(բանավեճի նորացված հրավեր գրաքննադատ Արքմենիկ Նիկողոսյանին)
- Անխորհուրդ առաքելություն
Բանավեճի իմ հրավերը գրաքննադատ Արքմենիկ Նիկողոսյանն ընդունել է, բայց նրա ավելի քան մեկամսյա լռությունն արդեն իսկ բթացրել է այն ենթադրյալ սրությունը, որ կարող էր հաղորդվել բանավեճին: Վերջինիս, բնականաբար, նախապատրաստվում են, բայց եթե այն չի ընթանում հնարավորինս «տաք–տաք», երբեմն նաև` «տաքացած–տաքացած», ապա բնականության հետ մեկտեղ կորչում է նաև հետաքրքրականությունը: Ահա թե ինչու, կրկնելով բանավեճի հրավերս, հավելում եմ մի քանի դիտարկում խնդրո առարկայի շուրջ՝ բանավեճի իմ ընկերոջը (և ոչ միայն նրան) առավել խորքային արձագանքի հրահրելով:
1970 թ. գրված «Թե ինչպես «անհետացավ» բանաստեղծությունը» հոդվածում Հովհ. Գրիգորյանը բանաստեղծման ավանդական (բայց ոչ «սևակյան») ձևերին ընդդիմությունը բանաձևում է իբրև իր սերնդի ընդդիմություն, սերնդի՛, ոչ թե՝ իր: Հետևաբար, այս բանավեճում երկու էական բան ի սկզբանե հստակվելու կարիք ունի. ո՛չ թե Հովհ. Գրիգորյանն էր «առաքելաբար» դեմ Սևակի գրական էպիգոնների կարծրատիպային պոեզիային, այլ նրա ողջ սերու՛նդն էր դեմ և դասակա՛ն ոճի բանաստեղծությանն էր դեմ հայ պոեզիայում: Ա. Նիկողոսյանի կողմից «սևակյան» կարծրատիպերին ընդդիմության վկայակոչումը անհամոզիչ, փոքր-ինչ տարօրինակ է նաև ժամանակագրական առումով: Գրիգորյանի առաջին գիրքը, որին հաջորդած մյուս բոլոր ժողովածուները ոճի, ձեռագրի ու գեղագիտության առումով որևէ բան չավելացրին եղածին (միայն կրկնեցին), լույս է տեսել 1975-ին, ըստ նրա կենսագիր-գրաքննադատների՝ հրատարակչությունում 15 տարի մնալուց հետո միայն: Եվ եթե գրքի լույսընծայման տարեթվից հետ ենք գնում, պարզ է դառնում, որ Գրիգորյանն ընդդիմություն էր 1960-ականների սկզբից, այսինքն՝ այն տարիներից, երբ Սևակն իր «կարծրատիպերի» նախասերմերը դեռ չէր բերել հայ պոեզիա, լույս չէր տեսել նաև «Մարդը ափի մեջ» ժողովածուն: Ուրեմն, ու՞մ և ինչի՞ն էր ընդդիմանում Գրիգորյանը՝ դեռ չեղած կարծրատիպերի՞ն: Իսկ ի՞նչ է նշանակում «Սևակի մահից հետո ձևավորված կարծրատիպեր». դրանք որո՞նք են, գրաքննադատը կարո՞ղ է գիտականորեն նկարագրել, որպեսզի հետո կարողանա հայտարարել, թե Գրիգորյանը դրանք ջախջախեց:
Դարձյալ «կարծրատիպերի» մասին: Ինչո՞վ էին դրանք խանգարում Հովհ. Գրիգորյանին և իր սերնդակիցներին, եթե ամենևին չէին խանգարում ավագ սերնդի բանաստեղծներին: Գրիգորյանի սերնդի կողմից արհամարհված դասական ոճը տաղանդավոր պոետներին առնվազն չխանգարեց արարելու բանաստեղծական գոհարներ (Համո Սահյան, Վահագն Դավթյան, Մարո Մարգարյան, Ռազմիկ Դավոյան…..): Այդ գոհարներից շատերն այսօր էլ գոհար են, մինչդեռ Գրիգորյանի սերնդի քչերից, մեկ-երկու անվան բացառությամբ՝ ցավալիորեն քչերից և ցավալիորեն քիչ բան կարելի է առանձնացնել իբրև պոետական արժեք ու ժառանգություն: Ուրեմն պարզ չէ՞, որ խնդիրը պոետական ասելիքն ու ձիրքն է, որոնց ուժով՝ տաղանդը ջարդում է դասականության պայմանականություններն ու «կարծրությունը», կարողանում է իր համար տիրույթներ նվաճել նաև դասական «տարածության» մեջ: Իսկ կարծրատիպերի վկայակոչմամբ շատ դեպքերում փորձ է արվում սքողել սեփական պոետական ապաշնորհությունը, դասականության հենց «կարծրատիպերին» տիրապետելու անկարողությունը, ինչը, տողերս գրողի համոզմամբ, առավելապես հենց Գրիգորյանի պոեզիային է հատուկ[1]:
Արդ՝ հարց հարգելի գրաքննադատին. «Սևակի մահից հետո ձևավորված կարծրատիպերով» ովքե՞ր էին առաջնորդվում՝ Վ. Դավթյա՞նը, Հ. Սահյա՞նը, Մ. Մարգարյա՞նը, Ռ. Դավոյա՞նը…., որոնց ստեղծագործությամբ էր դիմագիծ պահպանում հայ պոեզիան, և որոնցով էր երևելի-երևացող հայ պոեզիայի ընթացքը: Իհարկե կասեք՝ ոչ: Բա էլ ովքե՞ր. միջակություննե՞րը, անտաղանդնե՞րը, էպիգոննե՞րը: Բայց դրանք Գրիգորյանի պոեզիայի՝ բանավեճի իմ ընկերոջ ասած «առաքելությանը» մի՞թե արժանի էին: Արժե՞ր այդ խեղճուկրակների դեմ արշավել իբրև… «առաքյալ»: Այդ ի՛նչ անխորհուրդ առաքելություն էր:
Բացի այս՝ Հովհ. Գրիգորյանն ինչպե՞ս կարող էր «թույլ չտալ բանաստեղծության լճացման (լճացում՝ Լ. Ս.)», երբ ինքը գրում էր մի ոճով, որը, հենց միայն համաշխարհային պոեզիայում դարեր շարունակ գործածական լինելու հանգամանքով պայմանավորված, լճացել էր տասնյակ ազգերի բազում-բազմազան պոետների գրչի տակ, և որով անհնար էր պայքարել մեկ այլ լճացածության դեմ: «Առաքյալ» Հովհ. Գրիգորյանը, իր սերնդակիցները, նրա սերնդի գրական վաստակն արժևորող գրական քննադատությունը համարյա չեն խոսում «առաքելականների» ոճի՝ մեր պոեզիայի դեռևս նախակունքներում գոյացած լինելու իրողության մասին. լավագույն դեպքում միայն անորոշ ակնարկներ են արվում: Հասկանալի զգուշավորություն է. այդ սերնդի «առաքյալներին» հեռավոր 1960-70-ական թվականներին խիստ անհրաժեշտ էր իրենց ազատ ոտանավորը՝ «վերլիբր» տպավորիչ անունով, բխեցնել «էլիտար» եվրոպական ու ամերիկյան պոեզիաներից, այլ ոչ թե ինչ-որ հին ու մոռացված սեփական ակունքներից: Այդպիսով նրանք իրենց ոճը հռչակում են նաև «ընդդիմություն»՝ մոռանալով, որ այդ ասպարեզի առաջին ու իսկական ընդդիմությունը, իրենք իսկ գաղափար չունենալով այդ մասին, Գողթան երգերի հեղինակներն էին, էպոսի ասացողները, մեր առաջին շարականագիրները[2]:
Իսկ իրականում՝ սխալ և հակագիտական է նախադրույթը՝ գեղարվեստի ոճերի փոփոխություններն ու անցումները պայմանավորել ինչ-ինչ «առաքելություններով»՝ մոռացած, որ դրանք իրար հաջորդում-փոխվում-վերադառնում են բնականորեն՝ առանց «առաքյալների» օգնության ու նրանց հարկավորության: Ոճերն իրար ժխտել կարող են, սակայն չե՛ն կարող մեկը մյուսի համար լինել կարծրատիպ, բացասել նույնպես կարող են՝ երբեք, սակայն, չբացառելո՛վ միմյանց: Վասնզի տաղանդը, առ կա դեպքում, ներքուստ անտարբեր է ձևի, կաղապարի հանդեպ. նրա բովանդակությունն է ի բնե և ըստ հարկի «ձևում» ձևը: Տաղանդն ինքն իր ձևն է: Պ. Սևակի տաղանդի համար՝ իր, Հ. Սահյանի տաղանդի համար՝ իր, Վ. Դավթյանի տաղանդի համար՝ իր ձևը… Ի վերջո, ձևը, ակնհայտի մակարդակում նույնը երևալով, յուրաքանչյուր տաղանդի գրով ամեն անգամ ձև-ա-փոխվում է՝ նորանալով, թարմանալով, այլանալով: Ներքու՛ստ: Տաղանդի ուժո՛վ: Ո՛վ կարող է պնդել, որ դասական ոճի հետևորդներ Վ. Դավթյանի, Հ. Սահյանի, Հ. Շիրազի, Ռ. Դավոյանի ոճերը նույնական են. դրանք, դասական` «կաղապարված» լինելով, նույնքան տարբեր են, որքան այս տաղանդներն են տարբեր: Ո՛վ կարող է ասել, որ մերօրյա բանաստեղծներից Խաչիկ Մանուկյանը դասականի «կաղապարի» մեջ է. տաղանդի զորությամբ, պոետական մտածողության թարմությամբ նա ի չիք է դարձնում այդ կաղապարն այնպես, որ բյուր անգամ ավելի նորարար է երևութանում, քան այդ նորարարությունը սոսկ ձևի ու ձևափոխությունների մեջ տեսնող ու դրանցով խաղացող սակավաշնորհները, իբր ամերիկյան ու եվրոպական 19-րդ դարի պոետական, իսկ իրականում՝ վաղնջական ոճերի մերօրյա «հայտնագործողները»:
Հետևաբար և անտարակուսելիորեն (վերջինը՝ գոնե ինձ համար)՝ Հովհ. Գրիգորյանը «առաքյալ» չէր: Նա սոսկ շնորհալի գրական հետևորդ էր, լավ մոռացված հնի հերթական հարուցանող, որը, իր ասած «ջութակով»[3] կարողացավ երբեմն հաջող «Կռունկ» նվագել՝ մի քանի արժեքավոր ստեղծագործություններ պարգևել հայ պոեզիային[4]: Ի տարբերություն իր շատ սերնդակիցների, որոնք նույնիսկ դա չկարողացան[5]:
[1] Կարծում եմ՝ Հովհ. Գրիգորյանին «առաքյալ» սարքելու միտումի արտահայտություններից են նրա պոեզիայի որոշ «առանձնահատկությունների» սուբյեկտիվ գնահատումները: Ա. Նիկողոսյանը շեշտում է Հովհ. Գրիգորյանի պոեզիային հատուկ՝ «պարոդիկ կերպընկալման» իրողությունը: Գրաքննադատի այս բանաձևումն իբրև Հովհ. Գրիգորյանի ստեղծագործության համար բնութագրական ձևակերպում հիշում է բանաստեղծի գրական ժառանգությանն ավելի ծավալուն անդրադարձած՝ գրականագետ Սուրեն Աբրահամյանը ևս (տե՛ս «Հովհաննես Գրիգորյան. «Ընդամենը մի տող և ընդամենը… մի կյանք»» հոդվածը, Գրականագիտական հանդես, Զ, 2015, Երևան: Ի դեպ, առանձին անդրադարձի նյութ է այս հոդվածը, որտեղ ոչ այնքան կանոնական հայերենով փորձ է արվում Հովհաննես Գրիգորյանից «դուրս բերել» պոետ-փիլիսոփայի, պոետ-գեղագետի, պոետ-մոդելավորողի (նա բանաստեղծության նոր «մոդելն» է տալիս՝ փաստորեն) կերպարը): Հովհ. Գրիգորյանի պոեզիային հատուկ այդ «կերպընկալումը», սակայն, հազիվ թե նրա պոետական նորարարություններից է. հայ և համաշխարհային պոեզիայից անթիվ օրինակներ կարելի է բերել՝ իբրև այդպիսի կերպընկալման վկայություններ: Հեռուն չգնալու համար հիշենք մեր էպոսը, որ այդպիսի կերպընկալման ծով է, այնպես որ՝ այստեղ ևս Հովհ. Գրիգորյանը սոսկ հետևորդ է, ոչ ավելին: Բայց նրա հեգնանքը մի առանձնահատկություն ունի. նա հեգնում է կարծես ամեն բան, ինչին ինքը մասնակից չէ, այլ՝ կողքից դիտող է՝ անմասն-անհաղորդ, իսկ այդպիսի դեպքում հեգնելը շատ հեշտ է, մանավանդ որ միանգամից առանձնացնում-ցուցանում է հեգնողին: Այսպես առանձնանալու-երևալու հոգեբանական (և ամենևին ոչ գեղագիտական-գեղարվեստական) խնդիր էր լուծում նաև «Աշուն» բանաստեղծությունը: Եվ անպտուղ ջանք է` ժամանակին գրական աշխարհի առավելապես զարմանքի, ծաղր ու հեգնանքի նյութ դարձած այդ պարզունակ տեքստը դարձնել նաև այսօր գրական կյանքում ինչ-ինչ «օրինաչափություններ թելադրող»: Ի՞նչ «օրինաչափություններ», հարգելի գրաքննադատ: Դուք գիտե՞ք այդ բառի հսկայական լիցքն ու ներքին կշիռը: Գրաքննադատական հոդվածը հայտարարությունների տախտակ չէ, բարի եղեք մեկնաբանել-հիմնավորել, հատկապես որ Ձեր հայտարարածը իսկապես պատասխանատու բան է:
Ի դեպ, խիստ տարակուսելի է նաև Ս. Աբրահամյանի՝ այս տեքստի գրականագիտական գնահատականը. «Նրանում խորը հուզականության լիցք կա….» (տե՛ս նրա վերոնշյալ հոդվածը):
[2] Ասվածի մի յուրօրինակ վկայություն է Հակոբ Մովսեսի «Շարական» (2016) գիրքը, որը վերնագրով իսկ մատնացուցում է բանաստեղծելու այդ կերպի և ոճի հնավանդ՝ հայկական և քրիստոնեական ակունքները: Այս գիրքը վկայում է նաև այն իրողության մասին, որ որևէ ոճ ոչ թե «բռնում» որդեգրում են, ինչպես եղավ Հովհ. Գրիգորյանի և իր սերնդակիցների հետ, այլ դրան գալիս-հանգում են պոետական ընթացքի տրամաբանությամբ ու ներքին հասունության ճանապարհով:
[3] Տե՛ս նրա նշված հոդվածը: Գրիգորյանի այս հոդվածում ջութակը օտարի, այլի, նորի, առաջադեմի խորհրդանիշն է, մինչդեռ մենք այդ «ջութակը» ունեինք ու դրանով կատարելապես «նվագում» էինք Գողթան երգերի ժամանակներից սկսած:
[4] Ի դեպ, դասական պոեզիայի «ընդդիմություն» Հովհ. Գրիգորյանն իր հանրահայտ բանաստեղծություններից մեկի նույնքան հանրահայտ պատկերը փոխառնում է (կարծում եմ՝ ենթագիտակցորեն յուրացրած լինելով) հենց նրանից, ում (նաև) ընդդիմանում էր. փոխառնում է և… ևս անմահանում: Խոսքը «Հայաստան» բանաստեղծության մասին է, որի «Սա իմ երկիրն է – չափսերով այնպիսին, / որ ազատորեն տեղավորել եմ սրտիս մեջ, / որ չկորցնեմ հանկարծ…» հատվածը գրեթե բառացի կրկնում է դասական ոճի բանաստեղծներից Վահագն Դավթյանի «Յոթ երգ՝ երկրին» (1963) շարքի Գ բանաստեղծության սկիզբը. «Դու փոքր ես, / Երկի՛ր, /Սրտի չափ ես դու, / Եվ դրա համար / Իմ սրտի մեջ եմ ես քեզ միշտ պահում»: Տարբերությունը սոսկ Գրիգորյանի վերլիբրն է՝ Դավթյանի չափաբերականության դիմաց: Բայց մի՞թե դա տարբերություն է:
[5] Իր վերոհիշյալ հոդվածում Հովհ. Գրիգորյանը գնահատանքով է խոսում սերնդակիցներից Սամվել Կոսյանի, Արտեմ Հարությունյանի, Հենրիկ Էդոյանի պոեզիայի մասին: Եվ հիմա՝ այդ հոդվածի գրությունից շուրջ կես դար անց, ժամանակն է արձանագրելու-հարցադրելու՝ ի՞նչ տվեցին հայ պոեզիային Ս. Կոսյանը, Ա. Հարությունյանը, Հ Էդոյանը: Հարցս կոնկրետ այս երեքի հանդեպ որևէ բացասական միտում չունի, բայց ենթատեքստ ունի՝ Ս. Կասյանի, Ա. Հարությունյանի, Հ. Էդոյանի ստեղծագործության դրվատմամբ ի՞նչ տվեց հայ պոեզիային Գրիգորյանի «առաքելությունը». չէ՞ որ վերջիններովս էլ էր 1960-70-ական թվականների հայ պոեզիան իբր ազատագրվում «սևակյան կարծրատիպերից»:
Հովհ. Գրիգորյանն իր ծրագրային հոդվածում խոսում է նաև Արմեն Մարտիրոսյանի պոեզիայի մասին: Այս բանավեճի նյութի առումով Ա. Մարտիրոսյանի պոեզիան ամենահետաքրքիրն է: Հեռավոր 1975-ին Հովհ. Գրիգորյանը չէր կարող իմանալ, որ տասնամյակներ անց Ա. Մարտիրոսյանի պոետական ժառանգությունը ինչ-որ չափով պիտի արժեքավոր դառնա ոչ թե դասական ինչ-ինչ կաղապարների մերժմամբ կամ հաղթահարմամբ, այլ հենց դրանց անդրադարձով, որ վերադարձի երևույթ ուներ: Հայ պոեզիան Ա. Մարտիրոսյանից ինչ էլ պահպանի իբրև արժեք, դա, գրեթե առանց բացառության, լինելու է դասականին մերձեցած և հենց դասականացած նրա բանաստեղծությունը: Հետին թվով, այսպիսով, նույնիսկ Ա. Մարտիրոսյանն է «հերքում» Հովհ. Գրիգորյանի ընդդիմությունն էլ, առաքելությունն էլ. վերջինը՝ հատկապես: Եվ այս պարագայում գուցե կարիք կա խոսելու կեղծ ուղղորդման, վաղուց տրորված ճանապարհով ընթանալու անհիմն ջատագովության, հազարամյակներով ուշացած էվրիկայի մասին, որը, տարաբախտաբար, երիտասարդ գրաքննադատի ոչ այնքան անաչառ գրչի տակ «առաքելություն» անունն է ստացել:
