Լուսանկարը՝ Կարեն Անտաշյանի
Ռեքվիեմ
1.
Ձիավոր այս ժամանակներին հանդիպած մարդիկ են վարգից մնացած փոշու պես հանդարտվում արդեն օդից հոգնած, ձանձրույթի ազատությամբ ապրողն է մխիթարվում օրվա տեսությամբ, և ոչ ոք այլևս չի լռում։ Բայց հեղափոխական կամ գոնե ցնցող պատմություն արդեն չի պատմվում աշխարհի որևէ մասից, և կետաձկան պես՝ մարդու տեսողությունը աչքը լքել, ականջին է ապավինում։ Թեև նորից են գալու և նորից են գնալու մարդու սխալի զավակները, որովհետև այդպես է մահվան ճամփաներից մեկը, որ ասես անանձնագիր մարդկանցն է և կյանքն է հեշտացնում։ Մինչ թվում է, թե մոռացությունը չէ, որ թեթևացնում է հիշողությունը, սեռի ժամին միշտ համր կենդանին է կյանքը ուսին առնում և խրախուսում խոտի ընթացքը նախնական ու միակ ճամփով, որ ետևից մեռելներ է բերում և նորօրյա վարքի մղում նրանց։ Ծնվածները ավելի շատ մահվանն են՝ որ ասում են, թե կարճ է տևում, քան կյանքինը՝ որ նույնիսկ հարյուր տարի է տևում,- ինչպես վրաներն առած ազատությունը, որ ինչ-ինչ կերպեր սպառած՝ որևէ փիլիսոփայական-գեղագիտական հոսանք չի ծնում՝ կյանքը հանդուրժելի հագեցնելու համար։
Աստծուն ու պատմությունը խամաճիկ դարձրած օրը այդտեղից չէ, որ ասես արդեն առանց մարդու է մայրամուտ իջնում։ Սեփական կորստի վտանգն է կյանքը ջլատում, ինչը թվում է ապրելու կամ արտահայտելիության կերպ, ասենք՝ արևելքից սեփական վտանգի ժամն Էր մոտենում։ Կողքից թվում է՝ կյանքի գիտելիքն է խուռն ու արագընթաց, որ ամայացնում է մարդուն ու այլևս չի հարցնում, թե ինչպե՞ս է լրացնում կյանքից իրեն բաժին ընկած մասը,- թեև այն միայն այսօրվա կյանքի ծնածը չէ։ Եգիպտոսի պատմական կենդանությունը ոչ թե նրա արգանդինն է, այլ անապատները կանաչեցնելու՝ առայժմ մեռյալ մի պատրանք, որ ամայության Ազմոդևս դևն է հորինել թվարկություններից առաջ, ու այլ մի զբաղմունքով տարված՝ մոռացել մարդու հետ միասին։ Ժամանակով չափելիս կենդանու մեծ մասը իր էգին ետևից է մոտենում, որովհետև դեմքն ավելի է հայտնի,- կինը ետևից միշտ է հմայիչ, որովհետև այդտեղից են տարածվում նրա հմայքները, բայց դա նրա կառույցն է, ոչ թե փախուստը, որ, օրինակ, նման է մարդու վերադարձին։ Թեև ակնախոռոչը դատարկ Ազմոդևս դևը առայժմ մարդու թույլտվությունն է հորինում ամեն ինչի վրա, սակայն փախուստը չէ, որ պիտի դիմադրի նրան, այլ՝ ճշմարտությունը, որ գիտենք ու չգիտենք, որովհետև մարդը չէ բացատրելուն համարձակվողը։ Աստված այդտեղից է լռում, որ այստեղից թվում է մարդու կորուստ։ Ուղեղի որևէ թաքուստ գրի կամ կառույցի բերելիս աշխարհը սրսփյուն առնում, լռությունը մի տեղից ճեղքվում է, որ տեղ բացի կյանքի նոր մի երանգի, որպեսզի նոր մեկը գա երբևէ,- բայց նրա արդեն անցյալությունը մարդս է որոշում, ոչ իբրև կյանքի առատություն, ինպես, օրինակ, թվում է, թե կինն ու տղամարդը իրարից նույնն են ցանկանում, որ մի տեղ էլ կարող էր նշանակել, թե նույն սեռի են,- այլ՝ իբրև պատմություն, որ գրքերում է, որովհետև նրան տրված չէ դեպքերի բազմությունը միաժամանակ ապրել։ Ցրիվ օրերի վսեմությունը մարդն է պահպանում, որովհետև սեռն ու սնունդը կենդանուն ղեկավարելու մտքով են մարդուց թաքնված,- ինքը մարդուն թողնում, նրա մասին մտածածով է նրան կողքին կենդանի պահում՝ բուրդը ձգող բոցի պես նրան պահելով կյանքում։
Հորինածս 7 թվին մեռած մարդը կարծում էր, թե իր իսկ սերմից է ազատվում, 21-րդ մեծադղորդ դարում վաճառում է, 16-րդի խոնարհ օրերին ամաչում էր և սեռը լռեցնելու համար երբեմն ճգնում,- դրա համար էլ արդեն հստակ է այն, որ շատ են տարբեր կնոջ ու տղամարդու տևականությունը. կնոջ թեկուզ սեռական կարողությունը տղամարդուն վատնում, գոյության ընդերքներն է հասնում,- մյուս կողմից՝ ո՞վ է տերը իրենից պոկված մասնիկի կամ նույնիսկ՝ ելած սերմի։ Այդտեղից է, որ թվականների փոփոխությունները քիչ տարբերեցին մարդկանց, դրա համար էլ նույնությունը ինչ-ինչ արժեքներ է տևականացնում, որ ասում ենք, թե հավերժ են։ Իրականում ոչ ոք չմեռավ, այլ բոլորը թաքնվեցին Աստծո հայացքից՝ ձանձրացած մի միանական կամք ուզելու կարիքից, և մեզ ծիկրակելով են երբեմն-երբեմն անհանգստացնում, որովհետև թվում են ավելորդ ներկա այս աշխարհում, որպեսզի բնազդի վրա ընկնի մեղքը, թե աշխարհը միայն մերն է։ Այդ պատճառով ենք մտածում, թե անհատական կենսագրությամբ հազվագյուտ մարդիկ են միայնակ մեռնում։ Այնինչ վաղուց ապրողն է որոշարկել այսօրվա ու առհասարակ մեռյալի կյանքը, որ մահից հետո է և ասես պայմանական։ «Կյանքն ինչո՞ւ է միայն Աստծունը» հարցնողը մեռավ հենց փիլիսոփայությունից, ինչը, կյանքի կողքին նստած՝ իմաստություն էր համարվում ու իր բաժին օդը շնչում, որի բույրը նույնպես առանք այնտեղից։ «Շեքսպիրի պատմությունում» գրված է՝ պատանու տեսքով մահն անցավ նրանց արանքով, տեսա՞ր՝ ինչքան է գեղեցիկ,- գուցե այդ բույրն էր, որ միայն մահն է շնչում և անավարտ պահում գրի, կնոջ ու ջրի գեղեցկությունը, սահմանափակ են կյանքի սյուժեները և ամայանում են արագորեն՝ քանզի որևէ սյուժե ստեղծում է քաղաքակրթությունը՝ եթե գոյատևում է մի քանի հազարամյակ։ Դրա համար էլ ոչ թե սոսկ ողբերգություն, այլ մահվան աստիճաններից մեկն է որևէ սյուժեի ամայությունը, մանավանդ երբ չորս-հինգ օր հետո լինելիքն ես կռահելով ապրում այդ ամայնության ագահությամբ ու իրականում վատնում իրեն անգամ դեռ չեղածից։ Բայց մեռյալի փոխարեն այստեղից մտածվածը երբևէ չի էլ ասել, թե, ասենք, ինչու մեռավ, մեկը հարցրե՞ց իր համաձայնությունը, որ մարդն ինքը չունի բնավ,- այլ ահա արժեքն է մեռյալի, որ ավելի է մխիթարում, քան ապրողն ինքը, ով դեռ մահ չի տեսել և կյանքի մեջ շփոթված է թափառում՝ իբրև անդրդվելի գերեզմանաքար երբեմն մտմտալով իր հարցը։ Այստեղ համոզիչ ինչ-որ բան ասելու համար նա պիտի մեռնի, և ասելիքը կհնչի մահվամբ. ավելի շատ այդտեղից է հիմնավորվում գոյությունը, ինչը, սակայն, ասես պատճառ չունի։
Այսինքն՝ թե՝ ոչինչ, ահա, ավարտուն համոզիչ չէ այստեղ, որտեղ ապրում ենք,- չմոռանանք, որ մարդու տևականությունը Աստծո համար պատահականություն է (այնքան, որ փոքր է)։ Չկարծե՞նք, թե բնական է, որ որևէ ապրողի գին այստեղ ու ցանկացած իմաստով որոշելը գերեզմանից դարձողի կամքը չէ, ինչը, սակայն, հավանական է միայն ու հատկապես այդ չդարձողին նմանակելով։ Մեկը դարձավ, բայց նրա խոսքը ավելի շատ կրոնի վերածվեց, քան կյանքի իմացության։ Եթե որևէ նշան կա, որ, այնուամենայնիվ, ունկնդրում ենք նրանց, գոնե երազը չէ,- թեև նրա ամենաեղյալությունը քիչ է մնում համոզի, թե կյանքը անվախճան է՝ անկախ կերպերից, որովհետև այստեղ է, որ ուրիշի հուշերը ևս մերն են, և բոլորս միասին համարյա մեկ հոգի ենք։ Գրի կարգը, որ բանավորինը չէ, մեծացնում է ու սահմանափակում բառի հենց այն իմացությամբ, որ հատկապես բանավորինն է թեկուզ իբրև կյանքի գիտելիք, որ անասունից հեռու՝ նրա լռությանն է համարժեք,- ձայնի պակասից երբեմն նույնիսկ խուլի դեմքն է սևանում, ուսի մազը՝ սպիտակում, որովհետև կյանքին հպվելիս մարդը նախ հայացքից է մաշվում։ Անընդհատ թափ տրվող այս գոյությունը որևէ բան համոզիչ պիտի ասի միայն մահով, որ բուն խաղաղությունն է, որովհետև նա է, որ վերացնում է տեսքերի, լռությունների, բառի ու տարակույսի տարբերությունները, որոնց հետևից նորից հավաքում ու չենք հավատում։ Մեռյալի վստահելիությունը այդտեղից է առավել համոզիչ, որով և արժեքավոր է, վանողը ծեսի ու դեպքի ծանրությունն է, ինչը կենդանին ու թռչունը չունեն։ Ձկան ձմեռվա համար ուտելիքը հավաքող – բաժանելու կոշտացնող սառցի տարբերությունը ամռան արևից՝ թերևս մահվան օրինակ կարող է թվալ, բայց մարդու ճանաչողությունը ձկան իմացությամբ գուցե անմահության նման է։ Հարաբերությունների ու համեմատելիությունների տարբերությունը չի թողնում կյանքի վստահելիությունը գտնել, գուցե՝ որպեսզի մահը ավելորդ չթվա, որ կարող է և նույնիսկ օրգանական մի նշան ունի, տողի վրա սևեռումս ահա չնշանակեց, թե կյանքի վրա էի սևեռված,- որովհետև, ուրեմն, նա միակը չէ, որտեղից էլ արդեն կորցրել ենք մարդուց մեծ կամ կարևոր բան ասելու պատրանքը։
Տիեզերքի յուրաքանչյուր դետալի գիտական ուսումնասիրում-իմացությունն անգամ թիկունքում խորհրդավոր մի բան ծածկում է,- նշանակում է՝ իմացությունը բնավ ավարտուն չի լինի, որովհետև նրան միշտ մասնակցում է մի բան, որին ասում ենք, թե հոգին է,- չգիտեմ՝ մտածե՞նք, թե՝ որովհետև նա է մեր անմահ մասը,- բայց նույնիսկ ժամանակ վերադառնալիս ոչ ոք չի հարցնում՝ ո՞րտեղ էիր։ Շնչի նման՝ ավարտունը մահն է, ոչ մեռյալը, որ ասենք, իբրև գրական կերպար (բնակիչ) կամ պատմություն, շուրջներս խոսում է։ Այնուամենայնիվ, կա առեղծվածը, որ ավարտունություն չի ենթադրում, ինչպես գրողի դեպքում, երբ ամեն մի գործ մի նորն է կռահել տալիս։ Այս խոսքն ահա կարող է պահանջել ազատագրում մարդու գիտելիքներից,- որոնց տակ, սակայն, լռությունն է և ամեն ինչ ուտել-խմելը (այստեղ՝ անկարողությունից), որտեղ և կարող է հենց մահը դարանակալել։ Բայց գիտելիքները ոչ թե գրքերից են, իմացությունը՝ ոչ թե մարդու փորձից, որ կենսագրությունն է մարդու, այլ՝ կյանքի, որ թեթևացնում է սուտը և կասկածում մահին։ Վախը գեղագիտություն է, ապրողին գին տալով՝ մնում է իբրև մեռյալ մշակույթ, որպեսզի մարդը համարձակվի ապրել՝ երազանքը անցկացնելով թիկունք,- անկարեկցանք ժամերին է մարդն իրեն ուղիղ նայում։ Հիվանդությունը իմաստությունն ինքն է որևէ տեղից ձգում, նրանք միմյանց հատկանիշ են, ոչ մարմնի, որովհետև ոչ թե թևը կամ ոտքն է ինքնին ցավում, այլ բանականության այս կամ այն կողմում է ցավը, որպեսզի նախ մտքից հեռանալու որևէ դուռ բացի, համաձայն այն բոլոր խոցելիությունների, որոնցից դժգոհում է մարդը։ Սիրո ինքնասպանությունները, որոնք չեն տրամաբանվում, չեն տարբերվում ատելության զոհերից, թեկուզ՝ մարդու միակ հավասարությունը մահվան մեջ է։ Երբեմն թվում է արարքների անիմաստությունն է հագեցնում, որ ավելի ասողիկ է, քան հենց արարքը կամ արարքի բարոյա-փիլիսոփայական մեկնությունը,- թեև նույնպես ինչ-որ բան չի կռահվում։ Մարդու մտքով մեկ արարքի հետևանքներն են անկռահելի, թեև՝ չգիտես ինչու է թվում, թե մարդն է թեկուզև սոսկ արարքներով տիրակալը կյանքի։
Օդը դեռ ոխերմություն չունի, ցամաքը ավելի խոնարհ է ու հնազանդ, քան կրակը, որ պատահականությունն է թաքցնում, բայց ջուրը՝ դարանակալ ու մոտիկ, ասես երբեմն մենամարտի է ելնում մարդու դեմ։ Օվկիանոսի աստվածային խորությունը պատրանքներ է տալիս ցամաքին, որ երբեմն մարդուն այնպես է կորցնում, որ այլևս չի թվում, թե հիշողությունը նրա վրա է հենվում։ Տարրերի տարիքային տարբերություններն ենք արդեն կռահում, ժամի անկյունը կամ հենց մեջտեղը տարբերակում օրվա մեջ։ Առագաստանավերի վկայությամբ ու փորձով՝ քամին միշտ ուղիղ է փչում, այնքան ճշգրրիտ, որ նավերը երբեմն են գտնում նրա ճիշտ սլացք-ուղղությունը,- ինչը, սակայն, ոչ թե քամու իրական ուղղություն է, այլ տվյալ պահի կենաց նրբերանգի ա՛յն կողմը, որը բույսն ու անասունը ապրում են այնքան սերունդ, մինչև մարդուն հասնի գոնե նրա 70-80 տարեկանում։ Ոչ ոք չգիտի, թե ծառին երգել հարկադրող քամին որտեղից է բերում մեկի առաջիկա մահվան լուրը՝ որ, ասենք, ագռավն արդեն գիտեր, և որ բույսի ու անասունի հաշտությունն է մարդու հետ, որովհետև նրանք միշտ մարդուց առաջ գիտեն մահը։ Օվկիանոսը բնորոշող բառը դեռևս չի հասնում մարդուն, որովհետև նրա իրականության պատահականություն թվացյալները ահեղ մի սարսափ են թաքցնում, որին իմացությունը առայժմ չի դիմանա։ (Ջրի արարածների նրբությունը, թերևս, նրանց բանականության նրբությո՞ւնն է հուշում)։ Այդտեղից է սկսվում դերասանի շնորհը, որ ընդերքում՝ տարրերի, թիկունքում բույս ու անասունի, բայց առերևույթ՝ մարդու շարժունությունն է աչքառ բերում,- մարդու, որ նաև նրանց ու այդ ամենն իրացնելու, արտահայտելի դարձնելու տաղանդն ունի։ Մարդն ինքը այդտեղից է տրամաբանության ելման կետը, որ իրենից բարձր մեկին չգտնելով՝ իրեն է հանգում, Աստծուն պահելով առայժմ որպես պատմական միակ գեղագիտություն, ինչը բացատրում է նվազող սարսափն ու ծավալվող անիմաստությունը։
Շունչը թեթև, ոտքը՝ պինդ մի սերունդ անպայման գալիս է, որ տեղ հասնի մեզանից գուցե շատ հետո, նրանք միակն են, ում կշռով դեռ չի ծանրացել ազատությունը, նրանց վրա պարապ է մահը։ Հասարակության հիմքերը պահպանող ծերունիները, սակայն, լուռ են ու խորհրդավոր, որովհետև նրանց պատրանքներում արդեն կա նոր եկողների մահը և գիտեն, որ, ասենք, ամպը, երկինքը գոնե երբեք տգեղ չեն։ Ահա հենց անհամբերությունից է, որ ավելի շատ օրով ենք ուրախանում, և ժամանակի հնարավոր չափման ընդհանրական կերպը այստեղից է անվստահ,- վերջին հաշվով նա միակը չէ՝ մի բազմակերպություն, որ հոշոտում է ժամանակը, կյանքն է փորձում լցնել, որովհետև ես ինքս հերիք չեմ անում իմ միակ կյանքն ապրելու համար, և իրերն են, որ որոշ չափով ճանաչում են նրան, կասկածից դուրս գալով¬ թե, ասենք՝ քամի չէր, բնության շնչառությունն էր ծաղկին աղմուկ տալիս։ Կյանքի ժամանակի ու մարմնի տևողության անհամապատասխանությունը։ Մարդը չէ կյանքի ժամանակ պահող-պահպանողը, իրեն վիճակված կյանքը ըստ տրվածի վատնողը, որովհետև նա չգիտի տրվածի չափը, հակառակը՝ նա ամեն ինչ անում է, որպեսզի կյանքի ժամանակը ևս վատնի, վերջապես դեմ-հանդիման դուրս գա մահվանը, որին հանդիպելիս է ետ նայելով տառապում հենց իր վատնածի համար,- տառապանքի այս ժամանակն է, որ նա չի հասցնում ապրել, և այնքան է արագընթաց, որ այլևս կորսված է մարդուց։ Ահա ժամանակի այս՝ երբեմն հենց նյութական կշիռը հանձնառելով է, որ կյանքում ենք, թեև նա անտնօրինելի է՝ ինչպես մահը, ցավի պես՝ կյանքն ինքն է իրեն մոռացնում, որպեսզի նշանակի, թե այս ժամանակից անդին կամ վեր կա մեկ այլ ուրիշը, պատասխանն ահա առայժմ կրոնն է։ Ամայի տեղանքը կամ հենց անմարդ սենյակը ծանրացնող մշուշի պես երբեմն արևում-անցնում է։ Առայժմ խորհրդավորությունն է նրա հետքը, որ հատկապես ընդգծվում է իրերի վրա, որոնք արդեն մարդու դեմքով են նայում։
Արտաքուստ, օրինակ, ջրին նմանվող օդի աշխարհագրություն-տեղագրությունը երբեմն սպանում է նույնիսկ առանց ցավի,- որովհետև ավելի բարդ է ու շարժուն, քան ջրինը, և մարդու դեռևս չգտած ներդաշնակությունը նրա հետ տանում է ավելի շատ խուսափումի, թեև շնչի շարժումից ավելին իմանալը մարդուն է տրված։ Այսպես կոչված հոգևոր ներկայությունը բնավ հետևանքը չէ ֆիզիկական ոչնչացման,- նա կարող է լինել պատմականության պատրանքի արդյունք, որ հիշողության այսերկրային մխիթարանքն է, սակայն եթե հիշողությունը ևս վերանում է մահով, չգիտենք, թե ինչ է ծնվելու այսպես կոչված մահկանացուից հետո ու թվացյալ իր նախկինից ինչ-որ մաս ունենալով։ Ենթագիտակցություն (որ ապրողից ավելին ու ծածուկ գիտի) կամ հոգի կոչվածը (որ երբեմն Աստծուն միանալն է հավակնում), եթե երբեմն կիսատ է ապրում այստեղ, արդեն խաթարում է հետո ևս լինելու հույսը, ինքնին նաև սահմանափակ է ստեղծելու կարողությունը, և կինը միշտ է հրապուրիչ՝ անկախ կարողությունից, և սա չէ՞, որ ուշադրությունն ավելի է սևեռում կյանքին։ (Այդ ուշադրությամբ ի սկզբանե ապրելիս արդյո՞ք կդիմանա մարդը տրված ծանրաբեռնվածությանը, հարց, որ ավելի է խորացնում կասկածը, և ոչ թե ուժեղացնում հավատը)։ Սֆինքսից ամենաշատը մեկ հարց ենք կորզել, պատասխանին փոխարինողը գաղջ, տվայտալից լռությունն է,- և հենց այդ հարցն ենք ապրում այպիսի պատասխանով։ Երբեմն մարդու օգտագործած առարկան հենց տիրոջ ճակատագիրն է առնում, ապրում ավելի աղմկալի՝ քան տերը, երկար ու արկածալի՝ քան տերը… Այդտեղից է, որ սահմանափակ են կյանքի դսրևորույթներն ու արտահայտելիությունները, բայց՝ մարդու տեսակետով, որ ցանկության արագությանն է ենթակա, և մարդու աճի դանդաղությունը թվացնում է, թե ճիշտ է երեխաների բախտի պահապան ծերունու «ես չապրեցի, երեխաս կապրի» հուշած բարոյականությունը, որ անգամ կրոններ է վրան ծփացնում։ Ժամանակով սահմանափակված՝ թեև ճանաչում ես քեզ տանող ժամանակին, որ թվում է՝ քեզ միշտ նույնն է պատմում, բայց ետ նայում՝ տեսնում ես, որ ավելի շատ երեխայակերպ ժամանակիդ ես մոտենում, քան պինդ, ուժեղ տղամարդը մնում, ինչպիսին գիտեիր քեզ,- որովհետև իր իսկ իրական պատրանքը ևս մարդուն խփում է մի անգամ։ Կարագով անցնող դանակի նման՝ օդն առաջին անգամ անցավ երկրի քաոսային լանդշաֆտով ու մարդու ոտքերի տակ մեկնեց այլևս եղյալ երկիրը՝ իբրև մարդու անհավասարաչափ քայլքի ոտնատեղերը դոնդողանման էր ու բանը դեռ չկար,- ինչպես Սֆինքսն էր սարքվում օդի հոսանքներով։
Ճշմարտության տեղը գրաված պատմա-հասարակական միտքը ավելի շատ խաբում, քան իշխում է,- խաբկանքը սկսելով հենց իրենից։ Անհատականի ներքին ըմբոստությունները գնահատվում են այն պահին, երբ շատ թե քիչ ասես թարմացնում են հասարակականը, և պատահական չէ, որ հեղափոխությունները (որ վերածվում են մի խմբի անհատական մտքերի ընդհանրության) միշտ էլ արյունոտ են և ունեն այն վստահությունը, թե դարեր կապրեն,- թեև արդեն արագանում են և թիկունքում գուրգուրում ավելի ապահով ու հարմարավետ ապրելու ակնկալիք, թեկուզ աչքը փակ անդունդ նետվելու պես յուրաքանչյուր պահի ջախջախվելով հատկապես անմահության հույսից. նման ձախլիկ մկրատին, որի պատմությունը դեռ չկա, մահը ոչինչ չի կիսում։ Այդ հիմքի վրա ապրող գաղափարը, մրջյունի նման, անհատներն են մաշում՝ հանուն գալիք սերնդի, ով ծնելու է իրեն մաշող միտքը։ Իբրև մարդկության արկածախնդրություն, ինչն առօրյայում արհամարհում են։ (Անթիվ ճակատագրեր պատմվեցին վերջին պատերազմի հաջորդ տարիներին,- ասես մարդն էր ապրելու խորությամբ խոյացել առ իր գոյությունը, բայց գտածն այն էր, ինչ իր խաղաղ օրերին՝ մարդը սովորական ու հայտնի)։ Համայնական այս ձանձրույթը իրականում կյանքի ժամանակն է մաշում,- որովհետև երևակայությունը ավելի մեծ մասով անցյալի փորձի վրա է հածում, քան դեռևս չեղածում որոնում։ Իսկ դեռևս չեղածում միայն մահն է հայտնի ապրում, որից բեկոր-բեկոր կորզվելով կյանքի հարստության պատրանքն է հետամտում,- որովհետև իր վերջը ավարտ չհամարելով՝ մարդն ինքն է ուզում տեսնել աշխարհի վախճանն ու կյանքի ավարտը, եթե կան։ (Երբեմն թվում է՝ բնությունը մարդով է բավականանում, և յուրաքանչյուրի համար բնության սկիզբն ու ավարտը ինքն է,- անձայն ջուրը նեխում-մահանում է, ինչպես համր ճիչ, ձայնը, որ ավելի է կենդանի, քան մարդը), Այդ անհամբերությունը ավելի է խանգարում կյանքն ապրելուն, քան մահն ինքը։ Որովհետև միայն մարդուն է թվում, թե իր բոլոր գոնե ժամանակակիցները իրեն գիտեն ու թեկուզ հեռուներում՝ իր համար անհանգիստ, իրեն այնքան են հիշում, որ համարյա իր ներկայությամբ են ապրում։ Այնինչ ամենամոտ հարևանն անգամ որևէ արարք մի քանի օրից մոռանում-անցնում, իր համար ապրում է։ Կողքինի այդ պարտավորեցնող ներկայությունն է զբաղեցնում ողջ կյանքը,- բայց այս հարցում փոքր-ինչ աճել է՝ արդեն հակվելով դեպի առարկան, ինչը երբեմն տեսնում է բնության մեջ, երբեմն էլ՝ ինքն է պատրաստում ու զմայլվում իր կարողությունից։ Համերով սահմանափակված բերանն է նրան հուշել աշխարհի բազմազանությունը,- բայց լեզուները միայն բառով չեն, և ըղձական ժամանակը երբեք չի մոռացվի՝ քանի մարդն ապրում է թվացյալության վրա, տարբերությունը երբեմն բառով լեզվից հակվում է գոյության լեզվաբեկորներին։ Ամեն մեկը մի պահի իր միակ զրինգն է տալիս կյանքին, այդտեղ են տարբերակվում ընտրյալներն ու կոչեցյալները (թերևս սա էր Աստծո սխալը՝ որպեսզի մահը լինի իբրև մեզ հավասարեցնող), որովհետև այդ զրինգն է գոնե շրջակայքը մի պահի իրենով մոռացնողը,- ձայնը մի երեսով մոռացումի դեմքն է լռությունից ելած։ Ոչ ոք չի հիշում իր բոլոր մտքերը, անգամ նրանք, որոնց համար ասես կյանք էր տվել, որպեսզի նրանցից ոմանք հանճարեղ բռնկումն ապրեին, որ գոյության մերկ ճիչերից է,- թեև այդպես մեռյալների թերևս անդորրն ենք խանգարում՝ նրանց թույլ տալով անկարելի մի հեռվից ու մեր տնօրինմամբ մասնակցել կյանքին։ Միայն մեզանից խլված ու մեռյալներին տրամադրված ժամանակն ավելին է, քան մեր ապրելու ժամանակը, ինչը մեզ սովորեցրել է ասես մեռնել հենց ապրելով,- դրանից է երբեմն թվում, թե կյանքի վստահությունն ենք ուրիշի վրա դրել։ Ամեն դարի տարակույսներ, ըմբոստություններ, տվայտանքներ՝ որոշակի մի ժամանակ ավարտելով, հղում ենք մի նախապես հայտնի դարի, որպեսզի նույնը նորից ապրվի՝ արդեն «խմբագրվելով» ու վերաիմաստավորված, թերևս այդ է մարդու բոլորժամանակյա ընթացքի նշանը։
Կյանքը չէ, որ հիշելի է, որովհետև հիշելու համար մարդը մեծ չէ կյանքից։
Կյանքը երազ է, երազը՝ կյանք։
Ասացվածք
2.
Եվ սակայն ոչ ոք չի կարողացել գտնել (որոշարկել) որոշակի սահմանը կյանքի և անգոյության միջև, քանզի երազը կա միայն կյանքի (գոյության) հիմամբ (ուր, նախ, մոլորումն է տարօրինակ, կասկածը, որովհետև դա է պահն ու անցման լինելիքը անմիջական, անգամ խիստ որոշակի)։ Մարդը կարող է տարբեր բաներ (անգամ մտքեր՝ իմաստուն, հինավուրց ու արտառոց, շշնջալ ինքն իրեն՝ քանի որ ժամանակը էական բաժանում չունի՝ թեկուզ դրանցով կյանքի այն բեկորը, մտմտուքը շշնջալ, որ այդ պահին ու առայժմ ունի անգամ բուն կյանք, անգամ բուն երազ, չի կարող թեքել իրեն դեպի բուն կյանքը կամ բուն երազը, այստեղից է էական թվացյալությունը, որովհետև կյանքի իրականությունը պահանջում է գոնե որոշակի տեսանելիություն։ Իսկ համոզկեր իրականությունը հենց տեսանելիությունն է, կյանքի հնարավորինս առարկայնությունը, ինչը և կենաց հավաստիությունն է ցուցանում, և կարևոր չէ, թե կյանքն ինչքան չափով է տեսանելի, էականը հենց առարկայնության չափի համոզկերությունն է։
Անշուշտ, կյանքում էական է այդ համոզկերության չափը՝ ինչը հենված է կռահման վրա, որտեղից էլ տեսանելիության բուն ու հավաստի չափը։ Համոզկերության ու հավաստիության միջև է հնարավորինս որոշարկվում առհասարակ կենաց տեսանելիության ու խորության ընկալման չափի տարբեր հակվածությունը։ Այն անիմաստ-անանվանելի մասում է երևում (=կյանքում դեռ չեղածը), երբ մարդ այլևս չկա. հիմնականում այստեղ է, որ ամեն ինչ հնարավոր է և անգամ սոսկ մտքով, երևակայությամբ՝ ոչ իրագործելի – կրելի։ Որևէ տեղ հենց այդ վիճակն է մահը, այդ անկարող անհնարինությունը, երբ գոնե դեռևս մտածող մարդուն կարող է թվալ, որ այդ ստվերային ինչ-որ բանը ինքն անում է, ինչը առողջ կենդանության օրոք չէր կարելի ու ինչ-որ էական բան, որ թողնում, չէր թույլարում անել։ Այն, որ, օրինակ, Ալեքսանդրի շատ մարդկային բնական, անգամ համոզիչ բազում երազանքներ մնացին անսկիզբ-անավարտ՝ անկատար, գուցե չի նշանակում, թե իրոք, երկրի վրա չիրականացան։ Ասենք, որ Պլուտարքոսի գրքում գրվածքները չէին նրա երազանքները (որոնցից շատերը իրականացան, և նա դրանց իրականացումը տեսավ, ինչպես որ չտեսավ այլ բաներ, որոնք երազեց նույն ուժով ու ոգևորությամբ, համոզումով)։ Երկու դեպքում էլ նա կար (նույն կենդանությամբ, երազանքի ուժով թե՛ կենդանության օրոք, թե՛ մահից անդին). հարցն այն է, որ մահից անդինը ոչ միայն չտեսավ, այլևս չգիտենք ի՞նչ և «ո՞րոնք էին նրա երազանքները, ինչ-որ բաներ եղան իրոք, ինչ-որ բաների եղյալության ընդհանրական հավատում կա՞ր մասնիկ նրա բուն հավատից… քանի որ գոնե փաստ է, որ «Ալեխսանդրը ձգտում էր հանդգնությամբ հաղթել անազատ ճակատագրին, իսկ ուժին հաջողությամբ, քանզի նա գտնում էր, որ խիզախների համար ոչ մի խոչընդոտ չկա, իսկ վախկոտների համար՝ ոչ մի հենարան»։
Ենթադրելի է, լռությամբ ընդունված, որ մարդ հենց կյանքային նույն բովանդակությամբ էլ մահանում է, այսինքն թե այնտեղ նույնպես նույն երազն ունի, որ ըստ երևույթին իրագործելի է թվում գոնե կյանքայինի նմանակմամբ։ Թվում է՝ օդեղեն (թեև այնտեղ օդ չկա), անգամ ոչ պատրանքանման, որը, սակայն, ինչ-որ դեպք՝ օդի պղպջակի նման որևէ անօդ վայրում թողնում է՝ ինչպես չեղած վայրում երևակայված որևէ դեպք,- որովհետև այն, ինչ միայն այլ աչքերն են տեսնում, դեռ կյանքը չէ կամ կյանք չէ կամ կյանք է այնքան, որքան դատարկ վայրերն աշխարհի, ավելի ճիշտ՝ անհավատալի, անհամոզիչ վայրերն աշխարհի, որտեղ, ահա, սակայն երբեք կենդանի կյանք չի եղել կամ չէ էլ երազվել։ Խնդիրը կյանքի հենց այդ երազել-չերազվելն է, ինչը պահանջում է համարձակություն։ Ահա, ըստ էության այս է, որը նշանակում է մանրամասն ապրելի կյանքի բովանդակությունն է Աստված, բովանդակություն, ինչը կա հոգում, հատկապես իրագործելի բովանդակություն, որ կա մարդու բովանդակության մեջ անկասելի, որովհետև մնացյալը կառուցում է մարդն ինքը։ Ըստ այս մոտեցման՝ պետք է այսպես դատել, թեև միշտ էլ կա մի բան, ինչը մարդու բանականությանը, առհասարակ բովանդակությանը չի ենթարկվում։ Այսինքն՝ այնուամենայնիվ կա մի անկառավարելի-անարտահայտելի տեղ, որ անգամ մահից հետո մարդը դեռ կենդանի է, ինչը չի կարելի անվանել բանականությամբ։
Եվ, ահա, այնուամենայնիվ, այդ աննշմար կենդանությամբ մարդը դեռ ինչ-որ բան անում է այս տիեզերական ամայության մեջ, ասենք, օրինակ, երազում հայտնվում է առավել կենդանի մեկին, նրան դրդելով՝ նրա միջոցով, ինչ-որ բան է անում,- անշուշտ, միացնելով գոյությունն ու անդենականը։ Անպայման արտահայտելի-անվանելի սյուժեները, որ մարդկային են, բովանդակում են մարդկային կերպարներ, հարաբերություններ, որ եզակի տեսանելի-արտահայտելի երևույթը ԽՈՍՔՆ է, ինչ-ինչ դեպքերում՝ երաժշտությունը, որոնք ըստ գեղարվեստական մտածողության, ամպ կամ շղարշ են կազմում մարդկանց համար ու մեռյալի շուրջը, հաճախ հասնում կերպարային այլաբանական արտահայտելիության. ճիշտ է՝ անանուն, անտեսանելի, բայց ունեն բովանդակություն, ընկալելի մարդու կամ երևույթի անունով, առանց որոնց իրական կյանքում մի կարևոր բան պակաս կլիներ։
Դեռ իրական աշխարհում է մարդը բաժանելի մսի և ոսկորի, ուրեմն որքանով միսն է շուտ քայքայվում, լուծվում հողին, այնքանով էլ կա մսի հիշողությունը մահից հետո, այնուհետև՝ որքանով դեռ կենդանի է ոսկորի հիշողությունը և սնում է դարեր շարունակ, արդեն մսի փոխարեն կրելով այսպես կոչված՝ պատրանքի հիշողությունը, առհասարակ բովանդակությունը ողջ՝ որպես մի գոյություն անտեսանելի, որին, բայց, միայն դիմում են, հաճախ երկխոսում, իսկ թե պատրանքի մարմինը ինչ է անում իբրև անելիք անտեսանելի է, քանի որ հարաբերությունն առհասարակ է անտեսանելի թե այստեղ, թե՝ այնտեղ։
Ոսկորի հավերժական, անգամ գիտական հիշողությամբ գոնե մարդը կենդանի է հենց այդ այլ կենդանությամբ, քանի որ մարդու կենդանությունը առավելապես պայմանավորված է տեսանելիությամբ, հարաբերությունների իմացությամբ, որոնց այստեղյա բացակայությունը ըստ էության նշանակում է մարդու կյանքի իրական ավարտ, թեև հարաբերությունների սյուժեներն անգամ պարզ են ավարտունորեն։ Մարդը մենակ է այնքան, որքան ազատ է, անկաշկանդ, որովհետև բուն կյանքի հանդեպ հավատն է մենակ, անբնորոշելի ազատ, բայց առանձին-առանձին՝ քիչ մարդ կենդանացնելու, ամողջացնելու համար։ Մենակությունը ահռելի է, կենդանի մարդու համար անպատկերացնելի ոչ հասարակության մեջ, որքան սոսկ մարմնի մնացորդի մեջ՝ սոսկ ոսկորով, ուր ինքն իրեն սնուցողը մենակ ինքն է՝ ոսկորը, և հենց սնուցող հավատն ու անկաշկանդ հավատը, որ երկրորդն է ոսկորից հետո՝ նույնիսկ ոչ այնքան մեծ, որ շուրջանակի-բովանդակավորի կմախքն ու մարդուն։ Անտեսանելի-աներևելի մի կառույց-էություն, որ ըստ էության բովանդակավորված մարդ է, ամենուրեք սողոսկելի օդի նման։
Կյանքը և մահը չեղածում որոնող մտքի այս տվայտանքն ինքնին ինքն է փորձում կյանք հորինել մարդուց հետո, որովհետև կյանքին նայում է անկրելի ազատ, սոսկ ու միայն մարդու հայցացքով, մարդու մտքով ու սահմանով իբրև առանձին, ուրույն, ինքն իրենով փակ՝ երբ թռչունի կյանքին անասունի կամ ձկան ու բույսի հայացքով նայելու ամենիմացությունը։ Այսպես է կյանքը հորինվում միայն մարդկային ու մարդակերպ ձևվածքի սյուժեներով, ինչը, անշուշտ, մարդու բնական սահմանափակվածությունն է, բնական մենությունն ու եզակիությունը։ Մյուս «երակը» տանում է կրկին մարդանման կամ մարդաստեղծ բանահյուսության, որտեղ կրկին մարդկային են սյուժեները, արարքները, հարաբերությունները, և ոչ ոք չկա, որ ասի՝ հերիք է աշխարհը քեզ նմանակես, ով Մարդ, քանի որ դեռևս չեղածը մարդու կյանքանմանությամբ չի լինելու, քանի որ ինչպես մարդն է միայնակ աշխարհում, այնպես էլ նրա միայնությունը, ինչպես միայնությունը ձկան, բույսի… Ուր որոնվում ու իբրև Գոյության հիմքեր գտնվել են արդեն գինը ապրողների, արժեքը մեռյալների, որովհետև աշխարհը միայն կա այն պահից, երբ մարդ ինքն է լինում։
