Սուրբ Թովմաս եկեղեցու մոտ, Լայպցիգ, 2017
Գերմանիային, բոլորս էլ գիտենք, պատուհասել են աշխարհաքաղաքական ամենաբիրտ կարկուտները։ Սրանց թողած կտրուկ ճաքերը, որոնց քավարանային խորության մեջ խորտակվել կարելի է, արձագանքում են գերմաներենի՝ այդ ոչ ամենաբարեհունչ երաժշտականությամբ, բայց իմաստուն լեզվի բաղաձայնները. «խ»-ն այստեղ կոկորդային չէ, «ա»-ն անաստված է, «օ»-ն՝ Աստծով։ Երբ սկսեցի ճամփորդել տարիներ առաջ, կամաց-կամաց պարզ դարձավ՝ օտար քաղաքները հարազատանում են ձայնով, և ինչպես մեզնից յուրաքանչյուրի ձայնն է միայն իրենը, ճիշտ նույն կերպ էլ քաղաքներինն է։ Քաղաքի ձայներն ամենևին լսելիները չեն, ինչպես բառը միայն ասվածը չէ։ Քաղաքի այս ձայները հառնում են հատակագծից, այն չդավաճանած փողոցներից, պատմական և անպատմություն կառույցներից ու մնացած այն ամենից, ինչ չի շարժվում կամ խոսում։ Որովհետև ամեն շարժվող կամ խոսող բան ստեղծված է մի օր խաբելու։ Մենք էլ՝ բառերի հավերժ գերի, դրանցից խաբված լինելու այս վիրավորանքն իբր փարատում ենք «խաբկանք» հեշտագին բառը հորինելով՝ միամտաբար կարծելով, թե բառին շոյես՝ կկլորանա։ Մինչդեռ ոչինչ այնպես չի խեղում միտքը, ինչպես բառը։ Բայց և ոչինչ մեզ այնքան չի հուզում, որքան այդ խեղվածքի անձեռակերտ կատարելությունը։ Իսկ բառն ի՞նչ է։ Ձայն։ Գրվածն էլ, չասվածն էլ։ Հին Կտակարանի Իսրայելում ու հեթանոս Հունաստանում լսելիորեն ձայնում էին միմյանց աստվածներն ու մարդիկ, առաջինները՝ մարդանում, երկրորդներն աստվածանում էին խոսքով։ Եվ ուրեմն, բառն իմաստավոր Ձայնն է, կամ ավելի շուտ՝ բառն Իմաստի ձայնն է։ Եվ այս ձայնը ճամփա ընկած փնտրողն եմ ես, հավիտյանս հավիտենից։
Բոննի թավ, բայց անարձագանք ձայնը, որ շատ նման է ջրի տակ «հնչող» պայթյունին, հստակ տարբերվում է Լայպցիգի՝ բուրվառում ճրթճրթացող խունկի և խռպոտ երեխայի քաղցր ու անմիտ շաղակրատող ձայնից, որ չնայած կոտրվեց հասունանալու պահին, խռպոտությունն, այնուամենայնիվ, պահպանեց։ Որովհետև չի կարող 1212-ից մինչ օրս գործող Թոմասկիրխեի (կիրխե՝ եկեղեցի) տղաների մանկական երգչախումբ ունեցող Լայպցիգը հնչել Մյունխենի պես շպարազարդ կամ Մանհայմի պես սիմֆոնիկ, իսկ սա դաձավ այսպիսին յուր հյուր հեռ Մոցարտի քաղաքը լքելուց հետո։ Լուսադեմին հասա Լայպցիգ, երբ թուրք քեբաբչիներից բացի քնաթաթախ կրպակներն էին լուռ բացում արդեն արթուն տեղաբնիկները. մարդազուրկ փողոցների միակ տեր-տիրականը ես եմ։ Եվ ընդհանրապես, դատարկ ցանկացած քաղաք քոնն է։ Ուշադիր ճամփորդը, եթե երևակայության հետ հաշտ է, անպայման կհիշի Լայպցիգի առևտրամեքքա լինելու միջնադարյան ճշմարտությունը։ Ավելի ուշ՝ 18-րդ դարում, Սաքսոնիան Եվրոպայում չտեսնված հրավառություն դարձրին լայպցիգյան տոնավաճառները, որ ողողում էին հին քաղաքի Մարքթփլացն (առևտրի հրապարակ) ու հարակից Ռաթհաուսի (քաղաքային խորհուրդ) շրջակայքը հնդկական հույժ խեղդիչ համեմունքներով, մերձհասարակածային երկրներում թակարդված, այդպես էլ աշխարհ կտրած-անցած գունազարդ էկզոտիկ թռչուններով, անգլիական բրդից թանկարժեք վերնազգեստներով, թափառող կրկեսներով, փողոցային երաժշտությամբ, կայսերական շռայլություն թուրքական սուրճով և, որ ամենակաևորն է, դարակազմիկ գյուտ տպագիր գրքով (օվսա՜ննա, Գուտենբերգ)։ Իզուր չէ, որ քաղաքի ամենակենտրոնական տաճարը՝ 12-րդ դարի Նիկոլայկիրխեն, փառավորվում է առևտրի և ճամփորդների հովանավոր Սուրբ Նիկոլասի հոգևոր մեկենասությամբ. ի՜նչ մեղսական թատրոն է տեսել այս սրբի հոգին այդ օրերին։
Տեսքս համեստ ներկայանալի էր։ Բախի պատկերով թիթեռ-փողկապիս շնորհիվ, գուցե, գնացքում մինչև ինձ և ինձնից հետո բոլորի անձը հաստատող փաստաթղթերը ստուգող հսկիչը, աներևույթ արագությամբ ոտքից գլուխ չափչփելով, մի քիչ երկար թիթեռիս նայելով, տոմսից բացի այլ բան չուզեց։ Սիրալիր «բարի ճանապարհ»-«շնորհակալություն», և կրկին վերացա քիչ առաջ շեղված ընթերցանության մեջ, ինչը վերստին ընդհատվելու էր կայարան հասնելուն պես։ Առհասարակ, ճանապարհային ընթերցանությունը, ինձ թվում է, լավ տեքստերը քոռ դանակով հերձել, փոր-փորոտիք հանել-թափելն է՝ տեղը ոչինչ չդնելով, բայց միևնույն է, շարունակում եմ այս բաց և անտեղի վիրահատությունը, այն էլ՝ քանի տարի։ Նաբոկովը գրում էր՝ գնացքի խելացնոր արագության հետ պատուհանից դուրս՝ անհարթ խոտածածկին բուսնած ծաղիկները միահյուսվում էին, ծաղկային տող դառնում։ Ե՞րբ պիտի հասկանամ՝ այդ ծաղկային տողե՛րն է պետք կարդալ ճանապարհներին։ Ամեն դեպքում ինչ-որ ենթագիտակցական բացատրություն ունի իմ համառ վարքը. ցանկացած ժամ, որ նպատակային գործողություններ չի նախատեսում, պիտի հանձնվի տեքստին։ Հակառակ դեպքում (ամենայն հավանականությամբ) ներելի մեղքի ընկճող զգացումն է պատում, թե գործս չեմ անում. չգիտեմ՝ ինչ անել։ Կենտրոնական կայարանը, ինչպես ցանկացած մեկնման ու ժամանման կետ աշխարհում, ոչ մի տեղ է, ոչ, մի, տեղ՝ անպայման վատ ուտելիքով, ժողովրդի բաբելոնյան երթևեկով, կառամատույցում գնացքի տտիպ նամշահոտով, դատարկ երաժշտությամբ և ծուլորեն թերթվող չվատախտակով, այնպես որ հնարավոր է լինել ոչ մի տեղ. ճամփորդական զգացումներից ամենահիմարացնողը, թերևս։ Լուսադեմին Լայպցիգի խռպոտությունը բնական է, երկինքը՝ ալդշտադտի (հին քաղաք) հազարամյա սալաքարերի պես մոխրագույն, որ մթագնում են թրջվելիս: Միայն եկեղեցիների գմբեթներին թառած երկաթե աքաղաղներն են բոլորից բարձր, կտուցները վեր տնկած արև են ման գալիս՝ քամուց այսուայնկողմ լինելով. գտան՝ ինչ պիտի անեն՝ Աստված գիտի։ Երևի նույնը, ինչ մենք՝ բողոքեն։ Ու մինչև սրանց արծաթերեն ծուղրուղուն՝ հասնում եմ Նիկոլայկիրխե, որ տանտիրոջ իրավունքով մանուկ արևի շողերի տակ դանդաղորեն շառագունելու պատրանքն է ձգում շուրջբոլորը, որովհետև արևը չէ, որ պիտի երևակի իրական լույսը։ Սովորությանս համաձայն՝ նախքան ներս մտնելս պտտվում եմ անծանոթ, այդ օրը նաև պայծառակերպված եկեղեցու շրջագծով, որովհետև դուրսն ամբողջապես չտեսնողը ներսի սահմանափակումներին անհաղորդ կմնա։ «Սրա ներսն էլ է մի օր դուրս եղել», մտածում եմ, «հետո մեկուսացել է դրսից, որ ապրել կարողանա։ Այս աշխարհում ամեն ինչ մարդու փոխաբերությունն է»։ Սպառնալի մեծ է՝ համեմատ աննշմարիս, ներս ընկած անկյուններում բուսնած ծառերը, սակայն, կենդանություն են հաղորդում անողոք հարակեցությանը։ Հավերժ ապրելու պատիժը կրող առաջին բանն ասված խոսքն է, հետո՝ չասվածը, այնուհետ՝ քարը։ Այս նոսր աճած ծառերի պերճ կանաչը դժգունում է գեղեցկաբար և անսպասելիորեն տեղափոխվում եկեղեցուց ներս, որտեղ հունահռոմեական լերկ հիմնասյուներն ավարտվում են ծաղկած։ «Երգեհոն», գլխիցս դուրս չի գալիս, «երգեհոն, երգեհոն կարող է լսվել», զգուշացնում եմ ինքս ինձ անհասկանալի տագնապով, ինչը վաղորդայնի մենության պատանքի տեսքն ունի։ Փաթաթվում եմ պատանքիս մեջ, որ սառը ցողից է և որի հետ հազիվ ենք բարեկամացել, թրջվում մի քիչ ու պտույտս ավարտելուց հետո ներս քայլում։ Ոչինչ չեմ լսում, որովհետև երգեհոն են նվագում, բայց սրա ժամանակը չէ։ Լսելի ձայները խլացնում են անլսելին. այդ Պերգոլեզի, Շեքսպիր պիտի լինես, որ հնչես ու չխանգարես ապրելուն։ Բախի՝ դասական վեհությամբ, դյուրերյան կատարյալ համամասնություններով մարմարե կիսանդրին է անմիջապես դեմ հանդիման՝ այդ մշտարթուն սպիտակ դեմքը, որ խիստ հոր սիրով հսկում է Լայպցիգը զօր ու գիշեր. ի՜նչ թանկագին, ի՜մ թանկագին։ Ձեռքս անթույլատրելիորեն բարձրանում, շոյում է քարը խաչակնքվելու փոխարեն, և այս տեսարանը ես տեսնում եմ մարմնիցս դուրս՝ կողքիս կանգնած։ Զարմանալիորեն հիմար չեմ երևում աչքիս, լավ է։ Սերը ճանաչելուց է երևի. որ վայրկյանին հասկացար՝ պիտի ներես, նույնիսկ ինքդ քեզ։ Անհասկացող մարդը միայն չի ներում։ Մի քիչ վախենում եմ, որ երկուսն եմ եկեղեցում, բայց երբ փոխադարձաբար ժպտում են արձանն ու այն, ինչ ես եմ, երգեհոնից դուրս պրծնող խորալ պրելյուդի ահավոր ձայները մեկտեղում են երկատվածը, առաջ շարժում արդեն մի մարմինս, ոտքերս էլ՝ գլխիս հլու ծառաները, ստիպված հետևում են։ Եկեղեցին հիմնավորապես լուսավոր անգույն է, մերթընդմերթ՝ դալուկ կանաչ, ֆոսֆորագույն, ինչը, թվում է, լուսարձակում է գիշերը եկեղեցու անանցանելի սևի մեջ՝ որպես սուրբ շամանդաղ։ Հանգիստ գույներ են, միայն թե բոլորովին չեմ հանգստանում, ավելին՝ դրանց ստեղծած անվնաս տարածությունն իմ ու մնացյալի միջև օտարում է ինձ մնացյալից, բայց եկեղեցի՞ էլ գանք օտարվելու։ Դեպի խորան հուշիկ քայլերիս հետ գլխիցս հերթով հօդս են ցնդում մտքերը, հատկապես նրանք, որ դեռ չկային, և սրանց անտեր տեղին առանց թույլտվության տիրանալու է գալիս վերից վար իջնող Ձայնը (երգեհոնը վերևում է՝ մուտքի գլխին), որ մեծությամբ ու ներուժով հյուլե է՝ ամեն վայրկյան պատրաստ տրոհվելու։ Ցանկացած երաժշտաճանաչ մարդ կհասկանա այն հետաքրքրասիրությունը, որ պատում է մեզ բառերը երաժշտական հնչյուններով փոխարինելու անկառավարելի պահին։ Դատարկվու՞մ է գլուխդ խոսքից՝ աստվածներին մարդացնող, մարդկանց աստվածացնող այդ գյուտից, երբ երաժշտությունն է լցվում։ Եթե այո, ապա որքա՞ն, բոլորովի՞ն արդյոք։ Եթե ոչ, ապա այդ ի՞նչ լեզվով եմ լեզու գտնում գլուխս նոր ասպատակած ձայների հետ։ Բառերի լեզուն չէ հաստատ, այս լեզվով մարդու հետ խոսեմ՝ ուղիղ գրողի ծոցը կուղարկի։ Երգեհոնից դուրս եկող երաժշտության մեջ լսելի են դառնում անծանոթ լեզվի արդեն ծանոթ «խ»-ն, որ կոկորդային չէ, «օ»-ն, որ Աստծով է, Բախի ճշգրիտ գիտություն բազմաձայնության մեջ կամաց-կամաց պարզվում են “Gott”, “Nacht” և “Willen” բառերը, բայց այդ ո՞վ է երգում, երբ երգիչ չկա։ «Ես արդեն գիտեմ՝ Բախն ինչ է լսել 300 տարի առաջ Նիկոլայկիրխեում», մտածում եմ, և այս ճիշտ սուտը, փշոտ թևերին ինձ առած, ճախրում-հասնում է ճշմարտության դուռը, սա էլ ճռռոցով բացվում է երեսիս, ու ներսից ասվում է. «Անցյալի մասին պիտի խոսել նույն վստահությամբ, ինչ ապագայի»։
Հստակ գծագրված ճարտարապետական լսելիության մեջ երգեհոնի եկեղեցական արձագանքն առանձնահատուկ ձայնեղ է, ինչպես երգեցիկ թռչունները՝ առավոտի մթնալույսին։ Արձագանքը ձայնի սուտն է։ Բայց Նիկոլայկիրխեն Բախի՝ Լայպցիգում գլխավոր երաժշտական տնօրեն և կանտոր լինելու տարիներից հետո չմնաց լյութերական երաժշտության այս մեղավոր հրեշտակապետի շուքի տակ։ Քաղաքական կարկուտները դեռ նոր էին պատուհասելու։ Նացիստների տաք բուն, առևտրի միջնադարյան կարևորությունը Երկրորդ համաշխարհայինի ժամանակ վերգտած Լայպցիգն ավերվելու էր Բրիտանիայի և Միացյալ Նահանգների համատեղ օդային ռմբակոծություններից՝ կորցնելով ալդշտադտի նախնական տեսքը, հազարավոր պատմական (և ոչ այնքան) շենքեր, Յոհանեսկիրխեն ամբողջությամբ և Թոմասկիրխեի գմբեթը։ Բախի մասունքներն ավելի ուշ՝ 1950-ին, այլևս հավերժ խոնարհված Յոհանեսկիրխեի գերեզմանատնից էին տեղափոխվելու այնտեղ, որտեղ Բախը բախացավ՝ Սուրբ Թովմասի եկեղեցի, դեռ կգնամ։ Մարդածին աղետներից զատ՝ կենտրոնական տաճարները տուժեցին նաև դարավոր խոնավությունից ու մշտապես երիտասարդ միջատներից։ Իսկ երբ Գերմանիան, ինչպես երկրագունդը, բաժանվեց Արևելյանի և Արևմտյանի, Լայպցիգն իր աշխարհագրության բերումով 1949-ին հայտնվեց Խորհրդային Միության արբանյակ Արևելյան Գերմանիայում՝ Գերմանիայի Դեմոկրատական Հանրապետությունում։ Լայպցիգի բնակչությունն ուղիղ 40 տարի տարավ հարկադիր սովետականացումը, վերջում արդեն ամեն շաբաթ Նիկոլայկիրխեում տեղի ունեցող խաղաղության աղոթքները վերածվեցին խաղաղ քաղաքական ցույցերի, որոնք դարձան այնքան պարբերական, որ ստացան «Երկուշաբթի օրվա ցույցեր» պատմական անունը։ Մարդիկ ճամփորդել և դե յուրե դեմոկրատական կառավարություն էին ուզում՝ մի բան, որ միշտ կարելի է ուրիշին, բայց ոչ երբեք քեզ։ 1989-ի հոկտեմբերի 9-ին՝ Նիկոլայկիրխեում խաղաղության աղոթքներից անմիջապես հետո, ժողովուրդն իր սիրելի հոգևոր հովիվ Քրիստիան Ֆյուրերի անվախ գլխավորությամբ «ֆրա՛յհայտ» («ազատություն») գոչյուններով դուրս եկավ փողոց, ծավալվեց այնքան, որ աղոթքը վերածեց քաղաքական խաղաղ անհնազանդության ամենալուրջ նախադեպերից երբեմնի կայսրության վերահսկած որևէ հատվածում։ Սկսեց մոտ 70.000 բնակչից, որոնց առջև անմիջապես բուսնեց 10.000 զինված ոստիկան։ Թե ինչպես ոչ մի փամփուշտ չկրակվեց, դեռ մի բան էլ Բեռլինի պատն ընկավ, չիմացանք, բայց այս քաղաքական անարյուն հեղափոխությունը պատմականացավ «Լայպցիգի հրաշքը» հայտնի վերտառությամբ։ 2017-ին Նիկոլայկիրխեի բակի սալաքարերի մեջ տեղավորած «09 OKTOBER 1989» մետաղյա հուշագրին նայելիս չգիտեի՝ մեկ տարի անց մի դասագրքային հեղափոխություն էլ ես եմ տեսնելու՝ արդեն «Հայաստանի հրաշքը»։ Թե ինչ է գալիս հեղափոխությունից հետո՝ հեղափոխությունն էլ չգիտի։
Ուզում էի հասկանալ՝ որքան է ոտքով Նիկոլայկիրխեից Թոմասկիրխե հեռավորությունը, այն էլ այնքան շեղվեցի սիրուն բան տեսնելուն պես հետևից գնալով, որ ոլոր-մոլոր ճանապարհս չափելն անիմաստ էր։ Իսկ ուզում էի իմանալ, որովհետև այդ ճանապարն էր բռնել Յոհան Սեբաստյան Բախը 1723-ից մինչև վերջ՝ 1750, ամեն, ամե՛ն օր։ Ինձ չեն նյարդայնացնում անհիշելի ժամանակների ճարտարապետության մեջ ծվարած առևտրի նորահայտ սրահները, փողոցներում ոտքի տակ ընկնող սրճարանները, առանց որևէ զենք կիրառելու ցանկացած քաղաք ապականող տուրիստական հուշանվերների անճաշակ կետերը (այս վերջինները, կարծես, նյարդայնացնում են, այնուամենայնիվ)։ Ատամներս մխրճվում են մեծ, հենց նոր թխված, չափավոր աղի փրեցելի մուգ ոսկեգույն կեղևի մեջ, փշրում այն գոհացնող խռթոցով, իսկ հաջորդ շերտն ամենափափուկ խմորն է, որ ընդհանրապես կարելի է պատկերացնել։ Խանութպանը բերում է փրեցելների նոր ժամանած հաջորդ խումբը՝ կազմ-պատրաստ ջեռոց մտնելու։ Սպիտակ ու լպրծուն են դեռ, ինչպես մաշկած հավը, խիտ, համաչափ դարսված, շուտ չմտցրին փուռը՝ կսերտաճեն։ Այս զորքի վրա կանգնած է եռման ջրից նոր դուրս գալու գոլորշին. մինչև վերջնականապես ոսկով զուգվելը՝ փրեցելները բաղնիք են գնում։ Ստամոքսս հուշում է իր մասին չմոռանալ խմորային անդիմադրելի փափկության գերին եղած ժամանակ, բայց ուտելիքի մասին այսքանը, որովհետև որկորային հաճույքներին տրվելու և դրանք պատմելու գայթակղության հանդեպ իմ դիմադրողականությունը մեղսալի ցածր է։
Այլադավան ներգաղթյալների սև հիջաբներով և դրանց տակից ծիկրակող սիրուն աչքերով է ողողվում կեսօրյա Լայպցիգի ալդշտադտը, և այլևս բազմամարդ քաղաքն իմը չէ։ Քարտեզ ունեմ, բայց հիմնականում հարցնում եմ Թոմասկիրխե հասնելու ճանապարհը. երբեք չգիտես՝ ճանապարհիդ հանդիպած պատահական անցորդի շարժուձևը, օտար լեզվով ընկալելի նախադասություն արտասանելու ճիգը, դեմքը վերջիվերջո, մռթնած կամ անորոշ ձայնը և տեղում ճանաչվող այլ մանրամասներ ինչ կերպ կտպավորվեն և որ գրի մեջ մի օր կերևան. այսպես են հարստանում աղքատները։
Երևաց վերջապես։ Նիկոլայկիրխեի հսկա ներկայությանն արդեն սովոր՝ այս մեկը չահաբեկեց մեծությամբ, բայց արտաքին պատերի քանդակները շատ էին և անհամեմատ ազդեցիկ։ Ուրիշ բաներից էի ճնշվում. նախ՝ որ առաջնային տեսքից ոչինչ չէի տեսնելու (նացիզմը՝ այս ընտանի թշնամին, առաջին հերթին սեփական գլուխը կերավ), hետո՝ Մոցարտի, Մենդելսոնի (Թոմասկիրխեի գոթական գունազարդ պատուհանների խճանկարներից մեկը Մենդելսոնի դեմքն է, մյուսը՝ Բախի), Լյութերի, Վագների եղած տեղում եմ. իմ այս պատմական ընկերակցությունն ամենաանվտանգը չէ, համաձայնեք։ Ավանդական շրջապտույտիս ընթացքում նայում եմ եկեղեցու բոլոր կողմերում կանգնած փայտյա դռներին՝ կոպիտ ձուլածո, սև նախշազարդերով, հաստ մեխերով, որոնք հուսահատ փորձում են ուղղաձիգ պահել ապրել էլ չուզող ծեր փայտը։ Ուղղիչ տան դռների պես երկիմաստ են եկեղեցու դռները, միջնադարյան ամրոցների ճաղավանդակ պարիսպների նման լայն ու բարձրաբերձ, իսկ Ղուկասը մեջբերում էր. «Ջանացե՛ք մտնել նեղ դռնով։ Ասում եմ ձեզ, որ շատերը կուզենան մտնել, բայց չեն կարողանա։ Երբ տանտերը մտնի և դուռը փակի, դրսում կմնաք. կսկսեք դուռը բախել և ասել. «Տե՛ր, Տե՛ր, բա՛ց դուռը մեզ համար»։ Տանտերը կպատասխանի. «Չգիտեմ, թե որտեղից եք»» (Ղուկաս, 13. 24-26)։ Պտույտս երկարում, դառնում է կրկնակի, եռակի, քառակի, օրը ճաշ դառնում, բայց ոտքերս՝ գլխիս ըմբոստ ծառաները, ոչ մի կերպ չեն համաձայնում ներս մտնել։ Իսկ չեն ուզում, որովհետև գլխիցս խելոք են, գիտեն՝ ներսն ով կա։ Ստենդալյան ցնցումից սթափվում եմ եկեղեցու հետին մուտքի մոտ «Թոմասկիրխե» և «զուգարան» բառերն իրար կողք կարդալիս։ Ով կմտածեր՝ «զուգարանը» ժամանակի կորցրած զգացումս հետ էր բերելու. խելքը թռցրած աշխարհ, խելքը թռցրած խելք։ Եկեղեցու այն պատը, որի բացությունը հիանալի ընդգծում է երգեհոնի դիմաց կանգնած Յոհան Սեբաստյան Բախի սևաթույր, վեհաշուք, ավելի շատ մտացածին, քան արժանահավատ արձանը, ուղիղ նայում է Բախի գիտահետազոտական ինստիտուտ-թանգարանին՝ Բախ Արխիվին։ Այստեղ կտեսնեմ ու կլսեմ այնքան բան, որ ոչինչ չեմ գրի, չնայած հիմնականում գրում ենք այն, ինչը չենք կարող ասել։ Կամ գոնե գրում ենք, որ չենք կարող ասել։ Խոսելիս դա էլ չենք անում, այնպես որ թույլ տվեք խոնարհաբար ապավինել ձեր ներողամտությանը տեքստիս այս անտեքստ հատվածի համար։
Բախ Արխիվը նայում է եկեղեցու բաց մուտքին, ես էլ եմ նայում եկեղեցու բաց մուտքին և վերջապես գնում այնտեղ, որտեղ բոլորին կարելի է։ Պատերի սպիտակ ծեփը, որ գործից նեղացած ներկարարի վիրավորանք է հիշեցնում, սաստկացնում է լռությունը, ինչի մեջ, փառք Աստծո, առաջին անգամ լսում եմ Լայպցիգի՝ բուրվառում ճրթճրթացող խունկի և խռպոտ երեխայի քաղցր ու անմիտ շաղակրատող ձայնը, որ չնայած կոտրվեց հասունանալու պահին, խռպոտությունն, այնուամենայնիվ, պահպանեց։ «Ուրեմն այս ես դու», գոյության առաքելությունը նոր գտածի բերկրանքով խոսում եմ Լայպցիգի հետ, «ձայնդ հետո ոչ թե հիշելու եմ, այլ հասականլու», հաճոյախոսում եմ քաղաքին, ինչպես հաճոյախոսում են խելացի կանանց (իսկ դա, ըստ էության, անիմաստ է, բայց գովելի)։ Չեմ նայում խորանի կողմը, ինչպես չեն նայում ամենասիրելիին կաթվածահար գեղեցկությամբ պատահաբար տեսնելիս։ Գնում-գալիս եմ նստարանների միջանցքով մոր ձեռքը թողած անշնորհք երեխայի մաքուր անհանգստությամբ, նայում Մարտին Լյութերի բարեփոխիչ քարոզները կարդալու բարձր, փորագրազարդ պատվանդանին։ Ինձ Հայդելբերգում թույլատրեցին բարձրանալ Լյութերի այս գահերից մեկին, հետո սուրբ Թերեզա Ավիլացու նման օդում կանգնած լինելու իրական զգացումը հետս ման էի տալիս։ Սարսափելի էր, և անսովորությունից սրտխառնոց ունեի, բայց մի հին գերմանական պանդոկ, լուսավորությունը՝ շշի վրա տնկած հալումաշ մի մոմի հույսին, այնպիսի ընտիր տեղական գարեջուր խմեցրեց, որ ծանրությունից իջա ներքև։ Գունազարդ պատուհանների կողմը տնկած գլուխս շուտ հասնում է բարձրադիր երգեհոնին։ Տնտղում եմ հանգիստ՝ իմանալով, որ այս մեկը Բախը հաստատ չի նվագել, բայց կամաց-կամաց գալիս ու փշաքաղում է այն միտքը, որ նրա «Մատթեոսի չարչարանքներն» այստեղ է հենց հնչել առաջին անգամ, իսկ ես այդ օրատորիոյից այնքա՜ն պաշտելի արիաներ, խորալներ ու խմբերգեր եմ հայցել մութ ժամին վհատիս սիրտ տալու, որոնք, ինչպես ցանկացած սեր, նախ ավելի են խորացրել վհատումը, որ հասնեն սադայելի՝ մարմնիս մեջ կուռ նյութած սանդարամետին, այնուհետ՝ առանց բանակցության խուժել-փշրել են հարազատ դժոխքս, որ, պարզվեց, ապակուց էր ընդամենը։
Ստեղծագործող ոչ մի հանճարի հնարավոր չէ շնորհակալ լինել ըստ արժանվույն։ Մի ձև կա միայն՝ կարդալ, եթե գրել է, լսել, եթե երաժշտություն է գրել, տեսնել, եթե նկարել, քանդակել է և փոխանցել, եթե հնարավոր է։ «Մատթեոսի չարչարանքների» ահավոր ներկայությունը Թոմասկիրխեում ազդարարում է երաժշտության ապոթեոզը, և ես այս կնունքի գլխածածկ կնքամայրն եմ։ Քայլում ենք ես և “Kommt, ihr Töchter, helft mir klagen” («Եկեք, ո՜վ դուստրեր, օգնեք սգալու…») երգող երգչախումբը, սրանք (ի տարբերություն ինձ)` գետնից չորս քայլ բարձր, իսկ Բախի նվագախումբը ձեռքերի երաժշտական շարժումներով վերևից հսկում է մեր հանդիսավոր քայլերթը դեպի խորան, որտեղ վերջապես կիրականանա Երաժշտության սրբադասումը. մինչև այդ պահն ինքն է փառաբանել, հիմա իր փառքն է երգվելու, որովհետև «Որտեղ աստվածապաշտ երաժշտություն՝ այնտեղ Աստված» (Յ. Ս. Բախ), այսինքն՝ որտեղ Աստված, այնտեղ՝ Ձայն։ Արքայավայել պատմուճաններ բոլորիս ուսերին, որ մասամբ վերարտադրում են պատուհանախճի խառնիճաղանջ գույները, լուսապսակ թագ, որ միայն Երաժշտությունն է կրելու, ամբոխ, որ բոլոր աշխարհներում նույնն է, և ձայներ, ձայներ, ձայներ… Վերջապես ստեղծվում է այն իրականությունը, որն այլևս չի ունենա միակ բանը, որն ունի՝ ժամանակ, հետևաբար՝ հիշողություն, և որտեղ հավասարապես փրկված ենք բոլորս դեռ կենդանության օրոք։ Մեր հնչեղ թափորը հասնում է խորանին, իսկ խորանը Բախի գերեզմանն է։ Բրոնզե մի տապան՝ մաշմշված եզրերով, համեստ, համեստ, համե՜ստ, վրան՝ JOHANN SEBASTIAN BACH։ Էլ ոչինչ։ Ուրիշ ի՞նչ լիներ։ Առաջին հանդիպման դժնի ծանրությունը առավել գիտակցված է դառնում, երբ զգում եմ՝ բառերը ծնվում են ոչ թե մտքում, այլ կոկորդում, իսկ սրանք համբերություն չունեն, ստեղծվում են վատ և հիմարաբար դուրս պրծնելու, շրթունքների պես անկաշառ մատնիչներից բացի ուրիշ հսկիչ չունեն. բերանն էլ, գիտենք, աշխարհի ամենավատ խելքն է, եթե առաջինն է բացվում։ Թափորից շուտ եմ հասել խորանին, և որպեսզի կոկորդս կտրող բառերը ոչ ինձ սպանեն, ոչ էլ դուրս գան կամքիս հակառակ, սկսում եմ երգել երգչախմբի հետ։ Խմբով երգելը նման է այն կարճատև խաղաղությանը, երբ չես հիշում՝ խորապես սիրածդ բանն անպայման չի սիրում ինչ-որ մեկը։ Երգում ենք “Sind Blitze, sind Donner in Wolken verschwunden?” («Արդյոք վերացա՞ն կայծակն ու որոտն ամպերի մեջ») խաչողների գլխին հասցրած հավերժական անեծքը, և մաքրվում վերքերով։ Կանգնած եմ լռության, միայնության մեջ, այլևս ավարտված են «Չարչարանքներն» ու չարչարանքը, հավաքում եմ պայթյունի հետևաքով կորցրած մարմնիս մասերը և որպես նորաշեն տաղավար՝ դուրս գալիս եկեղեցուց։
Շումանի տունը՝ Շումանհաուսը, Լայպցիգի կառուցապատման և այլ շինարարական աշխատանքների կիզակետում էր՝ փոշու մեջ կորած, փոշուց միշտ հեռու։ Եվ եթե Թոմասկիրխեում երբեմն ներսուդուրս էին անում ձանձրալի տուրիստներ, ապա Շումանի տան դատարկությունն ուղղակի վիրավորական էր։ Տուն-թանգարանի՝ գերմաներենից բացի ոչ մի լեզվով չխոսող աշխատակցուհին, որ ուսիցս ներքև, մարմնով մեկ լայն օվալային ամբողջություն ստեղծող, միջին տարիքի մի կին էր, ներս մտնելուս հետ գերմաներեն թափ տվեց ձեռքերը ճիշտ նույն հուսահատությամբ, որով դիմավորում են երեկոյան ընթրիքից ուշացածին։ Երևի հայհոյեց, որ այսքան ժամանակ չկայի, ոչ մի կերպ չկարողացա հասկացնել՝ Հայաստանում էի, մի քիչ երկար տևեց։ Երկրորդ հարկում է Շումանի և Կլարայի լուսավոր բնակարանը, որտեղ հասնում ես սևացած փայտից բարձր, անհարմար, աղմկալի աստիճաններով։ Առաջին համատեղ բնակարանն էր, որ ամուսնությունից հետո ունեցան դաշնամուրի թե՛ կատարողական արվեստը, թե՛ նվագացանկը հավերժ փոխած այս երկու կախարդները, որոնք, չնայած ամուսնության, սիրեցին իրար անսահման։ Ոտքերիս տակ դեռ զգում եմ նախնական տեսքին ու ձայնին թողնված աստիճանների անտանելի ճռնչյունը, ինչը սահուն տեղափոխվել է բնակարան և լսվում է բացառապես իմ պատճառով. այն կլորավուն տիկինն օդում է քայլում։ Հրաշալիորեն սրտաբաց բնակարան է՝ փողոց դուրս եկող բաց, երկարավուն պատշգամբով։ Հիմնական հյուրասրահում Ռոբերտ Շումանի համերգային դարչնագույն դաշնամուրն է, որի դիմաց էլ գրեց իր միակ, բայց ինչպիսի՜ դաշնամուրային կոնցերտը։ Մինչև հիմա ափսոսում եմ օրինավոր մարդ լինելու, այն չբացելու և, չնայած տիկնոջ հնարավոր հանդիմանություններին կամ գուցե հենց այդ նույն պատշգամբից դուրս շպրտվելուն, չնվագելու համար։ Բնակարանի մեղմությունը միայն բնական լույսից և պաստելային գույներով բնօրինակին մոտ վերականգված պատերից չէր, այլև Կլարայի սիրալիր ներկայությունից, որ զգացվում էր սենյակից սենյակ անցնելու ամեն շրջադարձին։ Եվ այնուամենայնիվ, չդիմացա, փոքր կլավիկորդներից մեկը նվագեցի մի քիչ՝ տիկնոջ հայտնվելուն սպասելով։ Չեկավ, բայց լսեց։
«Այս քաղաքից կենդանի դուրս գալ է պետք», սթափ մտքերի հերթն է, բարեհաճել, խոսում են. «մեռնել ապրածի գեղարվեստական ծանրության տակ ճզմված, թե ուղղակի՝ նույն հաշիվն է, երկու դեպքում էլ՝ հիմար հաշիվ»։ Եվ քանի չեմ հավերժացել, ջանադրաբար հիշում եմ Լայպցիգի աշխարհիկ տեսարժան վայրերը, իսկ աշխարհիկ բառը լսելուն պես այցելում են տակառը թամբած Ֆաուստն ու Մեֆիստոֆելը՝ Աստծո սատանան։ «Քեզ եմ հղում շնորհավորանքներս vita nuova-իդ կապակցությամբ», – ասում է Ֆաուստին սև պուդելից հայտնի չէ՝ ինչի կերպարանափոխված Մեֆիստոն (սատանաները պարտադիր լատիներեն գիտեն), երբ դժբախտ գիտնականը համաձայնում է ծախել հոգին՝ հին կյանքը, հանուն նոր հաճույքների, որոնք երբեք նոր չեն։ Շնորհավորում և առաջին տեղը, որ տանում է ծախվածին, Լայպցիգի «Աուերբախ Քելլերն» է (Աուերբախ նկուղ/պանդոկ)։ Հետս Մեֆիստոֆել չունեմ (եթե կար էլ, Թոմասկիրխեում պայթեց երևի), որ ինձ այնտեղ տանի, ինքս եմ ինձ տանում. ստացվում է՝ մենք ենք մեր սատանան։ Այս հնագույն պանդոկը, որն արդեն մեծ հռչակ էր վայելում դեռևս 16-րդ դարում, այսօր ոչ մի աչք հանող, գովազդային, հետևաբար՝ զզվելի ցուցատախտակ չունի տարածքում, կանցնես՝ չես իմանա, ինչպես ես. մի տասն անգամ կողքով գնացել-եկել էի։ Գյոթեն, երբ սկսում է նկարագրել այն, նկարագրում է այնտեղ եկող հարբեցողներին. ասա՝ ով է քեզ այցելում, ասեմ՝ ինչ որակի խմիչք ունես։ «Ես սիրով բաժակ կբարձրացնեի հանուն ազատության, եթե ձեր գինիները մի քիչ լավը լինեին», – ասում է սատանան պանդոկի հարբեցողներին։ Պարզ է, այսօր գարեջուր ենք խմում, մանավանդ, որ խմիչքից լավ գլուխ հանող այդ փորձանքի առաջարկած գինին վերջում կրակ է դառնում, խմողներն էլ՝ ցնորված։ Ասում են՝ Մեֆիստոյին ու Ֆաուստին հենց այս քավարանային գինու տակառը թամբած՝ պանդոկից հաջորդ իրականություն անէանալուց էլ տեսել են վերջին անգամ. մարդիկ մինչ օրս հավատում են և ճիշտ են անում։ Իջնում եմ ընդհատակ՝ մոտավոր երևակայելով, թե ինչպես է Մեֆիստոն կաղին տալով մոտեցել հեռավոր սեղանի ծայրի աթոռին՝ նստելու. ամենայն հավանականությամբ իր Չսիրածի այս առակը բոլորից լավ է իմացել. «Երբ մեկը քեզ հարսանիքի կամ խնջույքի հրավիրի, սեղանի գլուխը մի՛ նստիր, որովհետև կարող է պատահել, որ քեզնից ավելի հարգարժան մեկն էլ հրավիրված լինի։ Այն ժամանակ քեզ և նրան հրավիրողը կգա և քեզ կասի. «Տեղդ նրա՛ն տուր»։ Եվ դու, խայտառակ լինելով, կնստես ամենավերջին աթոռին։ Ընդհակառակը, երբ հրավիրվես, գնա՛ և նստի՛ր վերջին աթոռին, որպեսզի երբ քեզ հրավիրողը գա, ասի քեզ. «Բարեկա՛մ, ավելի վե՛ր բարձրացիր»։ Այն ժամանակ դու հրավիրվածների մոտ պատվի արժանացած կլինես. որովհետև ով իր անձը բարձրացնի, պիտի խոնարհվի, իսկ ով իր անձը խոնարհեցնի, պիտի բարձրանա» (Ղուկաս, 14. 8-12)։ Բայց երևակայությունս լքում է ինձ (և երևի ամբողջ քաղաքը), երբ տեսնում եմ՝ ինչ հիասթափեցնող վերանորոգում է անցել այս պատմական վայրը, որի դիզայնը կոչվում է «ինչ ուզենք՝ հանուն բիզնեսի»։ Քելլերի 19-րդ դարից մի գծանկար եմ հիշում, որն այնքան հեշտորեն տրամադրություն ստեղծող է, ինչպես Պրահայի կամ Հայդելբերգի հին գարեջրատներն՝ այսօր։ Ժամանակակից լուծումներն անմիտ են, լուսավորությունը՝ պանդոկի համար անհարկի շատ, փայտի գույնը՝ հակագյոթեական, սպասարկումը՝ առտնին-գեղջկական, պանդոկի խորհրդանիշ տակառին նստած Ֆաուստի ու Մեֆիստոյի մարդաչափ տիկնիկները՝ ամեն ինչ, բացի հաջողից։ Նայում եմ այդ երկուսին՝ ախորժակս փակվում է։ Մեն-մենակ եմ այդ հսկա պանդոկում, սա էլ ամեն գնով փորձում է ինձնից ազատվել. կոպիտ սպասարկումը վկա։ Դիմադրում եմ, և որպեսզի հիասթափությունս չխանգարի գաստրոնոմիկ կարևոր վայելքին, հենվում եմ աթոռի թիկնակին, արագ մոռանում տարեց մատուցողուհու դժգույն ձայնը (անծանոթի անշնորհքության փոշին հեշտ է թափ տրվում) և ականջներիս մեջ այս անգամ արդեն պայթում է Շնիտկեի «Ֆաուստ կանտատից» Մեֆիստոֆիլիայի տանգոն, որն ընդերքի հոխորտանք է, գռմռալով բարձրանում-հասնում է սեղանիս, նստում դիմացս. ի՜նչ շքեղ գործ է, տեր Աստված, ճիշտ այնքան գայթակղիչ, որքան թվում է։ Շնիտկեի «Ֆաուստը» իրադարձությունների ու կերպարների առումով Գյոթեի պիեսից քիչ այլ է, և հետաքրքրական է, որ Շնիտկեն Մեֆիստոֆելի և Մեֆիստոֆիլիայի ձայները լսել է կոնտրտենորի և կոնտրալտոյի ֆախերում (ֆախ՝ գերմ. թարգմ.՝ երգչական ձայն)։ Սրանք, համապատասխանաբար, տղամարդկային ձայների մեջ ամենաբարձր և կանացի ձայների մեջ ամենացածր ֆախերն են, բայց էությամբ, կարելի է ասել, նույնը։ Այս առումով Շնիտկեի ընդհանրական սատանան անդրոգեն է՝ հավասարապես կին ու տղամարդ, որ միմյանց մեղադրելիս վիրավորանքների պայմանները հավասար լինեն։ Իսկ ինչն ամենակարևորն է, սատանան էլ ձայն ունի, այսինքն՝ բառ, այսինքն՝ խոսքով խեղելու դժբախտաբար օրինական իրավունք։
Լայպցիգից դեռ շատ բաներ կան ցույց տալու, օրինակ՝ հնագույն համալսարանի ժամանակակից շենքը՝ Լայբնիցի բախյան արձանով, համալսարանին հարակից Գեվանդհաուս փառավոր համերգասրահը և Լայպցիգի օպերային թատրոնի շենքը, Վագների՝ այդ մեծագույն թատերագետի երևի լավագույն կիսանդրին ու այդ դեմքի տիրոջը չսիրելս (Վագներին սիրելու համար ինձ երկրորդ կյանք է հասնում, այս մեկը որոշել եմ ուրիշ բաներ սիրելու վրա մսխել), օպերային թատրոնի հետնամասի լճակը, որն իր անմարդակոխ բնությամբ մխիթարում է օպերային մահերից հետո… Բայց որպես հավերժ ճամփորդ՝ ես միշտ տեսնում եմ ավելին, քան կարող եմ գրել և գրում եմ ավելին, քան տեսել եմ։
