[Նամակ V]
Ֆրանց Քսավեր Կապպուսին
Հռոմ [1], 17 հոկտեմբերի, 1903
Սիրելի և հարգարժան Պարոն,
Օգոստոսի 29-ի Ձեր նամակը ես ստացա Ֆլորենցիայում, բայց միայն հիմա՝ երկու ամիս անց եմ Ձեզ այդ մասին ասում: Ներեցեք այդ դանդաղկոտության համար, բայց ես ճանապարհային նամակներ [2] հաճույքով չեմ գրում, քանի որ նամակ գրելու համար ինձ անհրաժեշտ է ավելին, քան հույժ անհրաժեշտ գործիքներն են՝ մի քիչ լռություն և միայնություն և ոչ չափազանց օտար մի ժամ:
Մենք Հռոմ մտանք մոտ վեց շաբաթ առաջ՝ մի ժամանակ, երբ Հռոմը դեռ ամայի, շոգ և տենդախտով արատավորված [3] էր, և դա այլ գործնական հարմարանքների դժվարությունների (Einrichtungsschwierigkeiten) հետ մեկտեղ նպաստեց, որ անհանգստությունը (Unruhe) մեր շուրջ վերջ չունենար, և օտարությունն անհայրենիքության բեռի հետ ծանրանար մեզ վրա:
Դրա համար հարկ է հաշվի առնել նաև, որ Հռոմը (երբ դեռ նրան չես ճանաչում) առաջին օրերին ճնշող տխրություն է հաղորդում իր արտաշնչած անկենդան և մռայլ թանգարանային տրամադրությամբ, իր վեր հանված և տքնանքով պահպանված անցյալներով [4] (որոնցով սնվում է մի փոքրիկ ներկա), գիտնականների ու բանասերների կողմից խթանված և Իտալիայի սովորական ճանապարհորդների ընդօրինակած անասելի գերագնահատումներով [5] բոլոր այս աղավաղված և վնասված իրերի, որոնք, ըստ էության, ավելին չեն, քան պատահական մնացորդներ մեկ ուրիշ ժամանակի և նրա կյանքի, որը մերը չէ և չպետք է մերը լինի:
Վերջապես շաբաթներ տևող դիմակայությունից հետո վերադառնում ես ինքդ քեզ, թեպետ դեռ մի քիչ շփոթված, և ասում ինքդ քեզ. ո՛չ, այստեղ ավելի շատ գեղեցկություն չկա, քան այլ մի տեղ, և այդ բոլոր սերունդների հիացմունքին արժանացած առարկանները (Gegenstände), որոնց վրա բանվորական ձեռքերը կատարելագործվել են և լրացվել, ոչինչ չեն նշանակում և սիրտ ու արժեք չունեն: Բայց այստեղ շատ գեղեցկություն կա, քանի որ գեղեցկություն կա ամենուր: Անվերջ կենսալի ջրերը գնում են հին ջրմուղներով դեպի մեծ քաղաք և բազմաթիվ հրապարակներում պարում են քարե սպիտակ գավաթներից վեր և տարածվում ընդգրկուն, լայնարձակ ավազաններում [6], խշշում ցերեկը և իրենց խշշոցը բարձրացնում գիշերը, որն այստեղ մեծ է ու աստղալի և քամիներից փափուկ:
Եվ այգիներ կան այստեղ, անմոռանալի ծառուղիներ ու սանդուղքներ, Միքելանջելոյի [7] կողմից հորինված սանդուղքներ [8], սանդուքներ, որոնք կառուցված են ներքև թափվող ջրերի օրինակով, որ զառիթափի վրա ծնվում են աստիճան առ աստիճան, հանց ալիքն ալիքից: Այդպիսի տպավորություններով հավաքում ես ինքդ քեզ, հետ նվաճում քեզ պահանջկոտ բազումից, որն անդ խոսում է և շատախոսում (և որքա՛ն զրուցասեր է նա), և դանդաղորեն սովորում ես ճանաչել շատ քիչ իրերը, որոնցում տևում է հավերժը, որը կարող ես սիրել, և միայնակը, որին կարող ես խաղաղ մասնակցել:
Ես դեռ ապրում եմ Կապիտոլիումի վրայի քաղաքում, հեծյալի՝ Մարկուս Ավրելիուսի գեղեցկագույն արձանից ոչ հեռու, որ մեզ հռոմեական արվեստից է մնացել: Բայց մի քանի շաբաթ անց մի խաղաղ և հասարակ սենյակ կտեղափոխվեմ, մի հին պատշգամբ, որ կորած է մի մեծ այգու ամենախորքում՝ քաղաքից, նրա աղմուկից ու պատահականությունից թաքնված: Այնտեղ ես կապրեմ ողջ ձմեռ և կուրախանամ մեծ լռությամբ (Stille), որից ես լավ և եռանդուն ժամերի նվերն եմ սպասում [9] …
Այնտեղից, որտեղ ես ավելի շատ կլինեմ տանը, Ձեզ մի ավելի մեծ նամակ կգրեմ, որտեղ խոսք կլինի նաև Ձեր գրության մասին: Այսօր ես Ձեզ պետք է միայն ասեմ (և հավանաբար ճիշտ չէ, որ ավելի վաղ չեմ արել), որ Ձեր նամակում նշված գիրքը (որը պիտի պարունակեր նաև Ձեր գործերից) չի հասել այստեղ: Հավանաբար Վորփսվեդեից [10] այն Ձեզ վերադարձել է (քանի որ չի կարելի ծանրոցներ ուղարկել արտասահման): Այս տարբերակն ամենահարմարն է, և ես ուրախ կլինեմ, որ դա հաստատվի: Հուսանք, որ խոսքը կորստի մասին չէ, քանի որ իտալական փոստային հարաբերություններում, ցավոք, դա բացառություն չէ:
Այս գիրքը ևս (ինչպես ամեն մի նշան Ձեզանից) ես հաճույքով կստանայի. և բանաստեղծությունները, որ ծնվել են այդ-ժամանակ (inzwischen), ես շարունակ (եթե Դուք դրանք ինձ վստահեք) կկարդամ ու կկարդամ և կվերապրեմ [11], որքան կարող եմ սրտով:
Լավագույն ցանկություններով և ողջույններով
Ձեր՝
Ռայներ Մարիա Ռիլկե
ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ
* Թարգմանությունը և ծանոթագրությունները կազմելիս օգտվել ենք Ռ. Մ. Ռիլկեի համանուն երկի ֆրանսերեն` RAINER MARIA RILKE, Lettres à un jeune poète. Proses. Poèmes français, Traduction nouvelle, préface et notes de Claude Mouchard et Hans Hartje, Paris: Librairie générale française, 1989, ռուսերեն` Райнер Мария Рильке, Письма к молодому поэту, URL:// http://www.sky-art.com/rilke/prose/letters/letters_1_ru.htm; (23.07.2011), ինչպես նաև անգլերեն` Letters To A Young Poet by Rainer Maria Rilke, URL://http://www.carrothers.com/rilke_main.htm; (21.07.2011) թարգմանություններից:
[1] Հռոմում իր մնալու ժամանակ (10 ամիս) Ռ. Մ. Ռիլկեն ծրագրել էր Յակոբսենի մասին հետազոտություն գրել: Իրականում նա այնտեղ գրում է ընդամենը մի քանի բանաստեղծություններ և «Մալթե Լաուրիդս Բրիգգեի նոթերը» վեպի սկիզբը:
[2] Կյանքը, որ վարում էր Ռ. Մ. Ռիլկեն, նրան պարտավորեցնում է «նամակներ գրել», ընդ որում՝ բազմաթիվ նամակներ: Նա, այդուամենայնիվ, ձգտում է յուրաքանչյուր նամակ դարձնել ժեստ՝ իրապես և առանձնահատուկ իր թղթակցի համար նախատեսված. «Երբեք գրելու մտադրությունը չպետք է վերածվի նամակի: Նամակը Ձեզ մոտ պետք է գա իբրև անակնկալ, և ոչ ոք չի կարող իմանալ, թե օրվա մեջ որտեղ նա կգտնի իր կազմավորման վայրը» (Ֆրիդա ֆոն Բյուլովին 1899 թ. մայիսի 27-ին գրված նամակից: Տ՛ես Letters of Rainer Maria Rilke – Vol I: 1892-1910, translated by J. Bannard Greene and M. D. Hertr Norton, W. W. Norton & Company INC New York, 1949, p. 31):
[3] Իտալական քաղաքը՝ վարկաբեկված իր տենդախտով, ստիպում է մտածել Թոմաս Մանի «Վենետիկի մահ»-ի մասին (1912):
[4] Զ. Ֆրոյդն իր «Անբավարարությունը մշակույթի մեջ (Das Unbehagen in der Kultur)» (1930) աշխատության մեջ, որպեսզի զգայուն դարձնի այն, ինչը կարող է «հոգում» «անցյալի ընդհանուր պահպանումը», զուգահեռներ է անցկացնում Հռոմի հետ: Նա սկզբում հիշատակում է հռոմեական ավերակների մասին, բազմաթիվ հետքերի մասին, որոնք միախառնվել են արդի քաղաքի հետ: Այնուհետև նա ներկայացնում է Հռոմը, որտեղ իբր թե ոչինչ չի ավերվել և որտեղ անհնար միաժամանակայնությամբ «զարգացման ոչ վաղ շրջափուլերը գոյություն ունեն վաղնջականի հետ կեղք կողքի»:
[5] Դիզված, «գերագնահատված», ճնշող անցյալը սպառնում է ներկային, կյանքին, ստեղծագործ ուժերին: Տե՛ս Ֆ. Նիցշեի «Անժամանակյա դիտարկումներ»-ի երկրորդ՝ «Կյանքի համար պատմության օգուտի և վնասի մասին» գլուխը:
[6] «Հռոմեական շատրվանները» հաճախ են ներշնչել Ռ. Մ. Ռիլկեին. օրինակ՝ «միայն երբեմն երազկոտ ու կաթիլ-կաթիլ / իջնելով մամուռե վարագույրներին / դեպի վերջին հայելին, որ իր ավազանին է կամաց / ներքևից անցումներով ժպտալ տալիս» («Նոր բանաստեղծություններ» գրքի «Հռոմեական շատրվաններ» բանաստեղծությունից. տրվում է տողացի թարգմանությունը), կամ «Սոնետներ Օրփեոսին» (II, 15) ստեղծագործության մեջ՝ «Օ, աղբյուր-բերան, դու, շնորհ, տևում, / անսպառ Մեկի, Մաքուրի, խոսող: / Դու, հայացքի դեմ ջրերի հոսող՝ մարմարե դիմակ» (Ռ. Մ. Ռիլկե, Բանաստեղծություններ, Դուինյան էլեգիաներ, Սոնետներ Օփեոսին: Գերմաներենից թարգմանեց` Հակոբ Մովսես, Ե., «Սովետական գրող» հրատարակչություն, 1982, էջ 151):
[7] «Պիետա» և «Դավիթ» քանդակագործ Միքելանջելոն (1475-1564) հանդես կգա նաև Ռ. Մ. Ռիլկեի «Տեր Աստծո պատմությունը» ստեղծագործության մեջ. «նա, ով լսում էր քարը»: Ռ. Մ. Ռիլկեն նմանապես թարգմանել է նրա հիսունվեց բանաստեղծությունները:
[8] Համանման նկարագրություն Ռ. Մ. Ռիլկեն տալիս է Լու Անդրեա–Սալոմեին գրված իր նամակում (3/11/1903)՝ «Իմ [հիշողության] մեջ երբևէ կմնան [Հռոմի] միայն ջրերը, այն պարզ, սքանչելի և կենսալի ջրերը, որոնք կենում են նրա հրապարակներում. նրա աստիճանները, որոնք կառուցված են թափվող ջրերի տեսքով, այնպես զարմանալիորեն առաջ մղվելով աստիճան առ աստիճան, հանց ալիքն ալիքից…» (Letters of Rainer Maria Rilke – Vol I: 1892-1910, translated by J. Bannard Greene and M. D. Hertr Norton, W. W. Norton & Company INC New York, 1949, p. 133):
[9] Ստեղծագործությունն իբրև «պարգև» հղացքը հանդիպում է ռիլկեական «ինքնավար ձեռքի» կամ «թելադրանքի» բանաստեղծական պատկերներում. օրինակ՝ «Բայց մի օր կգա, որ ձեռքս ինձնից հեռու կլինի, և եթե ես նրան գրել ստիպեմ, նա կգրի բաներ, որ ես նկատի չեմ ունենա: Կգա իմաստավորման մի ուրիշ ժամանակ, և ոչ մի խոսք մյուսի վրա չի մնա, և յուրաքանչյուր միտք կհալվի որպես ամպ և ցած կիջնի, ինչպես ջուր: […] Բայց այս անգամ ես ոչ թե կգրեմ, այլ ինքս կգրվեմ: Ես այն տպավորությունն եմ, որ կկերպափոխվի» (Ռ. Մ. Ռիլկե, Մալթե Լաուրիդս Բրիգգեի գրառումները, Թրգմ. գերմ.՝ Ա. Տոնոյանի և Սևակ Հովհաննիսյանի, Աստղիկ: Գիրք թարգմանչաց 4 /Խմբ. խորհուրդ՝ Ս. Սեֆերյան/, Ե., Սահակ Պարգև, 1991, էջ 151):
[10] Վորփսվեդ (գերմ. Worpswede) — տեղական ինքնավարություն (Einheitsgemeinde) Գերմանիայում, Օստերհոլցի (Osterholz) շրջանում, Ներքին Սաքսոնիայի (Niedersachsen) տարածքում:
[11] «Բանաստեղծությունները» ոչ միայն պոետների «ապրած փորձառնության՚»պտուղն են (տե՛ս նրա «Ապրում I և II (Erlebnis)» ստեղծագործությունը), այլև դրանց ծնունդ տվողը:
Թարգմանությունը գերմաներենից և ծանոթագրությունները` Մարիամ Կարապետյանի և Թոնդրակի
