Բանաստեղծութեան ծնունդը
Ինչպէս ամեն ինչ մարդու կեանքում, բանաստեղծութիւնը նոյնպէս սկսւում է մանկութիւնից: Առաջին բանը, որ ես յիշում եմ իմ վաղ մանկութիւնից, լոյսի մի աներեւակայելի պայծառ զգացողութիւն էր, որով ողողուած էր ամբողջ աշխարհը՝ մեր տունը, լեռները, այգին, աստղերը, մարդիկ, կենդանիները… Եւ այդ լոյսի մէջ ամեն ինչ, բառիս բուն իմաստով, հաւերժական էր: Ոչ թէ այդպէս էր թւում, այլ ինձ համար դա միակ իրականութիւնն էր, քանի որ այլ իրավիճակ գոյութիւն չունէր: Բոլոր իրերը, մարդիկ պարուրուած էին այդ լոյսով եւ նոյնպէս անհուն էին ու անսահման: Այն ամենը, ինչ կար կամ տեղի էր ունենում այդ լոյսի մէջ, լինէր շարժում, խօսք, տուն թէ քար, հաւերժական էր: Այդ անփոփոխ լոյսի մէջ ապրում էի ես, մինչեւ մի առիթով մեծ քոյրս բացատրեց, որ մեր տունը, գիւղը, ես, մենք բոլորս ապրում ենք մի հսկայական կլոր գնդի վրայ, որ սուրում է անսահման դատարկութեան միջով եւ թէ ինչո՞ւ է դա այդպէս, ոչ ոք չգիտի: Որ մարդիկ ծնւում են, ապրում են ու մահանում, թէ ինչո՞ւ՝ ոչ ոք չգիտի: Որ այն, ինչ սկիզբ ունի, ունի նաեւ վերջ. թէ ինչո՞ւ՝ դարձեալ ոչ ոք չգիտի: Մի խօսքով, նա ինձ ծանօթացրեց աշխարհի չոր իրականութեանը, եւ այդ պահին ես ապրեցի իմ կեանքի թերեւս ամենամեծ ցնցումը:
Ես չէի ուզում հաւատալ դրան, շարունակ տխուր ու մտահոգ շրջում էի մեր բակում՝ ձեռքերս մէջքիս մեծավարի դրած, ու մեր հաւերն ու վառեկները վազում էին իմ յետեւից՝ կարծելով, թէ ուր որ է ես իրենց կուտ եմ տալու: Ես կանգ էի առնում ու նայում նրանց մի հայեացքով, որ թարգմանաբար նշանակում էր, թէ «այս թշուառները չգիտեն, որ իրենք վերջաւոր են ու մի օր էլ մեռնելու են»: Ես յուսահատուել էի այնպէս, ինչպէս կարող են յուսահատուել միայն երեխաները: Յետոյ, երբ ես սովորեցի Հայոց տառերը եւ գրեցի իմ առաջին բանաստեղծութիւնը, զգացի, որ իմ գրածը բխում է հաւերժական լոյսի հէնց այդ կորուսեալ զգացումից: Այդպէս բանաստեղծութիւնը փրկեց ինձ: Բնազդաբար ըմբռնեցի, որ դա է կեանքի միակ ճշմարտութիւնը եւ որ ոչ թէ բանաստեղծն է ստեղծում բանաստեղծութիւնը, այլ հակառակը՝ բանաստեղծութիւնն է ծնում բանաստեղծին: Եւ իմ այս ընկալումը ամբողջ կեանքում չփոխուեց՝ ինձ համար դառնալով բանաստեղծութեան ճշմարտութեան միակ անխախտ պայմանն ու չափանիշը:
Մեծ Անյայտը
Երբ ես ծանօթացայ աշխարհում երբեւէ ստեղծուած գրեթէ բոլոր սուրբ գրքերին, տեսայ, որ դրանք ծնուել են լոյսի հէնց այդ հաւերժական զգացումից: Պատահական չէ, որ դրանք գլխաւորապէս ներկայանում են բանաստեղծութեամբ:
Լոյսի այդ հաւերժական զգացումից են ծնւում նաեւ բոլոր գիտական մեծ տեսութիւնները, ինչի մասին վկայում են դրանց հեղինակները. մեծ ու անուանի շատ ու շատ գիտնականներ յանգել են այն համոզմանը, որ որեւէ գիտական տեսութիւն չի կարող լինել ճշմարիտ, եթէ գեղեցիկ չէ:
Որ այդ լոյսը ճշմարտութիւնն ինքն է, համոզւում ենք ամեն անգամ, երբ առնչւում ենք նաեւ մեր կամ այլոց երեխաների հետ. մենք երեխաների մէջ սիրում ենք հէնց այդ անխաթար լոյսը: Այդպիսով ձգտում ենք ճանաչել ճշմարտութիւնը՝ գիտակցաբար թէ ենթագիտակցաբար փորձելով վերադարձնել մեր սկզբնական, հաւերժական կեանքի կորուսեալ զգացումը, որ մեր «վերջնական վիճակն» է:
Այդ մեծ, համապարփակ լոյսը, մտնելով աշխարհի իրականութիւն, դառնում է մեծ կեանքի Մեծ Անյայտութիւնը: Եւ կեանքը, մարդը, աշխարհը դառնում են գաղտնիք:
Ինչպէս իմ նախորդ գործերում, այս գրքում եւս Մեծ Անյայտը բանաստեղծական հիմնական հասկացութիւններից է, որ շատ յաճախ է հանդիպում: Բանաստեղծութիւնը մի անընդհատ ճիգ է՝ ճշմարտութեան լոյսով ճանաչելու, փարատելու այդ Մեծ Անյայտը:
Որոշեալ առում
Գիրքը կազմող բոլոր բանաստեղծութիւնների վերնագրերը դրուած են որոշեալ առումով: Դրանում արտայայտուած է այս գրքի գլխաւոր առանձնայատկութիւնը: Ոչ թէ գրել խոտի, քարի, մարդու, մահուան կամ կեանքի մասին, այլ ստեղծագործել դրանք՝ իբրեւ բուն էութիւններ կամ երեւոյթներ՝ բերելով դրանք լոյսաշխարհ: Դա նշանակում է՝ դիտել, ապրել, զգալ այդ ամենը ճշմարտութեան անանց լոյսի մէջ, յայտնաբերել իրերի «մաքուր» կերպարը խօսքի մէջ, ինչի շնորհիւ է միայն հնարաւոր դառնում ճանաչել կեանքն ու աշխարհը: Դա նոյնն է, թէ դու ինքդ նոյնանում ես դրանց, ինչպէս երեխան է իր համար յայտնաբերում աշխարհը՝ առանց, սակայն, այդ աշխարհն առնչելու իրեն: Սա այն է, ինչ կոչւում է էպիկական գիտակցութիւն: Աշխարհի բոլոր էպոսները ծնւում են այս ընկալումից: Ահա թէ ինչու, աշխարհում չկայ մի բան, որ չդառնայ բանաստեղծութիւն: Այդ բոլոր իրերը, մարդիկ, առարկաները, երեւոյթները ընդամենը առիթ են, որ ճշմարտութիւնն արտայայտի ինքն իրեն: Դա է նրանց «վերջին իմաստը»: Այդ պարագային, այսպէս ասեմ, բանաստեղծն անհետանում է բանաստեղծութեան մէջ, իր հերթին՝ բանաստեղծութիւնն էլ անհետանում է ճշմարտութեան մէջ, եւ մնում է միայն ճշմարտութիւնը: Իսկ ճշմարտութիւնը միշտ որոշեալ է, անորոշ ճշմարտութիւն գոյութիւն չունի:
Ողբերգական գեղեցկութիւն
Երբ աւարտեցի գիրքը, նկատեցի, որ պատահական յաջորդականութեամբ ծնուած այդ ցաքուցրիւ գործերը բնականօրէն ձգտում են թեմատիկ խմբաւորումների՝ առանց, սակայն, վերածուելու ամփոփ շարքերի կամ բաժինների: Յատկապէս, նկատելի է այն, որ դրանք, ինչպէս տարրական մասնիկները, մեծ մասամբ հանդէս են գալիս հակոտնեայ զոյգերով, ինչպէս՝ «Մահը» եւ «Կեանքը», «Լոյսը» եւ «Խաւարը», «Չարը» եւ «Բարին», «Վերջը» եւ «Սկիզբը» եւ այլն: Այդ բոլոր յաջորդափոխութիւնների մէջ կան մեծ ու փոքր կուտակումներ, խաչաձեւումներ, համընթացութիւններ ու տարամիտումներ:
Բնականաբար, գրքում ամենից շատ ներկայացած է մարդն իր այլազան կերպարներով ու դերերով՝ «Իմաստունը», «Աճպարարը», «Գողը», «Դաւաճանը», «Հանճարը», «Մարդասպանը», «Դերասանը», «Խաղամոլը», «Գուշակուհին», «Կոյրը», «Տարփուհին» եւ այսպէս շարունակ: Դրանք չունեն որեւէ հանրային կամ պատմական իմաստ, իրականում դրանք, այսպէս ասած, գոյութեան խմբաւորուած վիճակներ են, ինչ-որ ուժերի մարմնաւորումներ, որոնք կեանքում հանդէս են գալիս մարդու կերպարով: Միաժամանակ, դրանք որոշակիօրէն կենդանի մարդիկ են՝ սեփական ճակատագրով, որոնք չունեն այլ ելք, քան հէնց մարդ լինելը եւ չունեն գոյութեան մէկ այլ եղանակ, քան ապրելը: Սա էլ հէնց կազմում է մարդկային կեանքի խոր իմաստը եւ այդ իմաստի ողբերգական գեղեցկութիւնը:
Հայոց լեզուն
Գրքում առկայ են նաեւ այնպիսի խիստ վերացական կամ մաքուր բնագիտական իրողութիւնների արծարծումներ, ինչպիսին են՝ «Ժամանակը», «Տարածութիւնը», «Ձգողութիւնը», «Եսը», «Գիտակցութիւնը», «Ոգին», «Նիւթը», «Ալիքը», «Մասնիկը», «Տատանումը» եւ այլն: Անչափ դժուար է, եթէ չասեմ՝ անհնար, «կերտել» նման երեւոյթների դիմապատկերները, քանի որ դրանք այնքան աննիւթ են ու վերացական, որ թւում է, թէ անհեթեթ է դրանք բանաստեղծելու փորձն անգամ: Բայց եթէ մենք գիտենք դրանց գոյութեան կողմնորոշիչները (կոորդինատները), ապա կարող ենք տեսնել, որ դրանք, այնուամենայնիւ, գոյութիւն ունեն ոչ այլ կերպ, քան լեզուի մէջ, լեզուական գործողութեան կրողներ են: Եւ եթէ բաւարար չափով խոր ենք զգում Հայոց լեզուն, ապա այդ բոլոր երեւոյթների նախաստեղծ կերպարները, այսինքն՝ արքետիպերը, յայտնաբերում ենք Հայոց լեզուի անսահմանութեան մէջ, եւ յանկարծ դրանք ճշմարտութեան ուժով կենդանանում են՝ դառնալով գրեթէ քնարական բանաստեղծութիւններ: Ինձ համար անյողդողդ ու անքննելի համոզմունք է՝ որտեղ կայ Հայոց լեզուի զգացողութիւն, այնտեղ կայ ճշմարիտ բանաստեղծութիւն, ճշմարիտ գրականութիւն: Ոչ միայն մեր ազգի, ինչպէս վկայում է մեր «Սասնա Տուն» ազգավէպը, այլեւ մեր գրականութեան անցեալը, ներկան եւ ապագան Հայոց լեզուն է: Որքան մենք խոր ենք զգում Հայոց լեզուն, այնքան մօտ ենք ճշմարտութեանը:
Անվախճան փնտրտուք
Այս գրքի բոլոր բանաստեղծութիւնները գրուել են յանկարծակի, առանց որեւէ «նախապատրաստական աշխատանքի»: Տարիներ շարունակ ես գտնւում էի մի տարօրինակ տրամադրութեան, այսպէս ասած՝ յարատեւ ներշնչանքի մէջ: Ապրում էի սովորական առեօեայ կեանքով, երբ յանկարծ հայեացքս սուր որսում էր ինչ-որ պատահական շարժում, երեւոյթ, դէմք, խօսակցութիւն կամ տեսարան: Ընդ որում, տեսածս կամ լսածս որեւէ կապ չունէին այն բանաստեղծութեան հետ, որ այդ առիթով ծնւում էր իմ մէջ:
Յիշում եմ, օրինակ, թէ ինչպէս Ֆրանկֆուրտի թանգարաններից մէկում, որտեղ ես աշխատում էի, իմ աշխատասենեակի լոյսերից մէկը փչացել էր, եւ մեր էլեկտրագործը եկաւ, փոխեց լամպը, ապա հրաժեշտ տուեց ու գնաց: Ես ակամայ նայեցի նրա յետեւից, եւ յանկարծ ներսումս ծնուեց «Լռութիւնը» բանաստեղծութիւնը: Մէկ այլ անգամ, օրը ցերեկով, երբ տուն էի վերադառնում, հայեացքս յանկարծ ընկաւ մի էլեկտրասեան վրայ, եւ գրուեց «Գիշերը» բանաստեղծութիւնը, իսկ մէկ ուրիշ անգամ ուշադրութիւնս գրաւեց պատի տակ կանգնած մի արաբ երիտասարդի դէմքը, եւ գրուեց «Մանուկը» բանաստեղծութիւնը եւ այլն: Երբեմն էլ մեծ քաղաքի դժոխային աղմուկի մէջ յանկարծ ականջս որսում էր ինչ-որ շրշիւն՝ նման կանացի փէշի մեղմ ծփանքի, կամ ինչ-որ հազիւ լսելի հեւք՝ նման շան անհանգիստ հեւոցի, կամ սուր զգում էի ինչ-որ բոյր ու բուրմունք, եւ անմիջապէս գրւում էին նոր գործեր: Այդպէս բոլորովին անպատեհ՝ բանաստեղծութիւնները ծնւում էին իմ մէջ եւ անմիջապէս չքանում: Եթէ ես չէի հասցնում այդ նոյն ակնթարթին որսալ դրանք, ապա այդ յղացումներն անվերադարձ կորչում էին: Պէտք է խոստովանեմ, որ ոչ բոլոր դէպքերում է ինձ յաջողուել ճիշտ ժամանակին որսալ դրանք, եւ տասնեակ բանաստեղծութիւններ, ցաւօք, անհետ կորել են իմ տեսադաշտից: Իսկ թէ ինչո՞ւ են գրուել հէնց այն բանաստեղծութիւնները, որ հիմա ընթերցողի սեղանին են եւ ոչ թէ նմանատիպ այլ գործեր, ինձ համար մնում է հանելուկ: Մէկ ուրիշ վրիպում եմ համարում այն, որ մի քանի գործեր չեմ կարողացել ամբողջովին որսալ «թռիչքի պահին», եւ դրանց կայացմանը կամայ-ակամայ մասնակցել է մարդկային յետադարձ միտքը: Սակայն այդ բանաստեղծութիւնները փրկել չի յաջողուել, եւ ես ստիպուած եմ եղել դրանք խոտանել՝ դուրս թողնելով գրքից:
Ինչպէս կարելի է համոզուել, բանաստեղծութիւնն ինքը նոյնքան անըմբռնելի է ու անյայտ, որքան բուն կեանքի անյայտութիւնն ու խաւարը, որ նա յաւակնում է լուսաւորել: Սակայն այն փաստը, որ բանաստեղծութիւնը կայ, գոյութիւն ունի եւ գոյութիւն կունենայ այնքան ժամանակ, մինչեւ արեգակն ինքը, Իսահակեանի բառով ասած, կդառնայ «մի բուռ մոխիր», վկայում է, որ կայ, գոյութիւն ունի ճշմարտութիւնը եւ այդ ճշմարտութեան անվախճան փնտրտուքը:
18.09.2018թ.
