Նարեկ Գալստյան | Բոզերի քարտեզը

-Բարև, արա՛:
-Բարև՛, Կարպիս ձա:
-Արա՞, էդ ինչ ստեր ես գրել, հը՞, էդ պապդ, իմանում ես, Լիբիա ա աքսորվելուց եղել, հա՞, էդ նամակ ա ղրգել, հետևից չի հասել, հա՞:
-Կարպիս ձա, դու ինձնից ի՞նչ ես ուզում:
-Իա, հլը էս ֆշտիկին նայի: Բա լավ, մի հատ գայիր, հարցնեիր, որ մի քիչ իրականություն գրեիր:
-Լսի՛, կարող ա գիտես, քո կամ ազգիդ բիոգրաֆն եմ: Ոնց պատկերացրել, տենց էլ գրել եմ, ի՞նչ ես դեմքիս թռել:
-Արա՛, Ռեմարկ խրենով, բա հո չի գրել, թե ով ա ազատել պապուն: Հա՜, Հունաստանի վարչապետ Պապանդրեուն, իմանում ես, էփած հավի ծիծաղն էլ էկավ:
-Հիմա եկել եմ, քեզ գիրքը նվիրեմ, դու էլի սկսեցիր, չէ՞:
-Աղջի Սվո՛, հլը կարդա, թե էս ի՞նչ ա գրել գրքի վրա:
-Գրել ա «Մեծ հեղափոխական Կարպիս Զելվեյանին»:
-Թուուուուուո՛ւ, քո մարդ ասողի…
Մոտավորապես հենց այսպես սկսվեց իմ ու Կարպիսի խոսակցությունը, երբ քեռուս որդու հետ մի քանի օր ուշացումով վերջապես բարձրացա Զեյթուն, որպեսզի նվիրեմ «Ախպարները» վեպիս օրինակը, որտեղ գլխավոր հերոսներից երկուսը նրա հայրն ու մայրն են՝ Պարույրն ու Վերժինեն: Դե, անկեղծ որ ասեմ, մեր խոսակցության սկիզբը բացարձակապես այլ կերպ չէի էլ պատկերացնում, որովհետև Կարպիսը Կարպիս չէր լինի,եթե սկզբից մինչև վերջ մի լավ չմշակեր ինձ էլ, գիրքն էլ՝ չնայած, վստահ եմ, որ լավ էլ հավանել էր:
Եթե Երևանի փողոցներից մեկում հանդիպենք կապույտ հին 24՝ ղեկին էլ անդադար հայհոյող մոտ երկումետրանոց ու ճաղատ մի հսկայի, որի հագին անհիշելի ժամանակներից կապույտ ջինսե ժիլետ է, ուրեմն չեք սխալվել՝ ձեր առջև Կարո, Կարապետ կամ պարզապես Կարպիս Զելվեյանն է: Հիմա կհարցնեք, եթե անտաշ ու բռի մարդ է, եթե անդադար հայհոյում է, ինչ մի ծանոթանալու կարիք ունենք: Այո, բայց ինչպե՜ս է հայհոյում: Նա հայհոյանքը հասցրել է գրեթե արվեստի, անում է սիրով, քնքշանքով, կատարելության աստիճանի դիպուկ: Այսինքն՝ որ ամեն ինչ ավելի պատկերավոր լինի, միայն մեկ օրինակ բերեմ: Ամբողջ Երևանում կանանց ճնշող մեծամասնությունը պատուհանները փակում է, երբ փողոցում տղամարդ է հայհոյում, իսկ, այ, Զեյթունի Պարույր Սևակի արձանին հարակից բազմահարկ շենքերի հնաբնակներն ուրախությամբ բացում են պատուհաններն ու էլ ավելի մոտենում պատշգամբներին, երբ Կարպիսն է հայհոյում: Փոքր ժամանակից «գերապատիվ պարոն Կարպիսի»՝ տատիկիս տանը հայտնվելը ինձ միայն ուրախություն էր պատճառում: Հենց հեռվից տեսնում էի նրա լեգենդար 24-ը, անմիջապես զգաստ դիրք էի ընդունում, որ ոչ մի կերպ չարժանանամ նրա սուր լեզվին, բայց դե Կարպիսը միշտ էլ մի բան կարող էր գտնել: Ամբողջ հասակով մեկ կանգնում էր տատիկիս տան շեմին, կրնկի վրա բացում երկփեղկ դուռը, մի կերպ ահռելի մարմինն անցկացնելով ոչ այնքան նեղ շեմից, հետո նայում էր ներկաների վրա ու այնպիսի զզվանքով «բարև» ասում, որ տնեցիներն ու Կարպիսին ճանաչող հյուրերն անմիջապես ուրախությամբ նետվում էին դեպի ներս մտնողը՝ բոլորն իրականում Կարպիսին շատ էին սիրում: Իբր թե ջղայնացած նայում էր աջ ու ձախ վազվզող երեխաներին, դեմքին տալիս առանց դրա էլ վախենալու արտահայտություն ու, աչքերի տակից նայելով «զոհերին», գոռում էր՝ «արա՛, էս ինչ էլ փիս-փիս մեծացել եք»:
Կարպիսենց տուն այդ օրն առաջին անգամ էի գնում: Դրանից առաջ միայն մի անգամ տան բակի մոտ գիրք էի տարել տալու՝ հետս էլ ընկերս էր եկել՝ բավական բարձրաստիճան արդեն նախկին մի պաշտոնյա: Նա զզվանքով բարևեց երկուսիս, վերցրեց գիրքն ու իրեն հատուկ չոր ոճով հարցրեց.
-Չայ, կոֆե, կամպոտ-մամպո՞տ:
-Չէ, վռազ եմ, Կարպիս ձա:
-Դե սկտր…
Դե ես հո գիտեմ Կարպիսին, բայց ընկերոջս աչքերն անսպասելիությունից, թե վիրավորանքից կլորացան, տակից նայեց նրա հասակին ու արագ նստեց մեքենան՝ ընթացքում կամաց հարցնելով՝ գի՞ժ ա: Դե ես էլ ինձ չկորցրի ու Կարպիսի հետևից այսքան տարիների մուռը հանելու համար ասացի՝ «հայտնի գիժ ա»:
Եվ ուրեմն, այդ օրը նրանց տանը հայտնվեցինք երեկոյան ու, բնականաբար, առանց զանգի, քանի որ Կարպիսը, ճիշտ է, ձեռքի հեռախոս ուներ, սակայն համարը գիտեին երևի միայն ընտրյալները, իսկ, անգամ, իմանալու դեպքում էլ, նրա հեռախոս վերցնելու հավանականությունն ավելի չնչին էր, քան ասենք, մի քանի վայրկյան հետո ատոմային պատերազմ սկսելը: Կարպիսի հեռախոսը անպետք իրի պես միշտ տան որևիցե անկյունում շպրտած էր: Տան նախամուտքի մոտ ինձ ու քեռուս որդուն՝ Տիգրանին դիմավորեց Կարպիսի կինը՝ Սվոն, ով մի կերպ զսպեց իրենց ասելով՝ սոված, սակայն իմ խոր համոզմունքով՝ կատաղած շանը, և ես առաջին անգամ ներս դրեցի Կարպիսի տան շեմից ներս: Հա, ի դեպ, Սվոյին բոլորն էլ Սվո են ասում, որովհետև նրան փաղաքշական այդպես է կոչում Կարպիսը՝ դիմելուց առաջ, իհարկե, մանրամասն հիշելով վերջինիս տոհմը, անցավորներին ու ներկաներին: Արտաքնապես Սվոն Կարպիսի ուղիղ հակապատկերն է, և, եթե պատկերավոր նկարագրեմ, Կարպիսի շվաքի տակ եթե կանգնի, հաստատ ստվերը չի երևա, բայց երևի էս անցավոր աշխարհում մենակ Սվոն է, որ կարող է և դիմանում է «գերապատիվ պարոն Զելվեյանին», ինչպես ես եմ կոչում՝ իմ սիրելի Կարպիս ձային:
Եվ, ինչպես և վերը նկարագրել էի, Կարպիսը սկզբից ինձ մի լավ նախշեց «Ախպարները» վեպում հոր և մոր մասին ոչ այնքան հավաստի բաներ գրելու համար, սակայն, հանդիպելով իմ համառ դիմադրությանը՝ վերջապես Սվոյին կարգադրեց.
-Աղջի՛, խնձոր-մնձոր բեր թող ուտեն:
-Նարեկ ջան, Տիկ ջան, հաց էլ դնեմ:
-Աղջի, ինչ ուզում ես, բե՛ր, թող մի քիչ խոսենք,- նորից որոտաց Կարպիսը:
-Կարպիս ձա, բայց գրել եմ, չէ՞, որ շատ բաներ իրենց հետ չի եղել, սակայն ուրիշ հայրենադարձների հետ եղել ա:
-Հա, իմանում ես, էդ էլ գրել ես, որ բերանս չբացեմ: Արա՞, էդ պապդ ի՞նչ ա եղել՝ չորրորդ մոտոհրաձգային վաշտի ի՞նչ:
-Ի՞նչ ա, վատ ա, իմ պապն ա, քո էլ քեռին: Լավ, հիմա էս թաղերը 46-ին հիմնականում հայրենադարձներ էին ապրում, չէ՞:
-Հա, ստեղ տեղացի համարյա չկար: Ես 44-ին եմ ծնվել՝ Հունաստանում: Հիշում եմ մենակ, որ հերս ինձ հեծանիվով իջացնում էր ինչ-որ փողոցով, մեկ էլ հիշում եմ պառախոդը, որ գալիս էինք, քթի մասն ու խարիսխը:
-Կարպիս ձա, բայց որ եկաք, իսկականից Ստալինի տարիներն էդքան ահավոր էի՞ն:
-Բա ի՞նչ էին: Ուրեմն հեսա հատ-հատ հիշելով պատմեմ: Մեր դիմացը՝ հենց փողոցի վրա, ապրում էր Վարդան ձյաձյան: Սա Իրաքից էր եկել, հետն էլ նկար ուներ անգլիացիների հետ նկարված՝ եքա զենքն էլ վրեն: Թե ասա էդ զենքը որ վրեդ էր, ուր հելար եկար: Վերջը, սա դազգահ էր գործում փողոցում, բայց դե ընտանիքը սոված էր: Եսիմ քանի հատ էլ երեխա ուներ՝ Վահագը, Վահրամը, Վշտուհին, Վշտունին…
-Ի՜նչ էլ անուններ էր դրել:
-Ձենդ կտրի, լսի, թե էն ժամանակ պետությունը ոնց էր պատժում: Ուրեմն Վարդանը ամեն Աստծո օր փողոցում դազգահի վրա աշխատելիս ֆիդայական երգեր էր երգում: Ի՞նչ ես աչքերդ կլորացրել, վրես ես նայում: Հա՛, հենց Ստալինի ժամանակ ֆիդայական երգեր էր երգում, որ գային իրեն էլ տանեին, սոված էին, չէր կարողանում երեխեքին հաց տար, ուզում էր ռադ լիներ, Սիբիր գնար, ազատվեր:
-Հետո՞:
-Հետո էն, որ հասկանում էին, թե ինչի համար ա երգում, չէին տանում, դրան էլ տենց էին թողնում, որ տանջվի: Ամեն մեկին իր ձևով էին պատժում:
-Բայց որ Ստալինը սատկեց, իսկականից ողբ էի՞ն կապել:
-Արա, բա ինչ էին արել: Ես դպրոցական երեխա էի, պատմության դասատուն եկավ, բոլորիս հանեցին միջանցք ու սկսեցին քարոզ կարդալ, որ ընկեր Ստալինը մեռավ, բոլորիս որբ թողեց: Ու էդ եքա մարդը կանգնած հոնգուր-հոնգուր լացում էր, իսկ աչքերի տակից էլ ուշադիր նայում էր, թե ով չի զռռում: Դե ես ու ընկերս էլ հետևը կանգնած կամաց ծիծաղում էինք, սա վրաներս հարձակվեց, թե դուք ինչի չեք լացում, այ լածիրակներ, դուք բոլորդ «վռագ նարոդա» եք: Շառից պրծնելու համար աչքերներիս թուք քսեցինք, որ մեզնից վազն անցնի: Հա, ճիշտ ես հասկացել, թքով լացեցինք, մենակ թե պրծնենք դրանից:
-Իսկ շատ մարդ աքսորեցի՞ն:
-1949 թվին հայերին աքսորելու տարին էր: Հենց մի գիշերվա մեջ շատ «ախպարների» էլ ուղարկեցին: Ուրեմն մի օր տնից դուրս էի եկել, ցուրտ ձմեռ էր, տեսնեմ մեր հարևան Շ.-ն կռթնած ա պատի տակ: Բ.-ի տղեն տան խոսակցությունն էր լսում, որ գնա «դանոս» գրի: Հլա սպասի, Սվո՛, հլը «բոզերի քարտեզը» բեր:
-Ինչը՞,- ականջներիս չհավատալով՝ Կարպիսին հարցրի ես:
-Համբերի, արա՛,- ակնհայտ զզվանքով ինձ նայեց Կարպիսն ու տեսնելով իր հասակին մի հսկա քարտեզ գրկած կնոջը, ասաց,- դրա դիմաց բացի, թող տեսնի:
Ես ուշադիր նայում էի երևի մատիտով նկարած մի մեծ քարտեզին, որի վրա գրված էր «Կիրզա Կամարակ 1946-1954»: Կարպիսն էլ անշտապ բացատրում էր, թե որն ինչ է նշանակում:
-Ուրեմն էս Զեյթուն կոչված թաղն էն տարիներին հայտնի էր որպես մի մասը Կիրզա, մյուս մասն էլ՝ Կամարակ: Ստեղ մոտ 3000 հայրենադարձ էր ապրում: Մի մասը դոմիկներում էին ապրում: Շատ էին Հունաստանից ու, ոնց որ իրենք էին ասում, Սուրիայից եկածները: Լիբանանից, Ռումինիայից բանից քիչ էին: Հա՛, վերջը, հիմա ուշադիր նայի էդ քառակուսիների մեջ նշված կարմիր կետերին:
Ես ստիպված լարեցի տեսողությունս, որպեսզի այս անհասկանալի քարտեզի վրա կարողանամ նշմարել կարմիր կետերը: Վերջապես գտա ու զարմանքով դարձա դեպի Կարպիսը, թե բացատրի՝ հասկանամ:
-Այ սրանք էլ բոզերի տներն են: Սրանք էին հիմնական գործ տվողները, որ մարդկանց Ալթայսկիյ կռայ ու Սիբիր էին ուղարկում: Հատ-հատ սաղին գիտեմ, էսքան տարի ա անցել, չեմ մոռացել դրանց: Քարտեզի մեջ էլ կարմիրով նշել եմ, որ մեկ-մեկ վերհիշեմ դրանց, ես դրանց մերը…
-Կարպիս ձա, ախր անգամ ԿԳԲ-ն ա փակել գործ տվողների ինֆորմացիան, դու ո՞նց ես պարզել դրանց:
-Պարզելու կարիք չկար, տղա ջան, բոլորն էլ գրում էին իրար վրա, ժամանակներն էին էդպիսին, սրանք ուղղակի ակնհայտ բոզերն էին…
-Էս մեկն ինչ էլ յուղոտ կետ ես նշել:
-Հա, էս մեր տան մոտի լիազորի տունն էր: Էդ էլ էր հատուկ գործ տվող: Գիշերները գալիս էր տների պատուհանների մոտ մարաղ մտնում, որ լսեր, թե էդ խեղճերն իրենց տանը հո Միկոյանի մորուքը չեն քրֆել: Ամեն մեկն իր երկրում հազար բան թողել ու ստեղ էր եկել, դե ոնց կլիներ, որ մեկ-մեկ էլ չքրֆեին: Չնայած քրֆում էին շատ կամաց, համարյա մտքում ու իրենց հազար տարվա կնկա ծոցում: Բայդ դե էս շունը չեղած բանն էր «դանոս» անում, ուր մնաց էղած բանը…
Ես արդեն կեսից չէի լսում Կարպիսի մուննաթով ընտիր ուշունցները՝ ուղղված մեկ Ստալինին, մեկ գործ տվողներին, մեկ-մեկ էլ ավելի փաղաքշական՝ ինձ, անհամբեր սպասելով, թե երբ եմ տուն հասնելու, որ «բոզերի քարտեզի» ու իր մասին մի բան գրեմ: Ու շատ եմ խնդրում, եթե կարդաք այս պատմվածքն ու ճանաչեք Կարպիսին, երբեք, ոչ մի պարագայում, անգամ կտտանքներիս սպառնալիքի տակ չասեք, որ նրա մասին բան եք կարդացել: Վախենամ՝ մի քարտեզ էլ իմ մասին նկարի…