Ռումինահայ գրող Վարուժան Ոսկանյանը Երևանում ունեցած իր ելույթներից մեկում հետևյալ ուշագրավ դիտարկումն արեց, որ պատմությունը` հաղթողների, իսկ գրականությունը` պարտվողների մասին է: Եվ ահա մի այլ հարց է առաջանում, թե ի°նչ առնչակցություն է ձևավորվում գրականության ու պատմության մեջ, երբ պատմությունն ինքնին պարտության պատմություն է. խոսքը Ցեղասպանության մասին է, որը պայմանականորեն ընդունում ենք հայ ժողովրդի պատմության ամենամեծ պարտությունը: Այս պարագայում նույնիսկ պատմությունը ավելի հաճախ հիշում է իրականությունը փշրողներին և հաղթողներին` «Նեմեսիս» գործողության հերոսացած վրիժառուներին: Կարծես հակադրվելով սրան՝ նույն Վարուժան Ոսկանյանը իր «Շշուկների մատյան» վեպում վրիժառու Միսակ Թորլաքյանի կերպարով պիտի ցույց տար ոչ թե հերոսի, որ կարող է հայտնվել հայոց պատմության դասագրքերում, այլ մարդու, որն ունի հուսահատություններ, տատանումներ ու նաև արտասվում է, չնայած դա բնորոշ չէ իր տեսակին: Նա հերոս է, որ «ժամանակին չի մահացել», և շարունակում է ապրել, թեպետ արդեն ապրել է իր կյանքը:
Կինոգետ Սուրեն Հասմիկյանը, ԵԹԿՊԻ-ում կարդացած իր դասախոսություններից մեկում, խոսելով կինոյում Ցեղասպանության արծարծումներից, մի այլ հետաքրքիր տեսակետ առաջ քաշեց, թե սխալ է Ցեղասպանությունը թեմա համարել: Բանավոր ասված խոսքը նա իր հոդվածում այսպես է ձևակերպել. «Ցեղասպանությունը կամ գենոցիդը թեմա չէ…ոչ թե թեմա չէ, այլ նախ և առաջ ցավ է, այն էլ հոգևոր ու ոգու ցավ, որը չի ճանաչում ոչ տարածք, ոչ ժամանակ: Անվերջանալի ցավ»[1]:
Նրա միտքը ծավալելով կարող ենք եզրակացնել հետևյալը. պատմական իրականությունը (Ցեղասպանությունը) այնքան բարդ է, բազմաշերտ, որ զուր է ակնկալել, թե երբևէ ստեղծվելու է Ցեղասպանությունն ամբողջականորեն պատկերող գեղարվեստական որևէ երկ: Գրականությունը սահմաններ չունի, որևէ անհնար խնդիր նրա համար չկա, բայց կարծես այդ նույն ամենակարող գրականությունը չի զորում պատկերել Ցեղասպանությունն իր ողջ վիթխարիությամբ, ընկրկում է այդ պատմական իրողության ահագնության առջև: Հատկապես բարդ է պատկերման ճիշտ ելակետը ընտրելու խնդիրը՝ մի մարդու՞, մի ամբողջ ժողովրդի ցավի պատմությո՞ւն, թե մի անհատի միջոցով` ամբողջ ժողովրդինը:
Վերադառնալով գրականության ու պատմության առնչակցության հարցին` արժե նկատել, որ գրականությունը պատմությունը հիշում է բառերով կամ բառ-զգացմունքներով: Մի քանի բառ են հատկանշական Ցեղասպանությանն անդրադարձող գրական գործերին՝ կորուստ, կարոտ, հիշողություն, վրեժ, լռություն: Այս բառերից մի քանիսի միջոցով է կառուցվելու hոդվածը, որի առանցքում կլինեն արևմտահայ գրականության ամենահզոր անհատականություններից մեկի՝ Երվանդ Օտյանի, Խորհրդային Հայաստանում ստեղծագործած արմատներով սասունցի Մուշեղ Գալշոյանի և մի քանի օտարագիր հայ հեղինակների (Լևոն-Զավեն Սյուրմելյան, Փիթեր Բալաքյան) ստեղծագործությունները:
Երգիծաբանն ու Ցեղասպանությունը ( Երվանդ Օտյան «Անիծյալ տարիներ»)
Նա այն եզակի գրողներից էր, ովքեր ապրեցին Ցեղասպանությունը, կենդանի մնացին ու գրեցին. «Յարութիւն առած նահատակի մը երեւոյթը ունէի: Տէր-Զորեն ողջ վերադառնալ՝ արդարեւ պզտիկ հրաշք մը չէր»[2]: Արշակ Չոպանյանին ուղղված նամակում Օտյանը պիտի գրեր, որ Պոլսում իրեն զգում է գերեզմանապահի պես. Պոլիսը դատարակվել էր, հայ մտավորականությունը սպանվել էր, Չարենցի բառով ասած` բաց տարածություն էր մնացել: Իսկ Օտյանի վերապրելու այդ հրաշքը կարծես կատարվել էր նրա՝ ապրածը գրելու մեծ ցանկության շնորհիվ: Աքսորի երեք ու կես տարիների դժոխքից հետո Օտյանը Պոլիս է վերադառնում, առաջինը գնում է «Ժամանակ»-ի խմբագրատուն ու գրում է «Ողջույն»-ը հայության խլյակներին ու հետագա ամիսներին էլի ֆանտաստիկական մղումով ստեղծում է իր հուշագրությունը, որ կոչելու էր անձնական հիշատակներ:
Եթե Ցեղասպանության բազմաթիվ վկայություններ մարդկային ահավոր ողբերգություններ են ներկայացնում, ապա Օտյանի պարագայում գրողի ու պոլսահայ մտավորականի ողբերգության պատմությունն է: Պարադոքսալ է, բայց հենց նրա հորեղբայրն էր հեղինակել Օսմանյան սահմանադրությունը, ու նաև սա չպիտի ներվեր նրան:
Երգիծաբանի խոսքը սուր է, երբեմն նրա պատումի հիմքում կա թույլ ծիծաղ, որը շղարշում է գրողի ապրած մեծ ողբերգությունը: Որպես իսկական վավերագրող նա վերին աստիճան ճշմարտացի է, ցնցող ու շշմեցուցիչ գյուտեր է անում. «Համայի մէջ ճանչցանք փոքրիկ, 11-12 տարեկան, հանած վարած տղայի մը որ իր փոքրիկ քոյրը այսպէս Արաբներուն կը ծախէր, յետոյ կգողնար եւ ուրիշներուն կը ծախէր: Այս գործողութեամբ շատ անգամ իր հացը կ՛ապահովէր»[3]: Օտյանը նաև խորապես հետաքրքիր կռահումներ, բնութագրումներ է անում, օրինակ երբ համեմատում է հայ հայ, քուրդ և թուրք ժողովուրդներին: Իրոք շշմեցուցիչ է «Անիծյալ տարիների» պատումի ոճը: Օտյանն ասում է, որ անպաճույճ ու անխնամ ոճով է պատմում, որովհետև իրականությունն ինքնին այնքան սարսափելի էր, որ հարկ չկար ավելորդ չափազանցումներ անել: Նա հանդարտ ընթացքով ներկայացնում է իրադարձությունների շղթան և օրն իր բոլոր մանրամասնություններով՝ ոտքով կտրած անսահման երկար ճանապարհներ, թուրք ոստիկաններին տրված կաշառքներ, գիշերակացի ու գումարի, սննդի հայթայթման անընդհատ խնդիրներ: Առաջին հայացքից սա պիտի ձանձրացնող լինի: Բայց զարմանալիորեն կենցաղի գույներով կառուցվում է ժամանակաշրջանի հասարաքաղաքական մթնոլորտը այնքան ստույգորեն ու մանրամասնորեն, որ որևէ պատմագիտական աշխատություն հազիվ թե կարողանար տալ:
Թվում է, թե Օտյանը կամովի ենթարկվում է իրադարձություններին` չցանկանալով իր ճակատագիրը բաժանել ժողովրդի ճակատագրից, բայց ապրելու բնազդը հաղթում է միշտ: Ապրելու ուժ է տալիս գրելու մղումը, Օտյանը չգիտեր կապրեր հաջորդ վայրկյանը, թե ոչ, բայց օրագիր էր պահում: Գրականագետ Գրիգոր Հակոբյանը գրքի հրատարակության առաջաբանում խիստ հետաքրքրական դիտարկում է անում. .«…Հէնց յուշագրութեան մէջ փրկագործելով այս ահռելի ժամանակաշրջանի բազմաթիվ փաստեր, դէպքեր, դէմքեր, մտայնութիւններ եւ զգայնութիւններ: Ավելին, այսպէս փրկագործելով նաև իրեն, որովհետեւ յարակայ աղէտների և տարագրութեան և մահուան յաճախանքում վկայագրութիւնն էր չխենթանալ-չկորսուելու թերեւս միակ պատնէշը» [4]:
Կարոտ (Մուշեղ Գալշոյան «Մարութա սարի ամպերը»):
Գալշոյանի «Մարութա սարի ամպերը» պատմվածաշարի հերոսները (Մամփրե, Ներսե, Դավո, Օհան) երդվում են իրենց ցավով ու կարոտով: Այս պատմվածքներում հիմնական ու գերիշխող մոտիվը կարոտն է անհասանելի մի երկրի նկատմամբ, որ նախկինում իրենցն է եղել ու հարազատ: Գալշոյանը չէր ծնվել իր ծնողների ու իր հերոսների հայրենի եզերքում՝ Սասունում, այլ ժառանգել էր այն որպես էություն: Եվ կարոտը ստիպում էր երազայնացնել երկիրն ու իդեալականացնել: Հայրենիքի հետ առնչվելու արգելքը առաջին հայացքից զուտ ֆիզիկական էր, քանի որ խորհրդային պետությունը իրեն ճաղերով փակել էր արտաքին աշխարհից: Հետաքրքիր մտորումների առիթ է տալիս հարցը, թե ինչպես կգրվեին այսօր այդ պատմվածքները, ինչ մտածումներ կունենային հենց Գալշոյանի հերոսները, երբ վաղուց անհնար երազանք չէ գոնե մի անգամ Սասունը տեսնելը: Այսօր ընդամենը գումար է պետք որևէ տուրիստական ընկերության առաջարկած պայմաններով Արևմտյան Հայաստան մեկնելու համար: Բայց երբեմն Սասունը կորցրած ծերունիներն էլ չեն նկատում, որ արգելքը միայն ֆիզիկական չէ: Այսինքն՝ ոչ միայն երկիրն է դարձել անցյալի երազ, այլև դրա հետ իրենց աշխարհը, մշակույթը, կենցաղավարությունը: Այդ պատճառով հին երկրի մարդիկ խորհրդային գաղափարախոսությամբ ապրող նոր գյուղերում օտար և ծիծաղելի էին:
«Մարութա սարի ամպերը» կարդացի և Մուշեղի կորստյան ցավը առավել խորությամբ զգացի,-գրել է Հրանտ Մաթևոսյանը[5] :
Հիշողություն («Լևոն-Զավեն Սյուրմելյան Ձեզ եմ դիմում, տիկիններ և պարոններ»,
Փիթեր Բալաքյան.«Ճակատագրի սև շունը»)
Եթե Գալշոյանին ծնողների հայրենիքի հետ կապում էր կարոտը, ապա ուրիշ երկրում ծնված, կամ ուրիշ երկրի քաղաքացի դարձած հայ գրողներին՝ առավելապես հիշողությունը: ԱՄՆ-ում հաստատված առաջին սերնդի վերապրածներից է Լևոն- Զավեն Սյուրմելյանը, որ կորցրել էր հայրենի Տրապիզոնը: Հիշողությունից նրան չէին ազատել ու փրկել ոչ տարիներն ու ոչ էլ նույնիսկ ոգելից խմիչքը, ու Սյուրմելյանը «Ձեզ եմ դիմում, տիկիններ և պարոններ» վեպով ձոն է հղում իր հիշողություններին: Թեպետ դրանցից ազատում չկար, բայց ինքը ֆիզիկապես արդեն հեռացել էր իր մանկական հիշողությունների աշխարհից՝ Տրապիզոնից:
Այս վեպը կարծես ամբողջական բանաձևումը լինի Ցեղասպանությունը վերապրածների պատմությունների՝ ընտանեկան ջերմության, կանոնակարգվածության ու հարմարավետության մեջ ապրած երեխան հանկարծ որբանում է, հայտնվում ցեղասպանական գործողությունների ցանցում, բայց ֆանտաստիկորեն բոլոր դժվարին իրավիճակներում գտնում է փրկության ելքը: Այս ինքնակենսագրական վեպն առանձնահատուկ է պատմողի անկեղծությամբ ու տասնամյա երեխայի ապրելու հզոր կամքով: Սա նաև հայ որբի պատմություն է, որի ընդհանրացված կերպարի մասին հրաշալիորեն պիտի պատմեր մի ուրիշ վերապրած` Անդրանիկ Ծառուկյանը` իր «Մանկություն չունեցող մարդիկ» վիպակում, որտեղ գործածում է «շրջված կամ ճմլված մանկություն», «մանկությունն ատող մարդիկ» եզրույթները:
Հայաստանը ուրիշ երկրում ծնված հայերի համար հիմնականում հիշվում է որպես երազ, կոչվում՝ հին երկիր: Այսպես՝ Ֆրեզնոյում ծնված Սարոյանը հաճախ պիտի պատմեր հին երկրում (Արևմտահայաստանում) ապրած մարդկանց մասին: «Բիթլիս» պատմվածքում իր մահացած հորը պիտի պատկերացներ Բիթլիսի ծուռ փողոցներում քայլելիս, և հին երկիրը նույնականացներ հոր հետ:
Վերապրածների երրորդ սերնդից Փիթեր Բալաքյանը կարծես նահանջել էր լիովին. նրա ծնողները մի արտաքին պատնեշ, պաշտպանական պատ էին ստեղծել, որտեղից նրանց ժառանգած ողբերգության ցավը իրենց որդի Փիթերին չէր հասնում: Նա իսկական ամերիկացի է, լեզուն անգլերենն է, իսկ երկիրը՝ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները: Իրենց ծննդավայրի մասին ծնողների փոխանցած տեղեկությունները այնքան աղոտ էին, որ երբ հանձնարարվում է գրել Հայաստանի մասին, նա հանրագիտարաններում քիչ բան է գտնում ու բացում Օսմանյան կայսրություն գլուխը, որի մի մասն էր եղել իր ծնողների հայրենիքը: Ու այդ պահին ծնողները պիտի հասկանան, որ խզումն արդեն կատարյալ է, բայց տարիներ հետո Փիթերն ինքն է բացահայտում սեփական ժողովրդի պատմությունը` զուգորդելով իր սիրելի տատի հիշողությունների հետ: Նրա առջև պիտի հառնի խնամքով թաքցված մի նոր աշխարհ, որ թեպետ հեռու էր կարծում, բայց իրեն այնքան մոտ էր: Շուտով Փիթերը ճանաչում է իրեն որպես հայկական մշակույթը կրող մի մասնիկ և իր հետագա ամբողջ կյանքում ուսումնասիրում է Ցեղասպանությունը. «Ի՞նչ է նշանակում, երբ մի ամբողջ քաղաքակրթություն բնաջնջվում է երկրի երեսից: Ի՞նչ է նշանակում, երբ մի ամբողջ ժողովուրդ, որ սիրում էր, աշխատում, մշակույթ ստեղծում այն երկրի վրա, ուր ապրել էր երեք հազարամյակ, բնաջնջվում էր: Ի՞նչ նշանակություն ունի այս ամենը մարդկային ցեղի համար: Երբ որևէ քաղաքակրթություն ջնջվում է, երկրի վրա մի նոր խավար է իջել: Զգում էի, թե ինչպես է փոշին բարձրանում պապակ հողի վրա … »[6]:
Եթե առաջին սերունդը (ինչպես Լևոն-Զավեն Սյուրմելյանը) կորցրել էր հայրենիքը ֆիզիկապես, ապա վերապրածների մյուս սերնդի ներկայացուցիչներից խլվել էր հայրենիքի հիշողություն ունենալու իրավունքը: Բալաքյանը ինքն է վաստակում այդ իրավունքը: Բալաքյանն իր «Ճակատագրի սև շունը» հուշագրությամբ ներկայացնում է մի ամբողջ սերնդի պատմություն: Ամերիկան հայրենիք կարող էր դառնալ այլևս հայրենիք չունեցողների համար: Այդ երկիրը Ցեղասպանության հայ վերապրողների առջև լայնորեն բացել էր իր ձեռքերը, բայց նաև իր երախի մեջ էր առել, և արդեն երրորդ սերնդի համար Ամերիկան հարազատ տուն է: Բայց ծնողի հեռացումը իր անցյալից խզում է առաջացնում սերունդների` հոր և որդու միջև, ինչպես օրինակ Մայքլ Առլենի և նրա որդու միջև: Մայքլ Առլեն-կրտսերը մեծացել է ֆրանսիական և ապա անգլիական միջավայրերում, ձևավորվել ամերիկյան իրականության մեջ և իսկական ամերիկացի է, թեպետ չի կարողանում ազատվել խորթության որոշակի զգացողությունից: Նրա այս վիճակը ըմբոստություն է առաջացնում հոր դեմ: Առլենը Հայաստան գալով ուզում էր ճանաչել այն իրականությունը, որ կարող էր իրենը լինել, բայց երբեք չի լինի (ճանապարհորդության արդյունքում ստեղծվում է «Դեպի Արարատ» գործը): Նա ուզում է ճանաչել մարդկային այն տեսակը` հային, որին պատկանում է, թեպետ ինքը հեռացած է ու կապ չի կարող ունենալ:
Լռություն
Հրանտ Մաթևոսյանը, հարցազրույցներից մեկում խոսելով Ցեղասպանության մասին գրելու խոչընդոտներից, պատմել է, որ ամեն անգամ ֆիզիկական ցավ է ապրում հայ ժողովրդի պատմության այդ էջի հետ հարաբերվելիս: Եթե պարզ ձևակերպենք, պիտի ասենք, որ վերապրածների համար անսահման բարդ է եղել խոսելը իրենց հետ պատահածի մասին: Լռությունը մի քանի գործոններով էր պայմանավորված՝ վերապրածները լռում էին ինքնապաշտանական բնազդով, որովհետև կատարվածը սարսափելի էր, ու դժվար էր լինում դիմակայել հիշողություններին և կամ չէին ուզում իրենց սերունդներին փոխանցել ժառանգական ցավը, փոխարենը նրանց կյանքը դնում էին մի նոր ուղու վրա: Բայց լռելը նաև վտանգավոր է, սեփական կենսագրությունից փախուստը կարող է կործանարար լինել: Այսպես` Նենսի Գրիգորյանի «Զապել» վիպակի հայուհի-ամերիկուհի հերոսուհուն ծերության հասակում սկսում են տանջել անապատի մղձավանջները: Բայց հայտնի Արշալույս (Ավրորա) Մարդիգանյանի օրինակով պիտի նշել, որ երբեմն խոսելն էլ չի փրկել և հոգեկան հանգստություն չի տվել: Ցեղասպանությունից մի քանի տարի անց գնկարահանվել էր վերապրել էր այն, ինչի մասին անգամ խուսափում էին խոսել մյուսները, և ապա նորից լռել է:
Լռելուն համահավասար խոչընդոտ է երկրորդ կողմի լսելու անկարողությունը: Վահագն Գրիգորյանի «Ժամանակի գետը» վեպում Տեր-Գալուստյանների տոհմի առարկայական թշնամին` հարյուրամյա Աբդուլլահը, խլացել է ինչպես պատը: Համարյա հարյուրամյա Հովսեփ Յուսուֆը լռել է գրեթե ողջ կյանքում` կարծես շշմած իր հետ կատարվածից. ընտանիքի անդամները սպանվել էին, քույրը դարձել էր Աբդուլլահի կինը, իսկ ինքը մահմեդականացել էր` կրելով Յուսուֆ անունը: Նա հանկարծ որոշում է գտնել, դեմ առ դեմ հանդիպել իր թշնամուն և հաղթել նրան` ճչալով իր իսկական` Հովսեփ անունը: Բայց երկատված էությամբ Հովսեփ-Յուսուֆը նորից պարտվում է. Նրա կենսագրության խեղման մեղավորը` Աբդուլլահը, խլացել է, չի լսում ոչինչ ու այդ թվում Հովսեփի ճիչը ուղղված իրեն:
Սուրեն Հասմիկյանը վերը հիշատակած իր դասախոսության ընթացքում խոսքի գիծը հասցրեց մինչև Ցեղասպանության վերապրածների թոռ անվանի ռոք երաժիշտ Սերժ Թանկյանին. նրա երաժշտության բարձր ճիչը ծնվել է թերևս ընդդեմ խոսելու ու լսելու անկարողության: Այս թեմայով խոսելու, լռության պատնեշը հաղթահարելու խնդիրներն այսօր էլ կարևոր են, բայց արդեն թուրք հասարակության համար: Հետաքրքիր էր, որ ծագումով թուրք գերմանացի ռեժիսոր Ֆաթիհ Աքինը իր «Սպի» ֆիլմի գլխավոր կերպարի համրությամբ սիմվոլացնում էր թեմային պատած լռությունը և խոսելու անկարողությունը:
Կարին Փափազյան-Զոհրապյանը «Մտորումներ Հայոց Ցեղասպանութեան պատճառած հոգեխոցին եւ անոր փոխանցման մասին» հոդվածում նկատում է. «Նախապէս ըսինք, որ հոգեխոցը կը յատկանշուի լռութեամբ: Սաստիկ բրտութիւն ապրած մարդիկ մեծ դժուարութեամբ կը խօսին իրենց ապրածին մասին: Հոգեխոցի սովորական նշաններն են` զգացումները արտայայտելու եւ ցնցող դէպքին մասին խօսելու անկարելիութիւնը: Յաճախ հոգեխոցուած անձին խօսքը զուրկ է զգացական պարունակէ: Հայոց ցեղասպանութեան վերապրողները, սակայն, հակասական վիճակի մը մէջ էին: Իրենց լռութեան եւ խուսափումի ցանկութիւնը կը բախէր Ցեղասպանութեան զոհերուն նկատմամբ իրենց պարտքի[7]: Եվ չնայած խոսելու անսահման բարդությանը` երբեմն նույնքան բարդ է եղել չխոսելը, գրողների պարագայում՝ չգրելը:
Վավերագրողները
Ամփոփելով կարող ենք եզրակացնել. չափազանց տարբեր հեղինակների այս գործերը մի ընդհանուր գիծ ունեն` պատմության հետ առնչության մեջ կատարյալ ստույգությունը, վավերագրականությունը: Պատմական իրականությունն ու անձնական հիշողությունները ներդաշնակված, զուգահեռված են իրար: Օտյանի «Անիծյալ տարիներ» երկը նրա աքսորի ահավոր տարիների հուշագրությունն է, որը գրողը կոչել է անձնական հիշատակներ, Լևոն Զավեն Սյուրմելյանի գործը նրա սեփական բարդ ճակատագրի հիման վրա կառուցված ինքնակենսագրական վեպ է: Արժե նորից հիշել Վարուժան Ոսկանյանին և նրա վեպը, որտեղ Ոսկանյանների տոհմի պատմությունն է ներկայացվում, իսկ խաղարկվող բոլոր կերպարները իրականում գոյություն են ունեցել: Ուստի՝ պատմական իրականությունը, սեփական ճակատագիրը և կամ ժառանգորեն փոխանցված հիշողությունները այնքան ահագին ու հուժկու են, որ գրողները գունազարդելու համար վրձնի կարիք չեն ունեցել: Նրանք հաղթահարել են խոսելու անկարողությունը: Իսկ երբեմն նրանց հենց գրելու միտքն է տվել ապրելու ուժ, գրված տեքստը դարձել է հաղթանակ, փրկվելու ու փրկելու միակ ելքը:
[1] Հասմիկյան Ս., «Խոստովանություն`գուցեև անհասանելի»` «Հանդես» գիտամեթոդական հոդվածների ժողովածու, N 17, Երևան, 2015, էջ 36:
[2] Օտեան Ե., Անիծյալ Տարիներ 1914-1919 (անձնական հիշատակներ), Երևան, 2004, էջ 526:
[3] Նույն տեղում, էջ 241:
[4] Տես` Գրիգոր Հակոբյան, «Գոյութենական ողբերգության վկայագրությունը»`Օտեան Ե., նշվ. աշխ., էջ 8:
[5] Մաթևոսյան Հ. «Փոխհատուցենք հոգևոր արժեքներով», տես` http://hrantmatevossian.org/hy/works/id/poxhatucenq_hogevor_arjeqnerov:
[6] Բալաքյան Փ., Ճակատագրի սև շունը, Երևան, 2002, էջ 303:
[7] Փափազյան-Զոհրապյան Կ., «Մտորումներ Հայոց Ցեղասպանութեան պատճառած հոգեխոցին եւ անոր փոխանցման մասին», տես` http://www.aztagdaily.com/archives/62810:
