«Առաստաղը փլաւ» վէպին երրորդ հատորը չգրուեցաւ տակաւին,
որովհետեւ գրուելուն հետ մէկտեղ պիտի փլուէր նաեւ յոյսը.
ես կը հաւատամ մեր ժողովուրդին ապագային»
Ռոպէր Հատտէճեան
Լիլիթ Դամիրեանի հարցազրոյցը` Պոլսոյ «Մարմարա» օրաթերթի խմբագրապետ, արձակագիր, հրապարակախօս Ռոպէր Հատտէճեանի հետ
Հոկտեմբեր 21-29-ը Հայաստան այցելած էր Պոլսոյ «Մարմարա» քաղաքական, հասարակական օրաթերթի խմբագրապետ, արձակագիր, հրապարակախօս Ռոպէր Հատտէճեան: Աւելի քան 45 տարի ղեկավարելով թերթի աշխատանքները` Հատտէճեան նոր բարձունքներու հասցուցած է այն: Մասնաւորապէս ըլլալով գրական կեանքի կազմակերպիչ ուժը հայրենի Պոլսոյ մէջ` խմբագրապետը կրցած է այն տեղափոխել թերթ եւ հայ ընթերցողին ճանաչելի դարձնել ազգի գրական, մշակութային արժէքները, որ ստեղծած է մեր ժողովուրդը դարերու ընթացքին: Չնայած հայաստանեան բուհերուն մէջ «Առաստաղ» երկհատոր վէպը եւ «Յուշատետր»-երու տասնեակ հատորները ծրագրային են` ցաւով պէտք է արձանագրել, որ Հատտէճեանի գրականութիւնը կը շարունակէ հայաստանեան լայն զանգուածներու եւ Սփիւռքի այլ համայնքներու համար մնալ անհասանելի, հետեւաբար ոչ պատշաճ չափով ճանաչուած:
Հատտէճեան ծնած է Պոլիս 1926թ.ին, ուսումը ստացած է Բանկալթըի Մխիթարեան Լիսէին մէջ, որմէ ետք աւարտած է Սթամպուլի համալսարանի գրական բաժանմունքի փիլիսոփայութեան-հոգեբանութեան ճիւղը: Հայրենիքի մէջ 2011թ. Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց շքանշանին արժանացած մեծ մտաւորականը 1967 թուականէն «Մարմարա»-ի գլխաւոր խմբագիրն է, հարիւրէ աւելի հատորներու հեղինակ, որոնք նախապէս եւ պարբերաբար օրաթերթին մէջ հրատարակուած յօդուածներն ու խմբագրականներն են` հաւաքուած եւ ամբողջացուած գիրքի համար:
Տասնեակ տարիներու ընթացքին գրիչով ու գործով կերտելով մարդկային բարձր յատկանիշներով օժտուած հայ մարդու կերպարը` Հատտէճեանի խօսքը, կարծիքը եւ համոզումը դարձած են այն նշաձօղը, որուն պիտի հասնի հասարակութիւնը, ընթերցողը:
2012թ. հոկտեմբերին ՀՀ սփիւռքի նախարարութեան կազմակերպած Լրագրողներու 6-րդ համահայկական համաժողովի ծիրէն ներս կազմակերպուած Սփիւռքի լրատուամիջոցներու մրցանակաբաշխութեան ընթացքին «Մարմարա»-ն արժանացաւ գլխաւոր մրցանակի:
ՀՀ սփիւռքի նախարար Հրանոյշ Յակոբեան, ընդունելով խմբագրապետին, բարձր գնահատեց մասնաւորապէս այն հանգամանքը, որ թերթը տեղի չէ տուած թրքական իշխանութիւններու յորդորներուն, շարունակած է ու կը շարունակէ հրատարակուիլ միայն հայերէն լեզուով:
Հայաստան այցելութեան ընթացքին գրողին հետ հանդիպում կազմակերպեցին նաեւ Հայաստանի Գրողներու միութիւնը եւ «Սփիւռք» Գիտաուսումնական կեդոնը, որուն մասնակցեցան Հայաստանի գրողները եւ հիւրեր Քանատայէն, Լիբանանէն, Եգիպտոսէն եւ Ֆրանսայէն:
Խմբագրապետը այցելեց Խ. Աբովեանի անուան Հայկական պետական մանկավարժական համալսարանի բանասիրական բաժանմունք, ուր հանդիպում ունեցաւ ուսանողութեան եւ դասախօսական կազմին հետ, պատասխանեց վերջիններու հարցերուն:
Մենք ալ որոշեցինք օգտագործել պատեհ առիթը` Ռոպէր Հատտէճեանին ուղղելու մեզի հետաքրքրող հարցերը:
ՀԱՐՑՈՒՄ.- Սիրելի’ խմբագրապետ, նախ Ձեր գրականութեան մասին: Ինչպէ՞ս կրնաք պարզ խօսքով մատուցել ամենաբարդ եւ տարողունակ նիւթը:
ՊԱՏԱՍԽԱՆ.- Գիտէ՞ք ինչ է, որովհետեւ ես մարդու հոգեբանութիւնը լաւ ուսումնասիրած մէկն եմ եւ լաւ գիտեմ, որ շատ խնդիրներու մասին աշխարհի բոլոր մարդիկը նոյն ձեւով կը մտածեն, նոյն ցանկութիւնները ունին, նոյն բարի կամեցողութիւնները մարդուն օգնելու: Երբ որ տետրակ մը կը տեսնեմ, կրնամ ատոր մասին չորս յօդուած գրել: Ընթերցողներս կ’ըսեն, թէ ատիկա իրենք ալ կրնան տեսնել, բայց գրել` միտքէն իսկ չէր կրնար անցնել: Այսինքն կերպով մը պիտի տեսնես գրագէտին պարտականութիւնը, անիկա նայիլ չէ, տեսնել է: Կարգ մը մարդիկ վեր կ’ելլեն եւ վերացական բաներու մասին կը խօսին, սակայն ես կողմնակից չեմ: Անգամ մը Սան Ֆրանսիսկօ գացած էի, այն ժամանակ գրագէտ Վահէ Օշականը ողջ էր, ինծի ըսաւ. «Պարոն Հատտէճեան, դուն գինիին մէջ ջուր կը խառնես»: Հասկցայ` ինչ ըսել կ’ուզէր: Ըսել է, թէ նիւթը շատ կը թեթեւցնես, նիւթը պիտի աւելի բարդ ըլլայ: Իրենց գրականութիւնը այդպիսին է, գլուխդ կը ճաթեցնես, սակայն չես հասկնար, թէ ինչ ըսել կ’ուզէ»: Ես ալ պատասխանեցի. «Մենք գրագէտներս գլուխ կը ճաթեցնենք, թէ մեզի չեն կարդար, միւս կողմէ ալ` ընթերցողը գլուխը կը ճաթեցնէ»: Բան մը եթէ պիտի ըսես, ապա պիտի մատչելի ըլլայ: Եթէ ընթերցողդ քեզի չի հասկնար, ուրեմն դուն պարապ տեղը խօսած ես: Ընթերցողդ ոչ միայն պիտի հասկնայ, այլեւ պիտի ախորժի քեզի մտիկ ընել, որպէսզի անկէ յետոյ միւս ըսելիքդ լսէ:
ՀԱՐՑՈՒՄ.- Ո՞ր տարիքէն սկսած էք հայերէն գրել:
ՊԱՏԱՍԽԱՆ.- Ես Մխիթարեան վարժարանի շրջանաւարտ եմ եւ մեր վարժարանին մէջ շատ լաւ հայերէն կը սորվեցնէին: Բաւական լաւ հայերէն գիտէինք, բոլորս ալ հայախօս էինք, բայց գրելը դժուար էր: Թրքերէն գրել սկսայ, մինչեւ որ 1946 թ. «Անիւ» ամսաթերթի մէջ լոյս տեսաւ երկու ընկերներուս` Խաչիկ Ամիրեանին եւ Վարուժան Աճէմեանին կողմէ հայերէնի թարգմանուած «Բառասխալ» պատմուածքս: Այդ օրուընէ երդում ըրի գրել միայն հայերէնով: Հայ գրականութեան մէջ իմ գոյութիւնս այս երկու ընկերներուս կը պարտիմ:
Մխիթարեան Սանուց միութիւն մը ունէինք, հոն «Սան» ամսագիր մը կը հրատարակէինք: Հոնկէ սկսանք, յետոյ տեսանք, որ ժողովուրդը ամսագիր չի կարդար, բայց լրագիր կը կարդայ: Այն ատեն որոշեցի օրաթերթին մէջ գրականութիւն ընել եւ յաջողեցանք գրական էջ հաստատել: Անկէ վերջ գործը քալեց:
ՀԱՐՑՈՒՄ.- Ի՞նչ է ծովը Ձեզի համար:
ՊԱՏԱՍԽԱՆ.- Քիչ առաջ Համբիկ Մարտիրոսեանի «Երկու ափ» գիրքին շնորհանդէսին էինք, ես մտածեցի` երկու ափը ի՞նչ կ’ըլլայ: Ինքը Համբիկը ինչի՞ մասին կը խօսի, չեմ գիտեր: Ինծի եթէ ըսուի «Երկու ափ», ապա կը կարծեմ, որ ափերէն մէկը Հայրենիքն է, միւսը` Սփիւռքը: Ի՞նչ մեղք, որ Հայրենիքին եւ Սփիւռքին` այս երկու ափերուն միջեւ ծով կայ, որ կարծես երկուքը իրարմէ կը բաժնէ: Բայց եթէ մէկը այս երկու ափերուն միջեւ կամուրջ մը նետէ, այդտէղ աւելի գեղեցիկ արդիւնք մը ձեռք կը բերուի: Կը կարծեմ, թէ Սփիւռքի նախարարութիւնը եւ Գրողներու միութիւնը այս երկու ափերուն միջեւ նետուած կամուրջ են:
Ես աշխարհ եկած եմ քաղաքի մը մէջ, որ ամէն կողմէ ծովով շրջապատուած է: Սկսած ութը տարեկանէս ծովին հաճոյքը նկատած եմ:
Առաջին անգամ Հայաստան եկայ 1970-ին, կը պտտէինք օթոպիւսներով, կառքերով եւ երբ դիմացը հորիզոն մը, լեռ մը կը տեսնէի, ինծի այնպէս կը թուէր, թէ հորիզոնին ետեւը ծով կայ: Քանի անգամ այս տպաւորութիւնը ունեցայ եւ հարցուցի ինքզինքիս. «Կրնա՞մ ապրիլ քաղաքի մը մէջ, ուր ծով չկայ»: Եթէ ես հնարաւորութիւն մը ունենայի Հայաստանի մէջ ապրելու, ապա անպայման Սեւանին քով կ’ապրէի, որպէսզի երբեմն ջուրը տեսնէի:
Հազար անգամ փառք կու տամ Աստուծոյ, որ Պոլսոյ մէջ ծովին քով կ’ապրիմ, ճիշտ ծովին դիմացն եմ, երկու զաւակներս ալ նոյն շէնքին մէջ իրենց տուները ունին: Կը վստահեցնեմ քեզի, որ ամէն գիշեր, առանց բացառութեան, անգամ մը ծովը կը նայիմ, այն ատեն կ’երթամ եւ կը պառկիմ:
ՀԱՐՑՈՒՄ.- «Մարմարա»-ն Ձեր շնորհիւ նոր կեանք ստացաւ: Դուք կրցած էք գրականութիւնը եւ մշակոյթը սահուն ներմուծել թերթ: Կ’ուզեմ հասկնալ` թուրք իշխանութիւնները այսքան տարիներ ինչպէ՞ս թոյլ տուած են իրենց տնօրինած տարածքին մէջ՝ ընթերցողին մատուցել այսքան հայեցին, հայերէնը, հայկականը:
ՊԱՏԱՍԽԱՆ.- Ձեզի բան մը պիտի ըսեմ: Թրքական իշխանութիւնները այսպէս կը խորհին. եթէ ես հայերէն կը գրեմ եւ եթէ միայն հայերէն լեզուով ընթերցողներ պիտի կարդան, ատիկա հոգ մը չէ: Իրենց անհանգիստ ընող բանը հայերէնէ տարբեր լեզուով մը` թրքերէնով գրելն է, քանի որ պիտի մտածեն, որ միայն հայերը չէ, նաեւ թուրքերը եւ ուրիշ ազգեր ալ կը կարդան: Եթէ հայկականութիւնդ դուրս հանեցիր, այն ատեն անհանգիստ կ’ըլլան:
Ես շատ հպարտ եմ անով, որ «Մարմարա» թերթը աշխարհի, հայոց պատմութեան, տպագրական կամ մամուլի պատմութեան մէջ միակ հայերէն թերթն է, որուն առաջին էջին վրայ գրականութիւն կ’ըլլայ: Անշուշտ, գրականութիւնը կ’ըլլայ, բայց գոնէ ներսի էջերուն վրայ: Թերթ մը առաջին էջին վրայ գրականութեան համար տեղ չունի: Եւ կարծիքը, թէ թերթի մը առաջին էջին պէտք է քաղաքական նիւթեր ըլլան, ինծի համար հիմնովին անընդունելի է: «Մարմարա»-ին առաջին էջին վրայ ես ճիշտ 31 տարիէ ի վեր ամէն օր «Յուշատետր»-ը կը գրեմ, ութը հազար յօդուածի կը հասնի, ի ՜նչ մեղք, որ ասոնց շատ փոքր տոկոսը գիրքերու մէջ մտած է: Իմ ողջութեանս գիտեմ, որ երբեք պիտի չի կրնամ իմ յօդուածներս ամբողջութեամբ գիրքերու վերածել: Այս տարիքիս ամէն տարի հինգ գիրք կը ոտքի եմ, պիտի ջանամ կարելի եղածին չափ հին գիրքերս ալ տպել: Գիրքերուս մէջ, իմ տեսակէտով, կարեւոր տեղ կը գրաւեն Հայաստանի մասին գրածներս, որովհետեւ, բարեբախտաբար, կեանքիս մէջ Հայաստան շատ եկած եմ: Առանց բացառութեան, ամէն անգամ, որ Հայաստան կուգամ եւ կը վերադարառնամ, «Յուշատետր»-ի ձեւով կը գրեմ: Բոլորն ալ արժանի են գիրքերու մէջ մտնելու, որովհետեւ ատոնք իմ անձնական փորձառութիւններուս, տպաւորութիւններուս, իմ տեսածներուս պատմութիւնը ըլլալէ աւելի իմ ունեցած հանդիպումներս են, վկայութիւններ ապրուած կեանքի մասին կամ վկայութիւն այն մասին, թէ Սփիւռքէն եկած մարդ մը հայրենիքին մէջ ինչ կը տեսնէ:
ՀԱՐՑՈՒՄ.- Իսկ «Առաստաղ»-ը, ըստ Ձեզի, ի՞նչ տեղ կը գրաւէ Ձեր ամբողջ գրական ժառանգութեան մէջ:
ՊԱՏԱՍԽԱՆ.- Ես զարմանալով կը զարմանամ, թէ «Առաստաղ» վէպը ինչպէս կրցեր եմ գրել:
Օր մը տունը նստած էի, այսպէս գրեթէ կը մրափէի, յանկարծ առաստաղին վրայ ճանճ մը տեսայ եւ յանկարկածի այնպէ’ս ելայ, քիչ անդին գրամեքենաս կար եւ գրել սկսայ: Եւ զարմանալի արագութեամբ վէպը քալեց: Մինչեւ այսօր ալ չեմ հաւատար, թէ այդքան լաւ եւ այդքան շուտ ինչպէս գրած եմ այդ վէպը: Անոր մէջ նոր ոճ մը, պատմելու նոր եղանակ մը գտած եմ: Եւ վէպի թէքնիքն ալ ժամանակներու փոխադրութիւնն է:
«Առաստաղ»-ը անգամ մը ուզեցին թրքերէնի թարգմանել: Թարգմանիչը ըսաւ, թէ իրեն պատմած են, որ գիրքը Ցեղասպանութեան մասին է: Խնդացի, ըսի` սխալ է: Անշուշտ, որ 1915թ. տեղահանութեան յաջորդող դէպքերու բերումով գրուած վէպ մըն է:
Նիւթը շատ մարդկային է եւ շատ ալ ազգային: Մարդկայինը աչքի կը զարնէ, բայց պատմութիւն գիտցողը անմիջապէս կը հասկնայ, որ այնտեղ թաքնուածը գաւառէն բրդելու ազգային ողբերգութիւն է:
Հայրս` Աւետիս Հատտէճեան Ագշէհիրէն էր: Հատտէճեան ընտանիքը Ագշէհիրի բարեկեցիկ ընտանիքներէն էր, կ’ըսէին որ շատ հողամասեր ունէին, նաեւ գորգի գործարան մը: Հայրս Պոլիս կը գտնուէր, երբ յանկարծ սկսաւ 1915-ի տեղահանութիւնը: Հայրս մնաց Պոլսոյ մէջ, բայց մնացեալ Հատտէճեանները Ագշէհիրի ամբողջ հայ բնակչութեան կողքին տեղահանուեցան դէպի Տէր Զօր կամ դէպի անյայտ ճակատագիր: Փոթորիկէն վերապրողներ եղած էր նաեւ մօրս` Սիրանոյշին ընտանիքը:
Մեր ժողովուրդը գաւառի մէջ ծնած, ապրած, մեծցած ժողովուրդ է: Երբ գաւառը ձգեցինք եւ եկանք մեծ քաղաք, ասիկա արդէն «Առաստաղ»-ին պատմութիւնն է, որ շատ սիրելի գործ է ինծի համար: Երկրորդն ալ` «Առաստաղին միւս կողմը», այդ մեծ քաղաքին, ան ալ լքելուն պատմութիւնն է: Ուրեմն այստէղ երկու հանգրուան կայ` գաւառէն գաղթ դէպի մեծ քաղաք, քաղաքէն` դէպի օտար երկիր:
Պատմութեան երրորդն ալ` «Առաստաղը փլաւ», այդ օտար երկրին մէջ ապրած կեանքին յուզումը պէտք է ըլլար` ինչպէս նոր սերունդը կը հասցնէ եւ կ’ապրի օտարին պէս:
Անիկա չգրուեցաւ տակաւին, քանի որ գրուելուն հետ մէկտեղ պիտի փլուէր նաեւ յոյսը:
Բայց ես կեանքիս մէջ երբեւէ մէկը դատապարտել չեմ ուզեր, հայերէն չեն գիտեր` չեմ դատապարտեր, գաղթել կը ստիպուին` չեմ դատապարտեր: Հայերէն չեն գիտեր, որովհետեւ պայմանները այդպէս բերած են, կը ստիպուին գաղթել, որովհետեւ ընտանեկան ապրուստի շահերը ամէն մարդու համար առաջին գիծի վրայ կուգան, միւսները աւելի երկրորդական են: Մենք, որ կրցած ենք մեր կեանքին մէջ այսքան շատ գործեր ընել, անոր համար, որ հանգիստ կեանք մը ունեցած ենք, դրամ շահելու համար մեր գլուխը քարերու տակ չենք դրած: Եթէ այդպիսի խոշոր մտահոգութիւն ունենաս, միւսը չես կրնար ընել:
ՀԱՐՑՈՒՄ.- Ձեր գործը շարունակողներ ունի՞ք:
ՊԱՏԱՍԽԱՆ.- Դժբախտաբար նոր գրողներ չկրցանք հասցնել, շատ շնորհալի քանի մը գրողներ կան Պոլսոյ մէջ, բայց անոնք հայերէն չեն գրեր, անոնք թրքենէն կը գրեն: Ես թրքերէն գրուած գրականութիւնը հայ գրականութիւն չեմ նկատեր: Հեղինակը հայ կրնայ ըլլալ, օրինակ` Սարոյեանին գրածները հայ գրականութիւ՞ն են: Ո’չ: Սարոյեանը ինքը հայ էր, բայց իր գրականութիւնը ամերիկեան գրականութիւն է: Ինծի քանի անգամ ըսուած է` թրքերէ’ն գրէ, ֆրանսերէ’ն գրէ, բայց չեմ համաձայնած: Ընդհանրապէս մեր ժողովուրդին մէջ գրողները կը կարծեն, որ եթէ այլ լեզուներու թարգմանուին, շատ աւելի ընթերցողներու խօսք ուղղած կ’ըլլան: Ինծի համար մէկ ականջէս կը մտնէ, միւսէն` կ’ելլէ: Հինգ հոգի կարդայ, բայց հայերէնով թող կարդայ: Բաւական ժամանակէ ի վեր թրքերէն յաւելուածական մը կը հրատարակենք եւ հոն ինծմէ բաւական ալ յաջող յօդուած մը կը թարգմանուի: Ես ատկէ չեմ խանդավառուիր, որովհետեւ գրածներս միայն հայերէնով կը սիրեմ:
ՀԱՐՑՈՒՄ.- Ի՞նչ է աղօթքը եւ Հայ Առաքելական եկեղեցին Ձեզի համար, Ձեր կարծիքով ի՞նչ դեր ունի գրաբարը մեր կեանքին մէջ:
ՊԱՏԱՍԽԱՆ.- Անշուշտ մենք բոլորս ալ այլեւս աշխարհաբարի պաշտպաններն ենք, մենք արեւմտահայերէնը, դուք` արեւելահայերէնը: Երկուքն ալ մեզի համար նոյնքան սիրելի լեզուներ են: Սակայն բոլորէն առաջ մեզի համար գրաբարը կայ: Հիմա ես չեմ կրնար ըսել, որ գրաբարին վերադառնանք կամ գրաբար խօսինք, բայց գրաբարը պէտք է պահենք եւ պաշտպանենք: Եւ ով է, որ գրաբարը պիտի պահէ եւ պաշտպանէ: Ատիկա մեր եկեղեցին է: Մինչեւ կեանքիս որոշակի տարիքը եկեղեցական բոլոր աղօթքները գրաբարով մտիկ կ’ընէի եւ ատիկա ինծի համար երաժշտութիւն մըն էր: Երբեք Աւետարանը աշխարհաբարով կարդալու կողմնակից չեմ: Միայն յետոյ միտքս փոխեցի եւ հասկցայ, որ շատ մը բաներ, որոնք մենք չէինք հասկնար գրաբարով, երբ աշխարհաբարով խօսիլ սկսան, հասկցանք: Ասիկա որոշ օգտակարութիւն մը ունեցաւ: Յետոյ անդրադարձայ, թէ գրաբարը մտիկ ընելէ ի’նչ հաճոյք կը զգայի, աշխարհաբարէն նոյն հաճոյքը չեմ առներ: Կարգ մը բաներ եթէ խորհրդաւոր են, աւելի գեղեցիկ են: Ամէն պարագայի, եթէ խօսք մը պիտի ըսուի եւ պիտի չհասկցուի, քիչ մը անօգուտ է: Բայց այս պարագային միշտ կ’ըսեմ, թէ հասկնալը պայման չէ: Երաժշտութիւնն ալ այդպէս է: Օրինակի համար կ’ըսուի, որ Պէթհովէնը 9-րդ սէնֆոնին ուրախութեան եւ խանդավառութեան համար գրած է, ես կրնամ նոյնը չզգալ: Հոս կարեւոր չէ, թէ Պէրթհովէնը ինչ ըսել ուզած էր, կարեւորն այն էր` Պէթհովէնի երաժշտութիւնը լաւ է, թէ` լաւ չէ: Եթէ ես այդ երաժշտութիւնը կը սիրեմ, կարեւոր չէ, որ հասկնամ` ատոր ետեւը ինչ կայ: Նոյնը գրաբարի մասին կը մտածեմ: Գրաբարը հրաշալի երաժշտականութիւն ունեցող բան մըն է, մեր լեզուին ծննդեան օրրանն է: Աշխարհաբարը հոնկէ ծնունդ առած է եւ կողմնակից եմ, որ մեր եկեղեցին գրաբարը պահէ եւ պահպանէ բոլոր առիթներով: Հարսանիքներուն եւ յուղարկաւորութիւններուն ընթացքին աղօթքները մեր եկեղեցիին մէջ աշխարհաբար կը կարդան: Անիկա կ’ընդունիմ, եթէ մէկ կամ երկու անգամ աշխարհաբար, երրորդ անգամն ալ գոնէ գրաբար կարդան, որպէսզի ժողովուրդը կարենայ երկուքն ալ լսել:
Ամէն պարագայի, գրաբարը մեզի համար այլեւս թանգարանային նշանակութիւն մը ունի: Եւ եթէ մեր պապերուն, մեր ժողովուրդին գանձերը կը պահենք, ապա գրաբարն ալ պիտի պահենք նոյն ձեւով:
ՀԱՐՑՈՒՄ.- Սփիւռքի մէջ երթալով աւելի ու աւելի կը սրուի լեզուի պահպանութեան, հետեւաբար` հայապահպանութեան խնդիրը: Որո՞նք են ուծացման դէմ պայքարի այն մեթոտները, որոնցմով պիտի զինուին մեր մտաւորականները Հայրենիքէն դուրս: Ի՞նչ կու տան անոնց Հայաստանի մէջ կազմակերպուող համաժողովներն ու գիտաժողովները:
ՊԱՏԱՍԽԱՆ.- Սփիւռքը մեզի համար երկրորդ հայրենիք մը եղաւ, դժբախտաբար կամ բարեբախտաբար: Հանգրուանելով օտար ափերու մէջ` մեր հայրենակիցները աստիճանաբար կը մոռնան հայերէնը. Ֆրանսայի մէջ ապրողը ֆրանսերէն կը խօսի, Թուրքիոյ մէջ ապրողը` թրքերէն եւ այլն: Բայց մարդիկ ալ կան, որ հայերէնը կը սիրեն եւ հայերէնին հաւատարիմ մնալ կ’ուզեն: Օրինակի համար մեր թերթը այդ տեսակէտով կարեւոր դեր կը կատարէ եւ մեր բոլոր ընթերցողերը կ’ըսեն. «Դուն եւ «Մարմարա»-ն մեզի համար դպրոց մըն էք»: Բայց ամէն դպրոց կամ ամէն ուսուցիչ նախ ինքը պիտի սորվի, ապա նոր` սորվեցնէ: Ատոր համար ես երկու հարիւր օրէ ի վեր «Պտոյտ մը հայոց լեզուի բառարանին մէջ» շարքը կը գրեմ: Պէտք չէ կարծել, որ բոլոր գրածներս գիտեմ: Ո’չ, ես կը կարդամ, կ’երթամ, ինքս կ’ուսումնասիրեմ: Եւ կեանքիս մէջ մէկ կարեւոր ճշմարտութեան մը հանգած եմ: Եթէ դուն գեղեցիկ բան մը կը գտնես եւ ատիկա միայն քեզի կը պահես, անօգուտ է, եթէ գեղեցիկ բան մը գտար եւ ուրիշներու հետ բաժնեցիր, այդ է, որ օգուտ է եւ այդ է, որ պէտք է ընենք ամէնքս ալ:
Ինչ կը վերաբերի համագումարներուն եւ մասնաւորապէս` գրողներու համագումարներուն, շատ կը գնահատեմ: Անոնք գրողներուն քով քովի կը բերեն: Երկու օրէ ի վեր Երեւանի մէջ եմ: Առաջին օրը սրճարան մը նստեցայ եւ յանկարծ Համբիկ Մարտիրոսեանը տեսայ, մօտեցաւ եւ իր գիրքին շնորհանդէսին հրաւիրեց: Եթէ ես սրճարանը նստած չ’ըլլայի, լուր պիտի չունենայի, որ Համբիկին գիրքին շնորհանդէսը կայ: Աս ալ որերորդ անգամ կը վկայէ, որ նոյնիսկ Երեւանի սրճարանները շատ օգտակար են:
Սփիւռքի գրողներուս ամենամեծ խնդիրը այս է` իրարու հետ չենք հաղորդակցիր, իրարու գրածին, իրարու վաստակին մասին գաղափար մը չունինք: Եւ ով է, որ Սփիւռքի մէջ կրնայ պնդել, որ ես Պոլսոյ մէջ Պէյրութի գրականութիւնը պէտք է ճանչնամ, պարզապէս եթէ հայրենիքէն ինծի օգնեն: Սկիզբները, երբ որ Լեւոն Անանեանին հետ խօսած էի, ըսած էի, որ Հայաստանի Գրողներու միութիւնը պէտք է կամուրջ մը ըլլայ աշխարհի ամէն կողմ ապրող գրողներուն համար: Այս խօսքէս ճամփայ ելլելով առաջին համագումարը, երբ կազմակերպուեցաւ, Անանեան իր խօսքին մէջ զիս ողջունեց. «Այս համագումարը անցկացնելով կը հաւատամ, որ պարոն Հատտէճեանի ցանկութիւնը իրականացուցած եմ, համագումարը կամուրջ մը պիտի ըլլայ Սփիւռքի բոլոր գրողներուն միջեւ»:
Ես համագումարներուն ընթացքին հնչող ճառախօսութիւններուն երբեք չեմ հաւատար: Ամէն մարդ բան մը ըսած ըլլալու համար կ’ըսէ: Ամէնէն մեծ օգուտը մեզի համար այն է, որ քով քովի կուգանք հայրենի հողերուն վրայ: Ուստի ուրիշ տեղեր կազմակերպելուն ալ կողմնակից չեմ` ո’չ Անթիլիասի մէջ, ո’չ Սուրբ Ղազարին ոչ ալ ուրիշ տեղեր: Համագումարները պէտք է Հայաստանի մէջ ըլլան, որպէսզի բոլորս ալ առիթ ունենանք Հայաստան գալու: Հայրենիքը բոլոր արուեստի ծառայողներուն, գիտնականներուն ժամադրավայրը պէտք է ըլլայ, իրարմէ հաշիւ հարցնեն կամ իրարու հաշիւ տան, սա շատ կարեւոր է:
ՀԱՐՑՈՒՄ.- Պոլիսը Ձեզի համար Սփիւ՞ռք է:
ՊԱՏԱՍԽԱՆ.- Յօդուածի մը մէջ գրած եմ, որ մենք Սփիւռք չենք, որովհետեւ մենք տեղացի ենք, որովհետեւ մենք այստեղ բնակող թուրքերէն շատ աւելի առաջ այստեղ կ’ապրինք: Մեր Սփիւռքը վերջին հարիւր տարիներուն ընթացքին կազմուած գոյութիւն մըն է: Պոլսոյ մէջ մենք քանի մը հարիւր տարիներու անցեալի մասին կը խօսինք:
Հիմա մեր Հայրենիքը երկու մասի բաժնուած կը կարծուի: Սա, իմ կարծիքով, սխալ է: Ես կը խորհիմ, թէ հայութիւնը երեք մասի բաժնուած է` Հայրենիք, Սփիւռք եւ Պոլիս կամ Թուրքիա: Որովհետեւ Սփիւռքը երկրորդ հայրենիք մըն է, իսկ Պոլիսը, եթէ որեւէ տեղ պիտի տեղաւորենք, ապա աւելի շատ Հայրենիքին քով պիտի ըլլայ:
Պոլսոյ մէջ մեր հայրենակիցները ինչ դժուարութիւն ալ ունենան, պէտք է շարունակեն հոն մնալ: Անգամ մը, շատ տարիներ առաջ Լոս Անճելըս գացած էի եւ իմ գալստեան առիթով մամլոյ ասուլիս մը կազմակերպուեցաւ: Այդ շրջանին Թուրքիոյ հանրապետութեան նախագահը յայտարարութիւն մը ըրած էր, որ շատ ալ հայանպաստ չէր, աղուոր բան մը չէր: Ասուլիսին բաւական խօսելէ վերջ տիկին մը մատը բարձրացուց եւ ինծի հարցում մը ուղղեց. «Այդ երկրին նախագահը ձեզի կը նախատէ, դուք ինչպէ՞ս կը մնաք հոն եւ ուրիշ տեղ չէք երթար»: Ես ալ պատասխանեցի. «Ես կարծեցի, որ դուք մեզմէ պէտք է շնորհակալ ըլլաք, որ մենք հոն կը մնանք: Հանրապետութեան նախագահը կրնայ մեզի նախատել, բայց, հակառակ ատոր, մենք հոն պիտի մնանք, որովհետեւ, դուք գիտէ՞ք, թէ մեր հայ ժողովուրդը հոն ինչ հարստութիւն ունի` թէ’ հողին վրայ, թէ’ դժբախտաբար հողին տակ: Մեր պապերուն գերեզմանները, նահատակները, մեծանուն հայերը, հոն թաղուած են: Ի՞նչ է, մենք պէտք է թողնենք այդ ամէնը եւ հեռանա՞նք: Եթէ մեզ նախատեն եւ նոյնիսկ ամենաչար վերաբերմունք ալ ցոյց տան, միեւնոյնն է, մենք հոն պէտք է մնանք եւ դուք պէտք է մեզ շնորհակալութիւն յայտնէք, որ մենք հոն կը մնանք եւ տէր կը կանգնինք այդ հարստութիւններուն: Ատիկա շատ կարեւոր կէտ է»:
Նոյնը Հալէպի մասին, որ մեզի համար կարեւոր կեդրոն է: Պոլիսէն ալ, Պէյրութէն ալ աւելի կարեւոր է, որովհետեւ շատ լաւ անցեալ մը ունի եւ շատ կարեւոր մարդ հասցուցած է: Այն բերդ մըն է` հայկական տեսակէտէ: Հարուածը հոն իջաւ, Հայաստանի մէջ շատ կարեւոր գործ տեսնուեցաւ, դպրոց մը բացուեցաւ, բայց հայութիւնը հոն պէտք է մնայ: Միւս գաղութներուն համար նոյնը չեմ ըսեր: Բայց Պէյրութը պէտք է մնայ, Հալէպը պէտք է մնայ, Պոլիսը, գերազանցապէս, պէտք է մնայ: Չնայած այսօր Հալէպի մէջ պատահած բոլոր դժբախտութիւններուն` սուրիահայերուն հոն տեղէն հեռանալուն կողմնակից չեմ: Նոյնիսկ կեանքին վտանգը աչքին տակ առնելով հոն պէտք է մնան:
