Եթէ աչքերդ բարձրացնես, վանքերու մէջ պիտի տեսնես կամարներուն ներքինը: Ապակեպատ աղիւսներու շարաններ, կեդրոնական շրջանակ մը. Լոյսերու եւ խաւարի տարօրինակ խաղ մը լուսամուտներէն իջնող լուսաւորութեամբ կազմուած. Մոգերը, լարախաղացները, ցոյց կու տան ինչպէս լեռ մը, խորհրդային զինուորական կառքերու ժանգոտած աւելցուկով, կրնայ սրբազան խորան մը ըլլալ: Կամարաձեւ խուցեր դռներու երեւէն, կամարներով նոյնպէս:
Կրկէսին մէջ օրհներքին չափով, լարախաղացը իր կեանքին վերջ կը դնէ որպէսզի միւսերուն կեանքին վերջ տայ: Լարախաղացը ցոյց կու տայ լարէն նետուելու իր ձեւը. Պատերազմական կառքեր, ամոնիօ, ծծմբական թթու:
Դիտողներուն վրայ:
Կը փլուիմ:
Մինչեւ ոչնչացում:
Քեզ կը վախցնէ՞: Քեզ նոյնպէս սիրեցի այսպէս: Եւ այս սիրելու իմ ձեւը, կենդանիներու լափելու ձեւն է, երբ յաջորդ օրը չեն յիշեր, որովհետեւ չեն կրնար հաշիւը ընել իրենց կերածէն, եւ կը վերադառնան, վայրենի, զոհին: Իմ սիրելու այս կերպը, այս ոչնչացումն է որ կը խնդրէ որ աչքերդ բարձրացնես եւ վանքի լուսամուտէն իջնող լոյսը տեսնես, կրկէսին մէջ, Ստեփանակերտի այս կորսուած սենեակի մէջ:
Կործանումը կը մերժէ ցաւին օգտակարութիւնը, սիրելիս: Ոտքերուս եղունգները կը ներկեմ գրեթէ սեւ խիտ կարմիր գոյնով: Կը դնեմ երկար օղակներ, արծաթեայ կոչականներով: Քեզ կը պարեմ տօնելով մեր աւերակը: Ամէն լաւի զոհատօն:
Կը զարնես. Գլանաձեւ տուփ մը, ձիգ թաղանդով փակած: Կը պարեմ թմբկաթաղանթներուն մէջ մատերուդ տկտկոցով:
Թեւերս կողերուն, ինչպէս խեղդուած, ձեռքերս՝ գլսուս վրայ հրելով: Ես՝ թիկունքս վեր, քեզ անյաղթ կը դարձնեմ իմ պարտութեամբս: Մինչեւ քաշքշուիմ հայելիի մը առջեւ, ցոյց տալու համար աչքերուս կրկէսին ինչպէ՛ս քեզ կը սիրեմ:
Որոշ արեւ մը մեր դանդաղ ժամանակները կը թափանցէր: Այս ալ Արարատն էր: Զիս կը դիտէիր անկողինէն, ես դեռ մերկ եւ կանգնած: Կը կեցնէիր նայուածքդ եւ ես կը տեսնէի գագաթը, բարձրացող իր փայլուն ձիւնի շերտը: Վայրենի կատուներ եւ օձեր, քիւրտ հովիվներ իրենց ոչխարներով, լուսաններ եւ առիւծներ, եւ այնքան պաղ ձիւնէ որդերը, որ կրնային սառեցնել կերակուրի աման մը: Այս ալ Արարատն էր: Քու նայուածքդ օձերուն վիշապի կը վերածէր: Քու աչքերդ աւազոտ լեռնալանջին վրայ ուր իշխեր էին ձարեր, շահեր, սուլթաններ: Բոլոր ցեղերը այս բարձունքներէն կու գային: Դժուար է երեւակայել աւելի ազդեցիկ տեղ մը որպէս աշխարհի կեդրոն:
Երբ կը քնանայի, անութներս կը քնանային, եւ ոտքերս՝ ոչ: Բերանը կը քնանար, բայց ոչ ականջները: Թեւերը կը քնանային, ոչ՝ մատները: Ամիսներով, տարիներով մարմնի լման մասեր մարելու ունակութիւնը վարժեցնել, այնպէս որ կարենայինք այնտեղ ռազմամթերքը պահել… Մեր մարմնով մառան մը ընել: Տղամարդիկ սեռական օրկանը չուանով կը կապէին, չմեզել վարժուելու համար: Եթէ բոլորս պատերազմ խաղանք, ես կը մտածեմ որ պատերազմ պիտի ըլլայ: Եթէ ծածկենք հնդեղէգի մը ծայրերը, հնդեղէգը ռումբ կը դառնայ: Եթէ մէկ ծայրը բաց թողնենք, նոյն եղէգը պայթումով կ՚արձակուէր:
Սրբազան վայրերը, Շուշիի լեռան լանջին գտուող փոքր բնակչութիւններ: ռումբ մը Ճենապակի բեկորներով լցուած, արձակուած կ՚ելլէին: Մորթը կը վիրաւորէին: Ոսկորները կը ջարդէին: Ճախճապակիի նրբաթէլներ, կամ ջարդոնի կտորներ:
Նախ կը սորվեցնէին վախ ունենալու, անասունները կը գողնայինք, պահեստները կը քանթէինք: Շուշի: Պատեր կը փլուին: Հին թաղ մը, շարք մը շէնքերով ռմբանետներով զինուած հայ դրօշակով ուղղաթիռներու ծակերով: Ղազանչեցոց մայր տաճարը, ճերմակ կրաքարէ, ներկայիս՝ պալատ մըն է աւերակներու մէջ:
Պատեր կը փլուին: Պտուտակ մը մարդոց հիւսկէներու մէջ որ կը ջերմանան փոքրագոյն խարոյկներու շուրջ: Եթէ պատերազմ խաղանք, պատերազմ պիտի ըլլայ, կը մտածէի: Ճակատամարտը երեխաներուն մարդ կը դարձնէ: Բաց թեւերուն առջեւ եւ մեռած ես-ը, երեխաները այո՛ այո՛ մեռած եմ, կը պատասխանէին: Այս ձեւով մարդ կ՚ըլլային: Առանց լոյսի փողոցներէն կ՚անցնէին, մայթերէն կախուած հագուստներու միջեւ: Հագուստներ, որպէս վանականի թիկնոց, կը շրջէին երկինքը Ստեփանակերտի մը փոքրիկ տուներով, որոնց տուները, դռները բերուած էին Աղտամի ուրուական քաղաքէն: Մոխիրներու վերածուած քաղաք, առանց մարդոց, առանց կառքերու, առանց աղմուկի: Ստեփանակերտէն քանի մը քիլոմեդր անդին, պատերազմ խաղած էինք, եւ պատերազմը պատահած էր: Մեզի, որոնց սպառնած էին. ա՛ռ քեզ, սպանեցի քեզ, ըսելով: Մեզի, որ պատասխանեցինք. այո՛, մեռած ենք, ենք այլեւս երեխայ ըլլալու դադրեցանք եւ իրական պատերազմը ըրինք:
Հողի այրող եւ կպչուն գունդերը, որ մարդոց եւ շէնքերուն կը փակչուէին, ձեռքերու սարսափը կ՚ամօքէին: Ցատկելէն առաջ կուլ տուող լորձունքին յատակին մէջ քայլերգ մը լսուէր. Անհամբերութիւն մը. Հանդէսի գնա՛. հաստութիւն մը. եւ ես, որ կ՚երերամ: Ե՛ս, մատերուս եղունգին տակ հրացոլք մը. Եւ հետապնդող Ուրախութեան Օրհներգը, մենակութեան մը մէջ, որ բոլոր մենակութիւնները կը գերազանցէ: Դէմքերու վխտալ մը:
Լորձունք կուլ կու տամ: Կը վազեմ դէպի եռացող հրաբուխներու բնաչնչում մը: Առանց ծովափի ովկեանոս մը, շշմած ալիքի մը կատարի նման, անսահման ջուրի մը մէջ, ուր վերջապէս ջուրը կը լուծուի: Ես առանց ընտելացուելիք Ասիոյ ձիերու: Խիտ: Ամբողջովին: Ոչ ատամնաւոր: Ոչ բլիթաւոր: Լրիւ ձի մը, երկար ոտքերով արագ վազելու համար: Բաշեր որոնցմէ չեմ բռնուիր: Այո շրթունքները ետ կը վերցնէ եւ օդը կը յափշտակէ, ձին, սերմանիչ մը: Տախտակէ ղեկ մը կը դնեն, առանցք մը, կամ շառավիղ մը: Ես միւս կողմէն, չեմ կրնար բաշերէն բռնուիլ:
Դո՛ւն հետեւողական, դո՛ւն կայուն, դո՛ւն անսասան: Ամբողջութեամբ այնքան մեծ տախտակի վրայ, որ քու գրոհին կը դիմադրէ, որպէսզի, իւրաքանչիւր շարժումին, քու թաթերդ զիս չճզմեն: Եւ ես, հոն, ղեկին ետեւէն, շուարած, զօռով կը շնչեմ: Ասիկա նոյնպէս Արարատն է: Այս շնչարգելքը: Այս բարձրութեան ցաւը, որ կը ստիպէ որ լանջերուն յենուիմ: Արարատի լանջերը, ձիուն քամակը: Աչքերդ կը կապեմ եւ քարտէզ մը կը գծեմ մինչեւ գիւղ իջնելու համար, Շուշիի սուրբ քաղաքը, Ղարաբաղի Երուսաղեմը: Բացիկը կը շօյեմ, սիրելիս, Արարատի լանջերին իջման քարտէզին քու գծագրութիւնը, Ասիոյ վայրենի ձիերու թաթերը:
Ֆոսֆորը օդին հետ շփելով, կ՚այրի: Այրող ֆոսֆորի կաթիլները դիւրութեամբ կը ցրուին:
Մինչ լանջերուն տեղաւորուած տախտակէ տուները կ՚այրէին, մենք անտառին կը պահպըտէինք, ձիւնի մէջ կը թաղուէինք, կամ կը պատսպարուէինք ժայռի մէջ ուղիղ փորած նկուղներու մէջ: Մեզ հետ կը տանէինք թրջուած սաւաններ, չըլլայ որ տան ապաստարանը հրդէհուէր: Յետոյ փողոցային շուները սովորութիւն ունէին իրենց գործը կատարելու, դիակները լափելով: Ես նկուղներէն կ՚ելլէի իսլամական հագուստով, որպէսզի չկասկածէին: Ոսկէօծ թելերով կապոյտ հիճապով մը կը ծածկուէի, որմէ կախուած էին պղինձէ մետաղադրամներ ճակատին վրայ, իւրաքանչիւր մատի վրայ մատանիներ կը դնէի շղարշներ մինչեւ տրեխներու հասնող, ուր ունէի նաեւ ծովակնով մաշուած ալփաքէ մատանիներ: Ոչ միայն իրենցմէ մէկը կը նմանէի, այլ՝ հագուստը թոյլ կու տար թաքցնել պայթուցիկները:
Ասիկա նամակ մըն է, սիրելիս:
Այնպէս ինչպէս կտակարանները օրինաւոր կարգով մը հնարած նամակներ են, այս բառերը, որեւէ կապի դուրս, փոշիացող բանի մը նկարներ: Հոս կը ցրեմ, մակարդուած ձեւեր կ՚արձակեմ: Կը վերահնարեմ մինչեւ յաւիտեան շոյանքի պէս, պայթիւնի պէս բառեր: Շարժուձեւ մը որ երկխօսութիւնը ծակէ: Պինդ զանգուած մը, առանց խոռոչներու: Բան մը քեզմէ, սեղմ, միսդ որ առանց ընմիջումններու կ՚ամփոփի եւ կը տարածուի, պինդ: Կտորներ որ ուրիշ կտորներու մէջ կը մտնեն: Մէկը միւսին կը յարմարուին: Ուժգին: Պինդ: Պատմութեան իմաստը կը խանգարեն:
Կը լսե՞ս:
Երջանկութեան Օրներգը կ՚երգեն: Չեն խօսիր:
Ասիկա նամակ մըն է, փխրուն ձեւերու հնաբանութիւն, խաչաձեվուած, միաժամանակ, բառերու, մետաղէ մանր բեկորներու պէս, մեծ արագութեամբ մարմին մէջ կը մտեն: Մարմնի հիւսուածքներու փոխանցուած եռանդ: Եթէ բառերու կշիռքը կը կրկնապատկեմ, եռանդը կը կրկնապատկուի: Եթէ արագութիւնը կրկնապատկեմ, եռանդը չորս անգամ մեծ կը դառնայ: Բեկորը մարմնէն կ՚անցնի, եւ միւս կողմէն կ՚ելլէ: Բայց կրնայ նաեւ մարմինը չանցնել:
Կրնայ պատահիլ:
Այս է, ինչ որ պատահեցաւ:
Եթէ բեկորը մարմինը չանցնի, այնտեղ կը տեղաւորուի իր ամբողջ եռանդը փոխանցելով մորթէն աւելի ներս, ոսկորներէն աւելի դուրս: Աւերում մը: Ջղաձգութիւն մը: Երկու. Երեք. Չորս անգամ: Ասիկա Արարատն է նոյնպէս:
Թարգմանութիւն՝ Կարապետ Հասասեան
