ տարի առաջ՝ ապրիլի 3-ին: Լավ էր հիշում այդ օրը, քանի որ տնային աշխատանքը սկսել էր «Սերգի դայունց տան հրդեհի օրը» շարադրությունով։ Քամու պատճառով հրդեհն անցել էր հարևան Մարդի Թամիրյանենց ու Աշոտ Մելիք–Հովսեփյանենց տներին։ Շուշիի ժամանակավոր կառավարության ղեկավարներից Եղիշե Իշխանյանը կեսգիշերին կանչում է հորը՝ բերդաձորցի Եղիշե Պարսեղյանին, ու հանձնարարում կազմակերպել հրդեհը հանգցնելու գործը։ Հայրը ինքնապաշտպանության ջոկատների մարտիկներին ու բերդաձորցիներին երկու շարք է կանգնեցնում, ջրհորներից վերցրած ջրով լիքը դույլերն իրար փոխանցելով՝ կրակի վրա լցնում ու անմիջապես դույլերը ետ փոխանցում։ Հետո գալիս են անգլիական բանակի հնդիկ սիպահի զինվորները, որոնք ծայրը կեռ ձողերով քանդում են հրկիզված տների տանիքներն ու ջրով մարում կրակը։
– Նկուղ իջիր, վտանգավոր է,– ասաց Ռուբենի հայրը,– չորս կողմից կրակում են:
Շուշիի փոստատար Եղիշեն, իր ամենօրյա պարտականությունները կատարելիս հաճախակի շփվելով Եվլախի, Բարդայի ու Թարթառ–բազարի իր սուրհանդակների հետ, ավելի լավ գիտեր, թե ինչ վտանգ է սպառնում բերդաքաղաքին ու ողջ Արցախին: Նա իր ստացած տեղեկություններն ու վերլուծությունները պարբերաբար հայտնում էր ՀՅԴ բյուրոյի հետ իր կապն ապահովող ներկայացուցչին: Սակայն մինչ Բյուրոյի կազմը քննարկում էր տեղեկությունն ու որևէ որոշման հանգում, ժամանակն անցնում էր, և որոշումն ուշացած էր ստացվում, հաճախ էլ չէին հասցնում քննարկել հարցը: Մի քանի անգամ Եղիշեն այս առիթով իր դժգոհությունն էր հայտնել Ազգային խորհրդի զինվորական կոմիսար Հարություն Թումյանին:
– Էհ, ի՞նչ կարող եմ անել, կուսակցության դրվածքն է այդպիսին: Հենց այս դանդաղկոտությունն էլ կարող է մեծ աղետների առաջ կանգնեցնել մեզ,– ասել էր կոմիսարը:
Եղիշեն իր որդիներից Միքայելին ապահովության համար Չափար գյուղում ապրող եղբոր` Ալեքսանի մոտ էր ուղարկել: «Ի՞նչ իմանաս, թե վաղն ինչ կլինի, եթե Շուշիում ապրողներիս մի բան պատահի, իմ ժառանգներից գոնե մեկը կփրկվի»,– մտածել էր Եղիշեն:
Ռուբենը հափշտակված քաոսին էր նայում ու չէր կարողանում կտրվել տեսարանից։ Չորս կողմից կրակոցներ էին լսվում, որոնք ուղեկցվում էին խուժանի խրախճալից բացականչություններով։ Չէ, սա հասարակ հրդեհ չէ, սա ուրիշ բան է, որից երեխան ոչինչ չի հասկանում։ Թվում էր, թե իր առջև ուղղակի շարժվող պատկեր էր, երազ, որը ոչ մի կապ չուներ իրենց քաղաքի հետ։ Ռուբենը կուզեր մնալ պատուհանի մոտ ու նայել։ Հայրը տեսավ, որ որդին պոկվեց տեղից ու աստիճաններով երկրորդ հարկ բարձրացավ:
– Ե՛տ տեռ:
Քիչ անց Ռուբենը վերադարձավ` ձեռքին Ստեփան Պալասանյանի «Հայոց պատմություն» դասագիրքը:
– Տրա ժամանակն ա՞ր, Ռուբեն:
– Արմենակը տաս ա տվալ, վեր սվերիմ:
– Հա, լավ, եթե պատուհանեն քշտեն տեսնան, կկրակին նամարդնեն, բալաս, նկուղ քյինանք,– ասաց հայրն ու պատանուն նկուղային հարկ տարավ, ուր լցվել էին հարևանները։
Շրջակա տների բնակիչներն այստեղ էին պատսպարվել, քանի որ փոստատարի տան նկուղն ընդարձակ էր ու ապահով։ Որոշ ժամանակ անց Եղիշեն վերադարձավ ու հայտնեց, որ ռուսական զորանոցում տեղակայված ադրբեջանական բանակի զինվորները, թուրք խուժանի հետ խմբեր կազմած, սկսել են կոտորել հայերին, հիմա էլ Հայոց թաղում տնից տուն են անցնում, սրի քաշում հայ բնակիչներին, թալանում, ապա նավթ լցնում, հրկիզում տները։
– Ըստեղ կարել չըք մնալ։ Փախեքյ բիդա Հունոտ, քշաթոխպ[8] ա, կարող ա փրկվիքյ,– ասաց Եղիշեն, ապա դարձավ որդուն՝ իննամյա Ռուբենին,– տու էլ փախե՛ր, Կարկառի հոսանքավ բիդա տիյեր քինալավ կհըսնիս Քարինտակ, ընդեղան` Սղնախ: Կսպասիս ինձ: Ես քեզ կքթենամ: Մետըտ պահե, բիդա ծորը՝ Հունոտ կքյինաս…
– Գոնե տոն մտնինքյ, շոր, ուտելի տես տեն յոր օնինքյ,– խնդրեցին կանայք։
– Կարել չըք, ուշ ա արդեն… Եթե խոխոցը փրկիքյ, փառք կտաք Ըստուծեն…
Ռուբենը փողոցում մի պահ տեսավ հորն ու ավագ եղբորը՝ Արմենակին, ապա կորցրեց տեսադաշտից։ Փողոցներում ամենուր հրացանների կրակոցներ էին, գետնին փռված դիակներ, մորթվող մարդկանց խռխռոցներ, ջղաձիգ շարժումներ։ Համընդհանուր խուճապ էր տիրում։ Հայոց թաղամասի տների դյուրավառ յուղաներկ պատերը բոցերի մեջ չրթչրթում էին։ Մառախուղը, տաքանալով այրվող հարյուրավոր տներից ելնող բոցերից, վեր էր բարձրացել, քաղաքի վրա դեղինով գունավորված ամպակամար գոյացրել։ Բոցերի մեջ առնված տների առաջ դիզված են գորգեր, կարպետներ, անկողիններ, կահ–կարասի, այն ամենը, ինչ որ խուժանը հարմար է գտել թալանելու։ Ռուբենը տեսավ, թե ինչպես Խալունց և Աթարբեկյանների, Հուսնունց, Վերդունց ընտանիքների բոլոր անդամներին, այդ թվում՝ երեխաներին, հրեցին իրենց այրվող տների բոցերի մեջ։ Մի ակնթարթ փողոցում կրկին երևացին հայրն ու եղբայրը, որոնք, խույս տալով ասկյարներից, կորան նեղլիկ փողոցում: Իսկ թե հետո ինչ եղավ, չգիտեր, քանի որ փախչող ամբոխը քշեց տարավ իրեն։ Ամենուր գորգ, կարպետ շալակած թուրք տղամարդիկ ու կանայք էին, պատանիներ, որոնք շտապում էին այդ ամենը թողնելու իրենց տանն ու ետ գալու, շարունակելու թալանը։ Մի անկառավարելի մրցակցություն էր առաջացել թաթար ընտանիքների միջև՝ ով ավելի շատ կթալաներ։ Մզկիթի մոտ Ռուբենը ճանաչեց Թոփխանայի շուկայում ձմերուկ ծախող Ահմեդ քիշիին, որը Հայոց թաղամաս էր շտապում։ Հանկարծ նա հարձակվեց կահ–կարասիով բեռնված մեկ այլ թուրք ընտանիքի վրա, հանեց դաշույնն ու դանակահարեց ծանր պահարանի տակ կորացած թուրքին, խլեց թալանն ու իր ընտանիքի անդամների հետ ետ՝ դեպի իրենց տուն շտապեց։ Խուժանների խումբը բարձր պահած ցցերով Երևանյան փողոցով դեպի Թուրքաց թաղ էր շարժվում՝ «Ալլահ ագբար» աղաղակելով։ Փայտե ցցերի ծայրերին գլխատված մարդկանց գլուխներ էին։ Մեկը բամբ ձայնով գոռում էր. «Ալլահ, գյավուրների խալիֆ–քեշիշի գլուխը քեզ ընծա ենք բերում…»: Ինչ-որ մեկը, որի դեմքը չկարողացավ տեսնել, հանկարծ ամուր բռնեց Ռուբենի ձեռքը և խույս տալով ասկյարներից ու խուժանից՝ քաշելով տարավ իր ետևից։
– Էտ հի՞նչ ա ծերքետ,– առանց Ռուբենին նայելու հարցրեց իր ետևից տանող մարդը: Ձայնը ծանոթ թվաց, սակայն չկարողացավ հիշել:
– «Հայոց պատմություն»:
– Հա՞, լավ կյիրք ա, կուրցընիս վեչ:
– Կուրցընել չըմ,– պատասխանեց Ռուբենը:
Թուրք խուժանը ճանապարհին որսում էր ջահել աղջիկներին, տղամարդկանց նույն պահին մորթում, ծերերի ու երեխաների վրա ուշադրություն չէր դարձնում։ Տարեց մի մարդու հետ խույս տվեցին խուժանից ու ժայռապատ ճանապարհով իջան կիրճում գտնվող Հունոտ գյուղը:
Երկու տարի առաջ՝ ամռանը, Եղիշեն Ռուբենին իր պապական տուն՝ Բերդաձորի ենթաշրջանի Մեծ շեն էր ուղարկել, որտեղ բնակվում էր քույրը: Սակայն հայ–թուրքական կռիվներն այստեղ էլ էին հասել։ Թուրքական ասկյարների մի գունդ, համալրված կովկասցի թաթարներով ու Հաջի Սամլուի քրդերով, հարձակվում է Բերդաձորի ենթաշրջանի հինգ գյուղի վրա։ Հայկական այս ենթաշրջանը շատ էր խանգարում Լաչինի և Շուշիի ամբողջական թրքացմանն ու Լեռնային Ղարաբաղը Արարատյան նահանգից վերջնականորեն կտրելու ծրագրին։ Տարիներ շարունակ թուրքերին ոչ մի կերպ չէր հաջողվում կոտրել բերդաձորցիների դիմադրությունը։ Բերդաձորը տասն օր հերոսաբար դիմադրում է, ետ շպրտում թշնամուն։ Նրանք լավ էին օգտագործում մառախուղը, անցնում թշնամու թիկունքն ու անսպասելի հարձակվում։ Ռուբենն իր հասակակիցների հետ ուտելիք ու փամփուշտ էր տանում ինքնապաշտպանության մարտիկների դիրքերը։ Սակայն փամփուշտը սպառվում է։ Ենթաշրջանի բնակչությունը սպասում էր, թե շուտով Գորիսից Անդրանիկի հետ կգա զինամթերքով բեռնված Շուշիի գունդը, որը կազմել էին Թիֆլիսի հայերը՝ Լեոյի գլխավորությամբ, ու թուրք ասկյարն այլևս անելիք չի ունենա Ղարաբաղում։ Բացի այդ, սպասում էին, որ Խանասորի արշավանքի հերոսներից Արսեն դայու 450-հոգանոց ջոկատը Մեյդան սարով ու Հաջի Սամլուով թիկունքից հարվածելու է թուրքերին: Շուշիի փոստատարը, տեղեկանալով Բերդաձորի կռիվներին, շտապում է վտանգից փրկել քրոջն ու որդուն։ Բերդաձորցի մարտիկները, տեղեկանալով, որ Արսեն քեռու գլխավորությամբ թիկունքից հարձակվող պտրեցուց ջոկատը Շուշիի ժամանակավոր կառավարության հրահանգով ետ են ուղարկել, իբրև թե չխանգարելու Շուշիի գնդի գործողությանը: Տեսնելով, որ ոչ մի օգնություն էլ չի լինելու՝ 10-օրյա պաշտպանական կռիվներից հետո որոշում են հեռանալ բնակավայրից։ Օգտվելով խիտ մառախուղից՝ սայլերով դուրս են բերում բնակչությանը։ Որդուն հանձնելով համագյուղացիներին՝ հայրը՝ Եղիշեն, գյուղ է վերադառնում՝ քրոջը փրկելու: Քրոջը ձիով փախցնում է։ Սակայն ավազակները Թթու ջրի մոտ սպանում են քրոջը, իսկ ինքը` Եղիշեն, մի կերպ Շուշի է հասնում։ Գիշերը Շուշիի ճանապարհին ասկյարները կտրում են սայլերով դեպի Շուշի փախչող բերդաձորցիների ճանապարհն ու սկսում անխնա կոտորել մարդկանց։ Ռուբենը հասցնում է մի քանի հոգու հետ անտառ մտնել ու ոտքով Շուշի հասնել։
Գլուխ երկրորդ Կարկառի կիրճում
Ռուբեն Սարգսյանը մոտեցավ կիրճի վրա կախված ապառաժին։ Ջիրիդտափից դեպի անդնդախոր կիրճն ու վեհաշուք Քիրս լեռը բացվող տեսարանը գուցե մոռացության տա անցյալի ծանր վերհուշը։ Արծիվը թևերը լայն տարածած պտտվում էր կիրճի վրա։ Այդ պահին էլ ամպաքուլաների առաջին երամը, թեթևանալով վաղորդյան արևի առաջին ցոլքերից, Ստեփանակերտից Կարկառի հոսանքն ի վեր անշտապ սահքով լցվեց Հունոտի կիրճը՝ Ռուբենի տեսադաշտից փակելով Կարկառի հինավուրց միակամար կամուրջները, Հունոտ գյուղն ու անդնդախոր կիրճի պատերին բացված քարանձավները։ Այդ հսկայական քարանձավները, հին ժամանակներից սկսած, մարդու համար հուսալի ապաստան են ծառայել օտար ասպատակիչներից պատսպարվելու համար։ Ավան զորավարի քարանձավի շրջակայքում մինչև հիմա մնացել են հին բերդի պատերը։ Քաղաքային դպրոցի երիտասարդ ուսուցիչը Ռուբենի ավագ եղբայր Արմենակն էր, ով մի անգամ Ռուբենենց դասարանի երեխաներին դժվարանցանելի ճանապարհով այս բերդ–քարանձավն էր բերել, պատմել 1726 թվականի աշնանը թուրքական 40-հազարանոց բանակին Շուշիի ճակատամարտում իր արցախցի կտրիճներով պարտության մատնած Ավան զորավարի, նրա Թարխան եղբոր, Միրզա հարյուրապետի, Աղվանից աշխարհի Եսայի Հասան–Ջալալյան կաթողիկոսի մասին[9]։
Վերջապես Ռուբենը նորից նկատեց արծվին, որը, ձորը լցվող մառախուղի պատճառով այլևս անելիք չունենալով կիրճում, որսաց քամու ընթացքն ու առանց թևերը թափահարելու մի քանի պտույտով բարձրություն հավաքեց, անցավ Խաչին տափի հարթությունը։ Ռուբենը հիշեց, որ 55 տարի առաջ՝ այս նույն օրը՝ 1920 թվականի մարտի 23-ին, ամպերը կրկին լցվել էին կիրճը և կոտորածից մազապուրծ ու խոր ձորում ապաստանած հայերի խմբին ծածկել իրենց հետապնդող ասկյարներից։ Ամպաքուլաները, ասես ուժ չունենալով առնելու խուժանի դեմը, հոսքով անցան բերդապարիսպը, Շուշիի բանտը շրջանցելով՝ Հին գերեզմանոցով սահեցին դեպի Հունոտ, գյուղ չհասած՝ միախառնվեցին Վարարակնից եկող մառախուղին։ Հնարավոր է, որ նրանք միմյանց շատ բան ունենան պատմելու Վարարակնում և Շուշիում իրենց տեսած սպանդի մասին։ Փախստականները Հունոտի ճանապարհին լսում էին դրա վրա կախված ապառաժի հարթակին բռնաբարության ենթարկվող հայ աղջիկների ու կանանց ողբն ու կոծը։ Նրանք, պղծված համարելով իրենց պատիվն ու արժանապատվությունը, ապառաժից նետվում էին ճերմակ անդունդը։ Խոր ձորում ապաստան որոնող շուշեցիները լսում էին անդունդի մեջ նրանց աղեկտուր ճիչերը…
Կարկառը փրփրել, ասես անուժությունից կատաղել էր։ Ամեհի քարերին զարկվելով՝ նա ավելի ուժեղ էր ոռնում՝ պատրաստ խեղդամահ անելու հոսանքի մեջ հայտնված ցանկացած մարդու։ Հունոտի բնակիչները դուրս թափվեցին իրենց թաղածածկ բնակարաններից, ուտելիքով դիմավորեցին շուշեցի փախստականներին: Իսկ երիտասարդները, հրացաններով զինված, գնացին խուժանի ձեռքից ազատելու հայ աղջիկներին, օգնելու ետ մնացած փախստականներին։
– Մեր էս ծորը վեչ մի թշնամի կրեցալ չի ուրան ենթարկե,– ասաց գյուղի գլխավոր ջրաղացպանը,– մեր շենին վեց ճեղացնեն էլ ըշխադըմ ըն։ Շիներքան կյամ ըն, աղըմ ցորենը, ամենալավ ալերը ստանըմ։ Թորքն էլ, քյուրդն էլ ցորեն ըն պիրըմ աղըմ, ամմա զենքավ գյուղ մտնել թողըմ չընք։ Հայտնի յա Շոշ գյուղից Ռոստոմյան ախպերներեն հերոսոթունը։ Կյիրքերըմ կյիրած ա նահանց մասին: Թորք ասկյարնեն հինչ ըրեն, կրեցեն վեչ մուտանան մեր ճեղացներեն։
Կանանց խումբը շրջապատել էր գեղեցկուհի շուշեցուն՝ Տաթևիկին։ Ռուբենը ճանաչում էր նրա 14-ամյա որդուն՝ Մռավին։ Փնտրեց նրան, սակայն փախստականների մեջ չգտավ։
– Տղա՜ս, տղա՜ս, վա՜յ, քոռանամ, աշկս տեսնար վեչ, թա հունց էտ գազանը` Նուրի փաշան, մանները խոթից խուխես քթըծակերը, յաթաղանավ…
Տաթևիկը կրկին ուշաթափվեց։ Հենց ուշքի էր գալիս, ուզում էր Շուշի գնալ, սակայն նրան կանայք ետ էին պահում։ Տաթևիկը չէր հասկանում, թե ինչու են արգելում որդու մոտ գնալ։
– Պա էս թոռնը՞նք քյինամ[10], Քարինտա՞կ։ Խե՞։ Բալաս ընդե՞ղ ա։– Ապա հիշում է Մելիք–Բեգլարյանների ընդարձակ բակում հավաքած ութ հարյուր հայ պատանիների սպանդն ու նորից ուշաթափվում։
– Չէ՛, թուղեցեքյ ես քյինամ Շուշի, քիթենամ իմ Մռավեն:
Քիչ անց ապառաժի կողմից լսվող կանանց ճիչերի փոխարեն ժայռերը տարածում են հրազենի խուլ կրակոցները։ Շուշեցի բժիշկ Ավանես Ավանեսյանը օգնություն էր ցույց տալիս վիրավորներին ու հիվանդներին։ Սակայն Տաթևիկի հարցում նա անօգնական շարժեց գլուխը։ Հունոտցի զինյալ տղաները փախստականների նոր խմբի հետ կիրճ են հասցնում մահվան երախից փրկված շուշեցի կանանց ու աղջիկներին։ Փախստականները ընդառաջ դուրս եկան նրանց, և լաց ու շիվանը լցվեց ձորը։ Ռուբենը աղջիկների մեջ դժվարությամբ ճանաչեց իրենց հարևանուհուն` Շուշանին: Միշտ պճնազարդ, գեղեցիկ հագ ու կապով 15-ամյա գեղեցկուհուն դժվար էր պատկերացնել գզգզված մազերով, պատառոտված շորերով:
– Շուշան,– դիմեց Ռուբենը,– Արմենակեն ու հայրիկիս տեսալ չը՞ս:
Շուշանը ժխտական շարժեց գլուխը: Նա խոսելու ուժ ու կարողություն չուներ: Ապա ուժ հավաքելով` շշնջաց.
– Մարիամն էլ ար միզ նհետ: Իրեք հոգավ տուս ըն պրծալ թորքեն ծերքան, ուրանց քիցալ ծորը: Մարիամեն ծենը հալա ընջուկներըմս ա, նա թոխպեն մաչավ թռչիլավ «մայրիկ» ար կանչըմ…
– Պա ծերո՞ւնք:
– Լուխճին էրալ ըն տանը մաչին…
Շուշանն այլևս անկարող էր խոսել:
Փախստականների այս խմբի հետ էր նաև Ռուբենի դասընկեր, ջրավաճառ Տիգրանն իր անբաժան ավանակի հետ, որի մեջքին նստած երկու ծեր կին էր բերում:
Փախստականներից ամեն մեկն ուզում էր իր ընտանիքի հետ պատահած դժբախտության, կորցրած հարազատների մասին խոսել, ասես դատարկվել, թեթևանալ ծանր բեռից։ Նրանց մեջ իր հագ ու կապով առանձնանում էր Նանըմ աքերը, հատկապես սև փարաջան դեն նետելուց հետո:
– Էս փարաջան ա ինձ փըրկալ,– ասաց նա,– ասկյարը կտրալ ար առաջս, սոտ տեղը «Ալլահ ագբար» ըսեցե, դաստի ետ քըշվեցեն:
Ռուբենը նրան Բաղունց Վըրեր թաղամասում էր հաճախակի տեսել` եռահարկ շքեղ պատշգամբով տան բակում: Անշուք հագնված կանանց մեջ ավելի էին ընդգծվում նրա շքեղ հանդերձները: Նա Շուշիում հայտնի էր ժողովրդական իր հմուտ բժշկությամբ: Նանըմ աքերը արխալուղ էր հագել, ճակատին` երկու պատ ոսկի, մեջտեղում` մեծ ոսկեդրամ, որը շուշեցիները «պլմբայալ» են անվանում: Երկու կողմից խոպոպիկներով մազափնջեր էին իջնում` զարդարված ոսկե պուժուժներով և ուլունքներով: Գլխի ճերմակ լաչակի վրայից մետաքսե սպիտակ չարղաթ էր գցել, որոնց ծոպերը հասնում էին մինչև չմուշկները: Արխալուղը կանաչ կտորից էր, վրայից կապել էր մուգ կարմիր մետաքսե լայն գոտի: Թևքերին ոսկյա սուրմա–կոճակների շարան էր կարված, գլխին` ծոպավոր հաստ բրդյա շալ: Երբ հեծկլտոցներն ու ողբը մի պահ հանդարտվեցին, ապառաժներն ի վեր դանդաղ սփռվեց Շուշիի հռչակավոր ողբասաց Նանըմ աքոր ողբերգը.
– Աստուծ մեր Շուշին Ալլահեն ա տվալ, թա՝ ես օրիշ տեղ գործ օնիմ, լավ կյեշիս խոցը՜ս, Շուշի՜ս, հոտը՜ս… Ալլահը Շուշվա ղալան թուրքերեն ա պահ տվա՜լ, թա՝ լավ կյեշիք գյավուրներե՜ն… թա սաբավ կզնվե վեչ Աստուծը՜…
Աստո՛ւծ, հորը՞ս, քու խոցըտ սիրած Շուշին է՜րվըմ ա, քեզ սիրող, պաշտող ժողովուրթտ ուրանց էրվող տան ալավներեն մաչին խրավվըմա՜, Վահան ծըռետ կլոխը «Ալլահ ագբար» կնչիլավ անհավատնեն ցեց ըն հանա՜լ, միչիդըմը տիրած՝ նամազըն անը՜մ, երթումն ըն օտը՜մ…
Մինը կավեչ, վեր քու տանըտ շամ վառե՜, աղոթք անե՜, պա օջախեն տեղը տոնն ա էրվըմ, հե՜յ Աստված…
Փախստականների ամբոխը շունչը պահած լսում էր Նանըմ աքոր ողբը, անմիջապես որսում կարճ դադարն ու միաբերան հեծկլտում, լաց լինում, հետո էլ լռում՝ հնարավորություն տալով ողբասացին՝ շարունակելու ողբերգը։
– Շամեն տեղը տոնըտ ա նիկացալ, Կուսանաց վանքը, Ղզնչեցուց, Մղրեցուց, Ագուլեցուց եկեղեցիքն ըն էրվըմ, հըյերեն կըտորըմ ըն, տները նիկիցնըմ, պրիշակ[11] սարքըմ… Տոնս քանդվից, հե՜յ Աստուած…
Տարեց մի մարդ, տեսնելով, որ այդ ամենն ուղեկցվում էր լաց ու շիվանով, հարմար պահ որսալով, ասաց.
– Ժողովո՛ւրդ, ես հասկանում եմ ձեզ, հետո իրար պատմելու շատ ժամանակ եք ունենալու: Նանը՛մ աքեր, թող բայաթիդ, ով չի իմանում ողբ ասելու ինչ վարպետ ես: Բոլորն էլ լավ գիտեն, թե ինչ ողբերգակ ես: Բայց հիմա դրա փոխարեն բժշկություն արա, ավելի օգուտ տված կլինես:
– Մանաս, լավ ես ասում,– պատասխանեց Նանըմ աքերը,– բայց բայաթին էլ է բժշկություն համարվում, հիմա որ քիչ թեթևացա, կարող եմ հեքիմություն անել:
Ռուբենը հիշեց Մանաս քեռուն: Ռուբենը նրան լավ գիտեր, քանի որ հաճախ էր իր հոր մոտ գալիս։ Երբեմն գալիս էին ուրիշ մարդիկ, երկար զրուցում քաղաքականությունից, ազգային գործերից, որից Ռուբենը բան չէր հասկանում։ Նրանց հետաքրքրում էր, թե Շուշիի, Վարարակնի և Ղարաբաղի մյուս բնակավայրերի փոստը Եվլախ կայարան տանելու և այլ վայրերից Ղարաբաղ եկող փոստով վերադառնալու ճանապարհին Եվլախում, Պարտավում, Թարթառում ու Աղդամում ինչ էր տեսել հայրը, ում էր հանդիպել, ինչ էր լսել, ինչ շարժ կար թուրքերի մեջ։ Ռուբենի վրա տպավորություն էր թողել բարձրահասակ ու ամրակազմ Հարություն Թումյանը։ Հետագայում Ռուբենն իմացավ, որ նա Լեռնային Ղարաբաղի զինվորական կոմիսարն է։ Հիշելով որոշ դրվագներ այդ զրույցներից՝ Ռուբենը սկսեց հասկանալ, թե ինչու էին անհանգստանում մեծահասակները։ Հենց Մանաս քեռին էր փողոցում ամուր բռնել իր ձեռքից ու քարշ տվել ետևից: Մանաս քեռին Շուշիում հայտնի խոհարար էր: Քաղաքի բոլոր ծայրերից գալիս էին Հայոց թաղամասի ճաշարան՝ վայելելու նրա պատրաստած խորտիկներն ու ճաշերը: Նա հայտնի էր իր խիստ մաքրասիրությամբ ու ճշմարտախոսությամբ: Նա Եղիշեին սկզբից պատմում էր իր այգում աճեցրած բազմատեսակ, աշխարհի ամենատարբեր անկյուններից բերած ծաղիկների մասին: Շուշիի վաճառականները, ուր էլ գնան, միշտ հիշում են լավագույն խոհարարի՝ ծաղիկների հանդեպ ունեցած սիրո մասին ու անպայման նոր տեսակի ծաղիկների սերմեր են բերում նրան: Տուն վերադառնալով՝ նա սկզբում այգի էր մտնում, բրիչը վերցնում, փորփրում, փափկացնում հողը, հեռու աղբյուրից ջուր բերում, ջրում ծաղիկները: Ամեն տեսակի ու գույնի ծաղիկներ կային նրա այգում: Նա հաճախ էր խոսում ծաղիկների հետ, ասես հասկանում էր նրանց լեզուն: Մանասի կինը` Ալմաստը, սիրում էր ամուսնու աճեցրած ծաղիկները: Ալմաստը այդպես էլ չպտղակալեց, ամուլ մնաց: Իսկ Մանասը անողոք էր, երբ տրորում էին ծաղիկները: «Դուք ձեռք մի՛ տվեք, մի՛ փչացրեք ծաղիկները, ես կքաղեմ ու ձեզ կտամ…»,– ասում էր նա առանց թույլտվության իր պարտեզը մտած աղջիկներին:
– Հիմա դրա ժամանակը չէ,– իր խոսքը շարունակեց Մանասը,– մենք պետք է փրկենք մեր երեխաներին, որպեսզի ցեղը շարունակվի, որ մեծանան, ուժ հավաքեն, ետ բերեն իրենց հայրերի, պապերի կորցրածը: Սրանից հետո ոչ մի լաց ու կոծ, լսո՞ւմ եք, Նանըմ աքեր: Քարինտակ ենք գնում: Բռնեք երեխաների ձեռքերից, կամրջով անցնելիս ջրին չնայեք, ոչինչ էլ չի պատահի:
– Բա որ թուրքերը Ջիրիդտափից Քառասուն աստիճաններով[12] իջնեն ձորն ու կտրեն մեր ճանապարհը,– տագնապով ասաց մի ծերունի։
Ռուբենը նրան առաջին անգամ էր տեսնում։ Ծերունու խոսքերը խուճապ առաջացրին փախստականների մեջ։ Շփոթահար կանգ առան։
– Վերջացրու, Համբո, թուրքերը վախենում են ձորը մտնել,– խիստ տոնով հանդիմանեց Մանասը,– ժողովուրդ, թուրքին ոսկի էլ տաս, էս ձորը չի մտնի։ Նրանք միայն ոհմակով անզեն մարդկանց վրա հարձակվել գիտեն։ Առանց խուճապի Քարինտակ ենք գնում։ Ով չի ուզում, թող ետ գնա ու խուժանի ձեռքն ընկնի…
– Մանաս, ջրվեժի մոտ ո՞նց ենք գետն անցնելու,– կրկին դիմեց Համբոն։
– Ջրվեժին հասնենք՝ կորոշենք,– վստահ տոնով պատասխանեց Մանասը, որն արդեն ստանձնել էր առաջնորդի դերը։
Կիրճի խորքից ժխորի ձայներ էին լսվում:
– Ժողովուրդ, լռեք, տեսնենք էս ովքե՞ր են Վարարակնի կողմից գալիս:
Երևաց ամբոխի ծայրը: Վարարակն ավանի փախստականներն էին:
– Առստա՞մ, ձեզ ի՞նչ է պատահել,– դիմեց Մանասը ծանոթ վարարակնեցուն:
– Է՜, Մանաս, Մանաս, ինչ պատահել է, հենց մեզ է պատահել…
– Պատմիր` տեսնենք:
– Շուշիի դեպքերի մասին Վարարակնում ենք լսել: Ալեքսան քեռու ջոկատը շրջապատում է թուրք ասկյարներով լցված զորանոցը: Դե, Ալեքսանին գիտես, քաջ ա, բայց երկար մտածել չի կարողանում: Ալեքսանը պահանջում է զենքը վայր դնեն ու հանձնվեն: Ադրբեջանական զինվորներն առաջարկում են ճանապարհ տալ, որ հեռանան: Մեր հրամանատարը չի համաձայնվում: Թուրքերը որոշում են կռվել: Լավ զինված թուրքական գնդի դեմ Ալեքսանի ուժերը քիչ էին: Ասկյարները դուրս են գալիս զորանոցից, ու սկսվում է կոտորածն ու թալանը: Փրկվածների մի մասը Խաչենի կողմն է գնում, մի փոքր մասի հետ էլ Կարկառի ձորով մի կերպ Հունոտ ենք հասել:
– Լավ, Առստամ, կես ժամ հանգստացեք, Քարինտակ ենք գնում: Այնտեղից Սղնախ կբարձրանանք, հետո` Ավետարանոց, կցրվենք աշխարհվ մեկ: Երևի դա է մեր ճակատագիրը:
Երբ անցան կամուրջը, Հունոտի եկեղեցուց դուրս եկավ քահանան, ամբոխի մեջ մտավ ու հանդիպակաց քայլելով, աղոթք մրմնջալով՝ մետաղյա շղթաների զրնգոցով բուրվառի խնկահոտ ծուխը ցրեց մարդկանց մեջ:
Փախստականները ճանապարհին շուշեցի մի ընտանիքի հանդիպեցին։ Մի կին աղջիկների հետ կանաչի էր քաղում, լցնում գոգնոցը։
– Կարո՞ղ է դուք էլ եք եկել ժենգյալ[13] հավաքելու,– տագնապած ասաց կինը,– իզուր եք էսքան հոգի եկել, էս տարի ոչ կարգին ճըռճըռոկ կա, ոչ էլ կըրմըզուկ, խազազ…
– Եղսա քույրիկ,– դիմեց փախստական կանանցից մեկը, ով ճանաչեց իր հարևանուհուն,– հո չես գժվել, չգիտե՞ս, որ Շուշիում ամբողջ գիշեր թուրքերը կոտորում էին հայերին, հետո թալանում, վառում տները…
– Ո՞նց թե…
– Հավաքիր ընտանիքդ ու արի մեզ հետ։
– Գնամ տնից բան–ման բերեմ…
– Եղսա, իմ տան հետ քո տունն էլ են այրել,– ասաց Եղսայի հարևանուհին,– ոչ մեր Շուշին կա, ոչ էլ տները։ Թուրքը թալանել է, վառել…
– Չեմ գա,– ասաց Եղսան,– եթե տունս չլինի, Շուշին չլինի, էլ ինչի՞ս է պետք կյանքը։
– Ամուսինդ ո՞ւր է, կանչի թող գա,– խիստ ասաց Մանասը,– գոնե երեխաներիդ փրկության մասին մտածիր։
– Հա,– ասես ուշքի գալով՝ ասաց Եղսան,– գնաց Ավանի[14] կարան[15] սունկ հավաքելու։
– Ես էլ հավատացի, որ Ավանի քարանձավում սունկ է աճում,– պատասխանեց Մանասը,– ուրեմն ջարդերի հոտն առել է ու քաղաք գնացել։ Կսպասես մի երկու ժամ, եթե չգա, էլի են փախստականներ գալու, երեխաներիդ հետ Քարինտակ կգաս։
Հովար ջրվեժը Հունոտի ամենագեղեցիկ վայրերից է։ Աղբրաջրերը, դուրս հորդելով քարերի միջից, առատորեն հոսում են քարանձավների վրա կախված ապառաժե հովարով, յուրօրինակ ջրվեժ ստեղծելով՝ շռինդով թափվում քարե հարթակին։ Քարե հովարները ծածկվել են կանաչ շթաքարերով, որոնք առաջին հայացքից մամուռի տպավորություն են թողնում, սակայն երբ ձեռք ես տալիս, զգում ես կրաքարե գոյացումները։
Փախստականների հոգսը հորդառատ գետն անցնելն էր։ Մանասը մի քանի հոգու հետ անտառի խորքից երկու գերան քարշ տալով բերեց, զուգահեռ դնելով՝ կարճ փայտերով աստիճաններ սարքեց, կապկպեց մատղաշ ծառերի կեղևով ու գետի ժայռեղեն ափերը փայտաշեն կամրջակով միացրեց իրար։ Նա առաջինը անցավ կամրջով՝ ստուգելու ամրությունն ու անվտանգությունը։
Քչերն էին համարձակվում հետևել նրան։ Կամրջին մոտեցավ փոքրիկ Ռուբենը։ Գետը, երկու ապառաժի արանքում սեղմվելով, ավելի կատաղի էր դարձել՝ պատրաստ կլանելու և հոշոտելու իր մեջ ընկնողին։
– Ռուբեն, ջրին չնայես,– ասաց Մանասը,– համարձակ անցիր, ապրես, տղաս, Եղիշեն այստեղ լիներ, կհպարտանար քեզնով։
– Փոստի Եղիշի փոքր տղան է…– կրկնում էին կանայք։
– Դե, եթե էս տղան անցավ, բոլորս էլ կարող ենք։
Իրոք, հերթով բոլորն անցան գետը։
– Մանաս, կամուրջը հանենք, որ մեր հետևից ասկյարները չկարողանան հասնել,– դիմեց Համբոն։
– Չէ, Համբո,– առարկեց Մանասը,– մեզնից հետո էլի փախստականներ են գալու, նրանք էլ պիտի Քարինտակ հասնեն։
Տիգրանը չէր ուզում բաժանվել իր ավանակից: Այն հունոտցիներին ի պահ տալու բոլոր հորդորներն իզուր էին: Նա, ավանակի կապից բռնած, ետ գնաց ավելի լայն տեղով անցնելու նպատակով:
Փախստականները նկատեցին, որ գետի ալիքները լաթի տարօրինակ կույտեր են բերում։
– Մարդիկ են, մարդիկ,– կանչեցին բարձր դիրքում կանգնած կանայք,– երեքն են, չէ, չորսը, չորսը…
Չորս հոգի ուժասպառ եղած հանձնվել են Կարկառի կամքին։ Մի քանի հոգի, այդ թվում նաև Ռուբենը, չոքեցին փայտաշեն կամրջակին՝ պատրաստվելով օգնել ջրախեղդ լինող մարդկանց։ Առաջինին չհասցրին որսալ։
– Ռուբեն, վեր կաց, դա քո գործը չէ,– խիստ ասաց Մանասը:
Ռուբենը հպատակվեց Մանասի կամքին՝ տեղը զիջելով մեծահասակներին: Փրփրած ալիքները մանուկ երեխային այս ու այն կողմ էին թռցնում։ Մարդիկ որսացին երեք հոգու: Այդ պահին քիչ էր մնում շրջվեր կամուրջը: Խլելով կատաղի ալիքներից՝ նրանց դուրս բերեցին ափ, պառկեցրին խոտերին։ Պարզվեց, որ շուշեցի փախստականներ են: Աղջնակը, տեսնելով գետն ընկած երեխային, փորձել էր դուրս բերել ջրից, ու ինքն էր հայտնվել փրփրած ալիքների մեջ։ Սկզբում մայրն էր նկատել ալիքների մեջ մաքառող դստերն ու ջուրը նետվել, հետո՝ հայրը…
Փախստականներն իսկույն խարույկ վառեցին, չորացրին փրկվածների շորերը։ Քարինտակի կողմից մի քանի հոգի եկան՝ փայտե երկար ձողերը ձեռքերին։
– Ջուրը քշել է չորս հոգու…
– Հա,– ասաց Մանասը,– երեքին փրկեցինք, բայց փոքրիկին չհասցրինք…
Տղամարդը, ով փոքրիկի հայրն էր, հուսահատ վազեց գետի ընթացքով։ Քիչ անց հետ եկավ՝ մանկիկը գրկին։
– Հունոտի տղաները փրկեցին։ Նրանք, ձողերը պատրաստ, գիտեին, որ գետն ընկնողներ էլ են լինելու…– երջանիկ արցունքները աչքերին՝ ասաց նա։
Երբ կատաղի Կարկառից փրկված երեխաներն ուշքի եկան, փախստականները շարունակեցին ճանապարհը։ Մառախուղը, օրը բացվելուն զուգահեռ, ծառերի կատարներին ու ապառաժներին քսվելով, վեր բարձրացավ` բացելով փախստականների տեսադաշտը. Ջիրիդտափի ուղղությամբ կիրճի խորքից ապառաժն ի վեր նայեցին։ Արյան ծարավ թաթարական ամբոխը ապառաժի ծերպից իրենց էր հետևում ու սպառնալից հայհոյանքներ բղավում, քարեր նետում։
Մի պահ Մանասը փախստականների շարասյունն էր տնտղում, ետ ու առաջ գնում:
– Համբո,– դիմեց նա,– Թամարին չե՞ս տեսել:
– Չէ, Մանաս, ոնց որ նա Քառասուն աստիճաններով Շուշի է վերադարձել:
– Ախր նա ապառաժներով չէր կարող Շուշի հասնել, թուրքը նրա գլուխն էլ կուտի:
– Ի՞նչ ասեմ, նա մեզ չլսեց: Ասում է՝ տղայիս մոտ եմ ուզում…
Շուշվա փախստականների մի մասը լցվել էր Քարինտակի փողոցները։ Նրանք հայացքները երբեմն ապառաժն ի վեր էին հառում՝ մառախուղի միջով փորձելով մի վերջին անգամ տեսնել հարազատ բերդաքաղաքը: Գյուղն արդեն պիտի պայթեր սոված ու մերկ մարդկանց քանակից։ Քարինտակցիները գյուղամիջում գտնում էին ազգակիցներին ու տուն տանում։ Շուշիի Ղարաբաղցոց թաղի ընտանիքների մի մասը բերդաքաղաք տեղափոխված քարինտակցիներից էին գոյացել, որոնք էլ վտանգ լինելու դեպքում անմիջապես հայրենի գյուղում էին ապաստան գտնում։ Ավելին տեղավորել քարինտակցիները չէին կարող։ Փախստական շուշեցիներն էլ հասկանում էին, որ իրենց այստեղ մնալը կարող է գյուղի վրա հարձակվելու առիթ դառնալ, մանավանդ որ, ապառաժի վրայից հետևում էին իրենց։ Անընդհատ տարբեր կողմերից փախստական շուշեցիներ էին գալիս։ Ամբոխը տարերայնորեն անտառային ճանապարհով շարժվեց դեպի Սղնախ գյուղը։ Ռուբենն ուրախացավ, երբ կրկին հանդիպեց Տիգրանին ավանակի հետ:
– Ջուրը երկուսիս քշել էր մինչև ներքևի կամուրջը: Կարող եմ ասել, որ էշն է ինձ դուրս հանել ջրից: Հետո ընկել եմ վրան, ինքնուրույն բերել է, Քարինտակ հասցրել:
Սղնախ տանող ճանապարհին Ռուբենի ուժերը տեղի էին տալիս։ Սովն ու ծարավը թուլացրել էին տղային։ Ոտքերը հրաժարվում էին ենթարկվել։ Երբ թեքությունն ավարտվեց, Ռուբենը հետ շրջվեց: Կիրճի մյուս կողմում Շուշին էր՝ պարզ, ինչպես ափի մեջ:
– Շուշի՜ն, Շուշի՜ն,– կանչեց Ռուբենը:
[1] Ճանապարհ:
[2] Տմարդի:
[3] Անիմաստ գործերով մարդկանց գրգռող, նյարդայնացնող անձնավորություն:
[4] Կեղծ ծիծաղով ծաղրել:
[5] Սառը:
[6] Մատնաչափիկ:
[7] Ծղրիդի` ճիճիի նման միալար ու ձանձրալի խոսող:
[8] Մառախուղ:
[9] Խաչենի իշխանական տոհմից, 1701 թ. Գանձասարի կաթողիկոս, հայ ազատագրական շարժման գործիչ: Նրա օրոք Էջմիածնին ենթակա Աղվանից կաթողիկոսական թեմի իրավասության տակ էին Գանձակը, Շամախին, Ղարաբաղը, Շիրվանը, Բաքուն, Դարբանտը, Նուխին, Պարտավը: Նա նամակներով դիմել է Պետրոս Առաջինին՝ օգնելու Ղարաբաղում ծավալված ազատագրական շարժմանը, օգնել է Իսրայել Օրուն և Պետրոս Առաջինի հատուկ դեսպան Իվան Կարապետին, Ավան Յուզբաշի զորավարի հետ գլխավորել է Սղնախների ազատագրական պայքարը: Գրել է «Պատմութիւն կամ յիշատակ ինչ-ինչ անցից դիպելոց յաշխարհին Աղուանից» երկը, որից պահպանվել և հրատարակվել է միայն մի մասը: Մահացել է 1828 թ.:
[10] Բա էս ո՞ւր ենք գնում:
[11] Ավերված, լքված տուն:
[12] Զառիթափ բնական աստիճաններ:
[13] Անտառի կանաչ խոտաբույս արցախյան հաց թխելու համար:
[14] Ավան զորավարը, ով գլխավորում էր Հայոց Սղնախների (Արցախի) զորքերը, Հունոտի կիրճի քարանձավներում պաշտպանական համակարգ է ստեղծել, որի օգնությամբ էլ ութօրյա ճակատամարտում պարտության է մատնել 1826 թ. թուրքական 40-հազարանոց բանակին:
Բակուր` «Շուշեցու հիշատակարանը» գրքի մասին Հենրի Առուշանյանի գրախոսականը կարող եք կարդալ այստեղ
վ:
Այս ծավալուն գործը Պետական մրցանակի արժանի է՝ և ասելիքով, և բովանդակությամբ:Թող ներեն իմ ծանոթ բանաստեղծները՝ ծռտի-մռտի ոտանավորներով, այն էլ Պետական մրցանակ, ամոթ է: