© Անահիտ Հայրապետյան
Վիզս թքոտ էր` երբ սթափվեցի նինջից. առատորեն թքոտ էր, ու այդ մածուցիկ թուքը տարօրինակ հոտ էր արտածում` կաթի, մածնի, խոտուծաղկի… ու էլի ինչ-որ հազիվ որսվող երանգ, որը, կարծես, թաքուն փսփսում էր ներսումս ծպտված մեկի հետ, այդուհանդերձ սակայն` անծանոթ էր… Չէ, ինչ-ինչ զգացում ժամանակ առ ժամանակ, այնուամենայնիվ, բարձրանում էր հոգուս խորքերից, ինչպես, ասենք, ճերմակ ձկան փայլփլող մաշկն է ճողփելով հանկարծ հայտնվում ջրի մակերեսին կամ, ասենք, ինչպես ջերմությունն է բարձրանում տղմոտ, խաղաղ ջրի երեսից, երեկոյան զովին: Թաշկինակով սրբեցի: Նուրբ գործվածքը թրջվեց. իսկապես թքոտ էր վիզս: Միտքս էլ այլայլված էր, ասես ուղեղիս գալարները լցված լինեին նույն թքով: Սափրվել է պետք, արագ, սափրվել: Էլեկտրականով չէ, ածելիով, ճերմակ-փափուկ փրփուրի միջով: Այ այսպես, մաքուր-մաքուր, սլլուն, որ նույնիսկ ճանճը սայթաքի: Սակայն թքի տեղում մաշկիս սպիտակ բծեր պահպանվեցին` եթե հայելին չի խաբում… Ասես բնատուր խալեր լինեն կամ էկզեմա, կամ` խարան, որովհետև, եթե ուշադիր եմ նայում, ներսում գրեր կան արաբեսկների նմանվող կամ էլ` ես եմ գրում իմ աչքերով, որ գալիս են ուղեղիս թքալցված գալարներից: Ծանր հևւոց եմ լսում. արդեն վաղուց էի լսում, բայց աշխատում էի չլսել, հիմա լսեցի: Դուռը կիսաբաց է:”Վրա բեր դուռն ու նայիր ետևում”: Չկա, ոչ ոք չկա: Հանգիստ: Թեև գետինը մի շնաչափ տարածքով խոնավ է ու հոտ է գալիս` կաթի, մածնի, խոտուծաղկի… և էլի մի հազիվ որսվող երանգ…
Հոտը շարունակվում է թաթնահետքերով` շեմքին, աստիճաններին, շքամուտքում, փողոցում… Բրոնզյա ականջօղերով աղջնակը բոբիկ ներբաններով քստքստացնում է ասֆալտը. մեջքի մկանները լարված են (փոքրիկ հովազիկ), ասես զգում է հայացքս: Օդում բուրդ է ծվեն-ծվեն սավառնում կամ էլ` բարդու բամբակներն են: Պատի տակ մի կին բուրդ է գզում բարդու դալար ճյուղով: Կարճում եմ տարածքն իմ ու աղջնակի միջև: Լսում եմ: Նա կամացուկ երգում է.
“Օ՜, սրբազան Տիբեթ, դու բարձր ես ու հեռու,
Իսկ Մոլոս շունն ապրում է քո խոր ծերպերում…”:
Նա երգում է ու խոպոպիկները խաղում են արևահար դեմքին, ուսերին, նա երգում է, հետո կծում ձեռքի հացը և ուտելով շարունակում երգել: Իսկ օդում ծանր հևոց կա, թույլ վնգստոց:
– Ի՞նչ երգ է,- հարցրեցի:
– Բլյուզ է,- ասաց,- Մոլոսյան բլյուզ: Պապիկս էր երգում:
– Պապիկդ նե՞գր է:
– Ամենևին: Սովորական հայ: Թեև մաշկը շատ էր թուխ:
Նա թաթիկով ինձ վար կանչեց, և երբ ծնկի իջա վիզս գրկեց ու երգեց ականջիս.
“Ես Տիբեթում փնտրում էի Մոլոս շանը,
Բայց Դալայ Լաման փակեց ճամփես:
Դմբոյի մեկն է այդ Լաման, խելք չկա գլխում…”:
Տաք շնչի ռիթմից թմրող գիտակցությանս միջով զգացի թուքը, որ ծածկում էր վիզս ականջիս մոտ: Հևոց: Թուք: Երգ: Հևոց, թուք, հեւոց, թուք… Հետո բացեցի աչքերս ու… չկար աղջնակը. ասֆալտով ոտնաթաթերի հետքերն էին փախչում` չորս ոտնաթաթ-երկու թփփոց, չորս ոտնաթաթ-երկու թփփոց… ու հեռվում` արեգակի արնագույն սկավառակին տատանվող խոպոպիկներ, դեղնականաչավուն աչքեր, որ դեպի ներս ու դուրս նույնքան խորն են, անըմբռնելի, բայց` զգալի, ինչպես ջերմությունն է բարձրանում լճակի մակերեսից երեկոյան զովին, ինչպես հրացանից թաքնված կաքավն է տարբերվում խոտից ու քարից, եթե շատ ես ուշադիր…
“Օ՜, սրբազան Տիբեթ, դու բարձր ես ու հեռու”,- երգեցի ես` նկատելով, թե գորշ ասֆալտին ինչպես են առանձնանում շագանակագույն ոտնաթաթերս սրճարանի մոտ: Սառույցի խորանարդիկները խշրտոցով թափվում են բարձր բաժակի մեջ: Ծարավ:
– Թան տվեք,- կանչում եմ:
– Իսկ ինձ` կոկա: Կհյուրասիրե՞ս: Ես էլ ծարավ եմ:
– Բայց պայմանով` չես երգելու:
– Հենց երգելու եմ: Ինչո՞ւ չերգեմ, երգելու եմ:
– Չէ, մի երգիր:
– Չէ, երգելու եմ, արդեն երգում եմ, նոր բլյուզ եմ հորինել, լսիր.
“Իմ սերն ապրում է Աշտարակում, նա լքել է ինձ,
Ու թե չվերադարձավ, ես կգնամ դեպի կամուրջը:
Աշտարակի պոպոքը, Համայակիս սապոգը, Համայակ ջան…”:
– Դու ծխո՞ւմ ես,- ապշեցի` նայելով, թե ինչ սովոր ագահությամբ է ներքաշում ծուխը:
– Բայց ես մեծ մարդ եմ, դու չես տեսնում:
Բաժակի ապակու ետևից առողջ ատամները իրականից մի քանի անգամ խոշոր են երևում. նա խմեց կոլան, բաժակը թափով շխկացրեց սեղանին ու մինչ ես բարձրացնում էի գետնին ընկած մոխրամանը` չքվեց:
Ո՞ւր գնաց… չլինի՞ իսկապես կամրջի կողմ: Ո՞ր կամուրջն է: Սա չէ՞: Ամենահարմարը սա է: Շուրջս, տաք օդի մեջ, հևոց եմ լսում, կամացուկ կաղկանձ: Սա ամենաբարձր ու դրանով` ամենահարմար կամուրջն է: Ահա, ահա ոտնահետքերը` չորս-չորս, չորս-չորս… Ահա և չուգունե բազրիքը: Բայց ոչ, բազրիքին չի հասել կարծես, ջուրն էլ ցածում հանդարտ է, անտագնապ. մի սևամորթ պապիկ ափից ձուկ է որսում սպինինգով, այդքանը:
Ո՞ւր է նա… Էյ, ո՞ւր ես…
“Այստեղ եմ: Չէ, սխալ կողմնորոշվեցիր, այս կողմ, այստեղ եմ… Դե չէ, էլի, օֆ, էս կողմ նայիր: Էլի՞ չտեսար: Դե դու պարզապես քյոռ ես, ոնց էլ հասել ես էստեղ: Մոտեցիր բազրիքին, մոտեցիր, քեզ համար նոր երգ եմ երգելու”:
– Ոչ,- գոռացի ու փախա:
Սակայն երգը սավառնում էր իմ փախչող ականջների շուրջը.
“Երբ կինը թախծում է, հակում է գլուխն ու լաց լինում,
Իսկ երբ տղամարդն է թախծում,
գնացք է նստում ու հեռանում”:
Գնա՞ցք: Իհարկե: Կայարան, գնացք: Վագոն, խցիկ, պատուհան: Հարևաննե՞ր… Ահա` երկու հարևան, չէ` երեք հարևան: Երրորդը (կամ էլ առաջինը, կամ երկրորդը) իմ գլխավերևում էր կծկված, չնկատեցի: Ստատիկ է ամեն բան` հարևաններս, գնացքը, կայարանը և ես նույնիսկ, որ շարժվում եմ միայն ինձնից դուրս կամ իմ ներսում, իսկ արտաքին-իրականում` անշարժ նստած եմ պատուհանի մոտ, աչքս էլ չեմ թարթում: Բայց հաչոց կա մոտերքում, և հաչոցը, պտույտներ գործելով շուրջս, մոտենում է.
“Մոլոսների ցեղից եմ ես, բայց ապրում եմ Ալագյազում,
Ապրում եմ ես Ալագյազում, բայց ձեզ սիրուն երգ եմ ասում:
Ալագյազա ոչխարների բլյուզն է սա, օխչարի բլյուզ…”:
Միջանցքից ոչխարի հոտ փչեց, հաչոցերգը դադարեց, բայց թքակաթ հևոցը դեռևս լսելի է: Տաք, թաց ու փշոտ լեզուն հպվեց ծոծրակիս, ապա հեռացավ` տանելով հևոցն ու հոտը:
– Ո՞ւր ենք գնում,- հարցրեց դիմացիս տղամարդը: Մենք նույն պատուհանի միջով ենք նայում, բայց` տարբեր դիտանկյուններից, թեև ոչ մի ուղղությամբ էլ ոչինչ չի փոխվում:
Նրան ոչ ոք չի պատասխանում, իսկ նա այլևս չի կրկնում իր հարցը. այնպիսի բավարարված տեսք ունի, կարծես պատասխանել են: Գնացքը կանգնած է, այդպես էլ չշարժվեց: Միջանցքի ուղեգորգից մերկ ոտնաթաթերի քստքստոց է լսվում… Միջանցիկ քամով քշվող մազերի անձրևը ներխուժում է խցիկ: Ինքը նստում է ծնկներիս. արևահար մաշկով ամուր ազդրերը գրկում են մեջքս: Ժպտում է մեծ, դեղնականաչավուն աչքերի խորքով, ուր վախենում եմ ուշադիր նայել: Այնուհանդերձ նայում եմ… Այնտեղ ամեն բան շարժվում է, տաք է, խլրտուն, իրոնիկ. զոհեր կան այնտեղ անհամար, սակայն բռնություն չկա, ողբերգություն չիք: Զոհերի թվում սկսում եմ հայտնվել և ես` մաս առ մաս` ոտքս, ձեռքս, կիսադեմս… Հայացքս կտրուկ պոկում եմ` փրկվելու հույսով: Նա ծիծաղում է: Ու դեմքիս է խփում կաթի, մածնի, ծխախոտի, ծաղկի հոտը: Նա երգում է տարօրինակ կրծքային ձայնով, ուր կան թռչունների, շների, կատուների, փղերի ձայներ ու նաև կաթի, խոտուծաղկի ձայն.
“Իմ միակ սերն ապրում է հեռու Տիբեթում,
Իսկ գրպանս ծանրացնում է մերկ ատրճանակը:
Եվ ես կկրակեմ Լամայի վրա, եթե չթողնի գտնեմ նրան”:
– Ո՞ւր է ատրճանակդ,- հարցնում եմ:
– Այստեղ է,- պատասխանում է` ձեռքն ազդրերի արանքը մտցնելով:- Կրակե՞մ:
– Կրակիր:
– Ապրել ուզո՞ւմ ես:
– Ուզում եմ:
– Թըրըխկ,- կրակում է:- Դե ապրիր:
Ուղեղիս մեջ ամեն բան խառնվում է` ժամանակներ, զուգորդումներ, տարածություններ, նույնացումներ… Հետո խաղաղվում է շփոթի ալիքը: Սթափվում եմ: Իսկ նա չկա արդեն: Բայց հևոց կա շուրջս ու վիզս թաց է. թքոտ ժանիքների հետքեր կան մաշկիս:
Գնացքը չի շարժվում:
– Ոնց որ թե հասանք,- նկատում է գլխավերևումս թառած մեծ աքաղաղը:
– Կարծես թե…- արձագանքում է նրա դիմացի հավիկը:
– Հաստատ հասել ենք,- վերջակետ է դնում դիմացիս հնդուհավն, ու բոլորն իջնում են գնացքից:
Ես էլ եմ իջնում: Կայարանամերձ հրապարակի համայնապատկերը պերսպեկտիվ չունի. բոլոր պատկերները նստածսոսնձված են միմյանց: Երկգագաթ լեռն էլ այստեղ է, ու ծովն էլ այստեղ կլիներ, եթե լեռը թափանցիկ լիներ: Իսկ լեռան լանջերից առատորեն թափվող սելավը նաև այստեղ է թափվում` բոլորիս ու ամեն ինչի վրա, ու նաև ագռավն է ղունղունալով թռչում մեր գլխավերևում, ետևից` աղավնին` հանդիմանանքի կռկռոցով:”Էս վայրի ղշի միսը շատ համով ա, է՜”,- լսում եմ ինչ-որ մեկի նվաղուն ձայնը և լեզվի ծպպոցը: Այդ ձայնն էլ է սոսնձվում ընդհանուրին: Ամեն ինչ իմն է և ես ամեն ինչինը` եթե ունենալու աչքով նայեմ: Սակայն, ցանկությունները սպանելու դեպքում, ընկալումը շատ ավելի անսպասելի ու հետաքրքիր է դառնում, պարզապես հրաշալի է. ամեն ինչ քո և դու ամեն ինչի մեջ, ու ամեն ինչ միացյալ, անմրմունջ, անցանկություն ու անկամ պտտվում է անապատի տապի կշռույթն ունեցող ժամանակի մեջ. գնում ենք դեպի վերջը կամ սկիզբը, ինչը հիմա տարբերակելի չէ և անիմաստ է նաև: Հմայիչ շրջապտույտ է, այսպիսի զգացում երեխան է ունենում, երբ առաջին անգամ մտնում է զվարճանքների զբոսայգին: Աղիներս խուտուտ տալով գալարվում են, սիրտս նման է ամառային խաղաղ ջրում կռկռացող գորտի: Մի՞թե Հանդիպում է լինելու: Չէ, Հանդիպումն ամեն բան կփչացնի, այս ամենը նպատակազրկությամբ է հմայիչ:
Սակայն միզափամփուշտիս անսպասելիորեն այցելած ցանկությունը միանգամից ժամանակ և նպատակ է հաղորդում տիեզերքին, մեն միակ մի ցանկություն ամեն բան փչացրեց: Ես ցանկապատի ետևում` իմ ետևում շան հևոց լսեցի ու կամացուկ վնգստոց: Ո՞ւր էիր, է՜, մոլոսների անվեհեր սերունդ, վախեցե՞լ էիր ժամանակազուրկ զբոսանքից, դավաճա°ն: Մի լիզիր ձեռքս, չե՞ս տեսնում` զբաղված է: Դե, մի քաշիր…
Կանաչ խոտին մի հին կարպետ է տարածված, որի նախշերի կշռույթը շատ նման է քիչ առաջվա զբոսանքի կշռույթին: Կարպետին օբսիդիանե մոխրաման կա ու ծիրանի փայտից ծխամորճ: Նստում եմ ծալապատիկ: Երկու տաքուկ ձեռքեր գրկում են վիզս, զույգ տաք ձեռքեր սեղմվում են մեջքիս, զույգ սուր ժանիքներ ծակում են մաշկս. արյան բարալիկ առվակներ են իջնում կրծքիս… Հոսող արյան միջից` գաղտնի փսփսոցներ: Ովքե՞ր և ինչե՞ր կան այս արյան մեջ, որքա՞ն է ետուառաջի թափը նրա գնդիկներում ու պարապ ընթացքը գնդիկների միջև: Կրծքերը պոկվում են մեջքիցս` ափսոսանք թողնելով հոգուս մեջ, բայցև անմիջապես հայտնվում են հայացքիս առաջ ու մտածում եմ` տեսնե՞լն է ավելի հաճելի, թե՞ զգալը: Նա նստում է գոգիս, ձեռքիցս վերցնում և կարպետին է դնում ծխամորճը, ապա արնոտ բերանով արնելու չափ պինդ համբուրում բերանս. արյան համ, կաթի համ, դաշտային խոտուծաղկի համ…
Աչքերի մեջ նայելը վտանգավոր է: SOS:
– Փակիր աչքերդ,- գոռում եմ:
– Քո° աչքերը փակիր,- հանգիստ խորհուրդ է տալիս:
Սակայն ուշ է. բռնված եմ արդեն ու տեսնում եմ` ժայռեր, ծերպեր, վիթխարի ծառեր… Ահա, մոլոսները կատաղի հաչոցներով հալածում են արնածոր զոհին. նրա վերջը եկել է, ինքն էլ գիտի, շներն էլ, բայց շարունակում է փախչել. մահվան խաղը պատշաճ ընթացք պիտի ունենա անշուշտ:
– Գնացքն այդպես էլ չշարժվեց,- ասացի` հայացքս մի կերպ խլելով:
– Երբ դուրս եկար` շրջակայքը չէ՞ր փոխվել, նո՞ւյնն էր:
– Փոխվել էր:
– Իսկ դու ասում ես` չշարժվեց: Կուզե՞ս բախտդ գուշակեմ,- հարցրեց:
– Մի բլյուզ հիշեցի, պապս էր երգում,- ասացի ու երգեցի.-”Ես գնացի գնչուհու մոտ` բախտս իմանալու: Նա նայեց ձեռքս ու ասաց` դե դու անհույս անհաջողակ ես, չավալե”:
– Գնչուհիներին մի լսիր, ինձ լսիր:
– Դու ո՞նց ես գուշակելու:
– Ես պարզապես կբարձրանամ այն բարդու կատարին և էնտեղից կտեսնեմ բախտդ:
Նրա առաձգական, ճկուն ոտնաթաթերը ծառի կեղևն են հրում իմ գլխավերևում: Իսկ ես ժամանակ առ ժամանակ հաջողացնում ու լիզում եմ այդ ոտնաթաթերը: Նա ծիծաղում է`”Խուտուտ մի տուր, կընկնենք”:”Դե ինչ, երևա՞ց բախտս”,- հարցնում եմ ես:”Դեռ ոչ: Մի շտապիր, հազիվ կեսին ենք հասել”:”Չեմ էլ շտապում: Իսկ հիմա չերևա՞ց…”:
© Գուրգեն Խանջյան
– Ո՞ւր է ատրճանակդ,- հարցնում եմ:
– Այստեղ է,- պատասխանում է` ձեռքն ազդրերի արանքը մտցնելով:- Կրակե՞մ:
– Կրակիր:
– Ապրել ուզո՞ւմ ես:
– Ուզում եմ:
– Թըրըխկ,- կրակում է:- Դե ապրիր:
Կայարան եւ գնացք, որոնք մարդկանց տանում եւ բերում են կայնք եւ մահ. միշտ կան Խանջյանի ստեղծագործություններում: հավանաբար, գրողը շատ է լինում այն աշխարհում