Անուշ Ներսիսյան | Ստամբուլ քաղաքի գեղարվեստական ընկալումը Օրհան Փամուքի ստեղծագործություններում

Ստամբուլը ստվեր է, որը հետևում է Օրհան Փամուքին ինչպես կյանքում, այնպես էլ գրականության մեջ: Ստամբուլի փողոցները, ճարտարապետությունը և հիանալի անցյալը ստեղծում են Փամուքի վեպերի առանձնահատուկ ֆոնը: Կարելի է ասել, որ Ստամբուլը ինչ-որ առումով Փամուքի արձակի հիմնական հատկանիշն է: Ստամբուլը քաղաք է, որտեղ նա ծնվել է, որտեղ գտել է աշխարհը, որտեղ ճանաչել է հնագույն մայրաքաղաքում ապրելու իմաստը` ներկայիս մարտահրավերներին բախվելով և պահպանելով անցյալի գաղտնիքները: Ստամբուլը շատ նշանավոր թուրք գրողների ոգեշնչման աղբյուր էր, ինչպիսիք են` Ահմեդ Ռասիմը, Ահմեդ Համդի Թանպինարը, Յահյա Քեմալ Բեյաթլինը։

Բայց Օրհան Փամուքի  «Ստամբուլ․ հիշողություններ և քաղաք»[1] ինքնակենսագրական վեպը  բացահայտում է մինչ այդ անհայտ Ստամբուլը: Ստամբուլը սինթեզում է իր վաղեմի մանկության հուշերը և տպավորությունները, որոնք  ստացել է տարբեր աղբյուրներից՝ ընտանեկան խոսակցություններից, հասարակական տրանսպորտից, ֆուտբոլային հանդիպումներից, փողոցային գրություններից, գրքերից, որոնք գրվել են ինչպես թուրք, այնպես էլ եվրոպացի գրողների կողմից: Քանի որ Փամուքը գույների մեծ զգացում ունի, նա իր գիրքը գրել է նաև որպես նկարիչ: Այսպիսով, նրա գիրքը, որը նվիրված է Ստամբուլին, այս հավիտենական քաղաքը դիտելու յուրօրինակ  միջոց է, որը ձևավորում է իր քաղաքացիների կյանքը:

Ահմեդ Համդի Թանպինարը՝ թուրք մեծ վիպասան և 20-րդ դարի նշանավոր հեղինակներից մեկը, Ստամբուլի մասին իր գեղարվեստական շարադրանքների՝  «Հինգ քաղաքներ» էսսեների ժողովածուի մեջ, նշում է, որ Ստամբուլը՝ Օսմանյան այս հին մայրաքաղաքը, «կայսրության և ամբողջ մահմեդական աշխարհի հպարտության աղբյուրն էր» սերունդների համար՝ 1453-ի նվաճումից հետո: Բացի այդ՝ նա շեշտում է, որ ամբողջ Արևելքի աչքերը ուղղված էին Ստամբուլին, որը  ազգային կյանքի հայելին էր և ազգային բնավորության և ճաշակի կրողը։

Ֆրանսիացի նշանավոր վիպասան Գուստավ Ֆլոբերը, Փամուքի ծննդից 102 տարի առաջ (1850 թ․) լինելով Ստամբուլում, տեսնելով ու տպավորվելով նրա մարդաշատությամբ ու զանազանությամբ՝ իր նամակներից մեկում գրում է, թե վստահ է, որ 100 տարի հետո Կոստանդնուպոլսին վիճակված է դառնալ աշխարհի մայրաքաղաքը։ Սակայն տեղի ունեցավ ճիշտ հակառակը։ «Երբ ես ծնվեցի, Ստամբուլի դերը ամենաանփառունակն էր իր գոյության քսան հազար տարիների ընթացքում։ Նա ապրում էր աղքատության ու լքվածության մեջ»[2],- արձանագրում է թուրք հեղինակը:

Ստամբուլը ոչ միայն Փամուքի ծննդյան, մանկության և երիտասարդության քաղաքն է, այն քաղաքը, որտեղ նա կարողացել  է «ինքն իր հետ լինել», իր առաջին սիրո և հասունության քաղաքը, այլև  անցյալով, ոգով և մթնոլորտով նրա կյանքի անբաժան ուղեկիցն է, որը ձևավորեց նրա բնավորությունն ու աշխարհը: Ստամբուլը ճակատագիր է, ինչպես անձնական, այնպես էլ հավաքական, այն իր բնակիչների ճակատագիրն է: Գրքի հենց սկզբում Փամուքը պնդում է. «Ստամբուլի ճակատագիրը իմ ճակատագիրն է։ Ես պարտական եմ այս քաղաքին, քանի որ այն ինձ դարձրեց այնպիսին, ինչպիսին որ եմ»[3]:

  «Ստամբուլ․ հիշողություններ և քաղաք» գիրքը բերում է նախկին Օսմանյան մայրաքաղաքի մթնոլորտը՝ XIX հիսունական թվականների սկզբից մինչև  XX դարի յոթանասունական թվականների սկիզբը: Գիրքը բաղկացած է մի քանի թեմատիկ շրջանակներից.

• Փամուքի հիշողությունները մանկությունից և վաղ պատանեկությունից,
• Փաքուքի տեսողական տպավորությունները քաղաքի մասին,
• Թուրք գրողներն ու նրանց գրքերը, որոնք ձևավորել են Փամուքի հարաբերությունները Ստամբուլի հետ,
• Եվրոպացի գրողներն ու նրանց փորձառությունները, որոնք որոշ չափով որոշեցին Փամուքի հայացքները քաղաքի վերաբերյալ:

Առաջին հայացքից  մենք նկատում ենք, որ Փամուքի «Ստամբուլ»-ը կարելի է կարդալ տարբեր դիտանկյուններով։ Փամուքը իր կապերն է ստեղծում քաղաքի հետ` օգտագործելով զանազան տարբերակներ՝ անձնական պատկերացումներ, ընտանեկան ապրումներ և հիշողություններ, ինչպես թուրք, այնպես էլ եվրոպական գրողների գրքեր, որոնք նրան օգնել են Ստամբուլի մասին սեփական գաղափարը ձևավորել: Գործը կարելի է կարդալ որպես նրա մանկության և երիտասարդության հիշողություններ, հուշեր հարգված և լավ ապրող ընտանիքի կյանքի մասին, որն աստիճասնաբար կորցնում է իր հեղինակությունն ու հարստությունը, բայց միևնույն ժամանակ անձնավորում ժամանակակից Թուրքիայի Հանրապետության վերնախավը: Մենք կարող ենք կարդալ այն որպես քաղաքի համառոտ պատմություն, հատկապես Օսմանյան կայսրության անցումը Թուրքիայի Հանրապետություն՝ նոր ինքնության որոնման ճանապարհով:

Գիրքը, թերևս, ամենակարևորն է որպես աղբյուր պարտության զգացողություններով ապրող հասարակության հուզական քարտեզի ուսումնասիրության համար, ուժի և հեղինակության  կորստով, որն ընդունել կամ դատապարտվել է մելանխոլիայով ապրելու, մի զգացում,  որը հետևում է քաղաքի մարդկանց՝ որպես ճակատագիր:

Փամուքի հայրական տունը անցյալ դարի 30-ական թվականներին գտնվում էր Նշանթաշում։ Թաղամասը կառուցվել էր 18-րդ դարի վերջին և 19-րդ դարի սկզբին, Սելիմ 3-րդ և Մահմուդ 2-րդ սուլթան-հեղափոխականների օրոք, որոնք համարվում են Թուրքիայում եվրոպականացման հիմնադիրները։ Փամուքի ընտանիքը  կապող օղակ է հին մայրաքաղաքի երկու դարաշրջանների միջև՝ ներկայացնելով նոր պետություն կառուցողների սերունդը, որը ընդունել է եվրոպական կրթությունն ու մշակույթը: Հանրապետությունը, որը իսկապես ցանկանում էր արդիականացնել և արևմտայնացնել իրեն, արմատապես տարանջատեց օսմանյան անցյալը և նախկին մշակույթը, որը ներկայացվում էր փլուզված: Մի շարք մշակութային բարեփոխումներ, ինչպիսիք են հագուստի վերափոխումը, այբբենական հեղափոխությունը և լեզվի մաքրումը, նպատակ ունեին մերժել հինը և ավանդույթները, բերել բոլորովին նոր քաղաքակրթություն, ստեղծել նոր թուրքական ինքնություն և ընդհանուր առմամբ հասարակությունը թուրքացնել ամբողջությամբ։

Փամուքը նկատում է՝ չնայած նոր ճարտարապետությանը և ճաշակին՝ «այդ մեռնող մշակույթի մելամաղձությունը իրենց շուրջն էր: Ինչքան մեծ էր արևմտյանացման և արդիականացման ցանկությունը, այնքան հուսահատ էր  ցանկությունը,  ազատվել  ընկած կայսրության բոլոր դառը հիշողություններից. «[…] Բայց քանի որ ոչինչ, ո՛չ արևմտյան, ո՛չ  տեղական, չեկավ լրացնելու բացը, արևմտյանացման մեծ մղումը  հանգեցրեց անցյալի ոչնչացմանը»[4]:

Մյուս կողմից, Օրհան Փամուքը, ի տարբերություն իր համաքաղաքացիների մեծամասնության, մշտական և անխափան երկխոսության մեջ է անցյալի հետ, որով միշտ հիանում է և ինչ-որ առումով կարոտում, զգում պակասը:

Չնայած  անցյալը մոռանալու սուր  ցանկությանը՝ նրա հուշարձանները և հետքերը Ստամբուլի համայնապատկերի, նրա ճարտարապետության և գույների մի մասն էին: Դրանք Ստամբուլի բնակիչներին հիշեցնում էին կորցրած կայսրության մասին, չնայած այն հանգամանքին, որ նրանք չկարողացան հասնել և ընդունել դրա անարատ մշակույթը: Մարդիկ, չգիտակցելով Օսմանյան մեծ թվով հուշարձանների գեղեցկությունը և արժեքը, պարզապես ապրել են դրանց կողքին: Սա ցույց է տալիս, որ Փամուքի երիտասարդության Ստամբուլը չի կարողացել ըստ արժանվույն գնահատել ազգային հնությունը՝ ի տարբերություն այլ ժողովուրդների: Ստամբուլի պատմական հուշարձաններն աննկատելի բաներ են. դրանց կողքին ապրում են  պարզապես առանց առանձնակի ուշադրության։

Փամուքի կարծիքով՝ ժամանակակից Ստամբուլը գտնվում էր իրենց պատմական ժառանգութունից դուրս՝ սահմանափակելով իրենց կարողությունը հասկանալու այդ քաղաքակրթության արժեքները, որոնք չէին վաստակել. կրթություն ստացան այնպիսի  գրականության հիման վրա, որը զգալիորեն կրճատվել էր այբբենական և լեզվական հեղափոխությամբ: Դա էր պատճառը, որ հին մշակույթի ողջ հարստությունը նրանց համար անհասանելի էր մնում: Ահա թե ինչու, սովորաբար, միջին քաղաքացին, ընդհանուր առմամբ, մեծ գիտելիքներ չունի ավանդական գրականության և արվեստի մասին: Նրան զրկում են սեփական պատմությունը հասկանալուց, որը  խորապես մերժում է: Բայց, միևնույն ժամանակ, նա բավականաչափ պատրաստ չէ ընդունելու եվրոպական մտածողությունը և ավանդույթը:  «Ինձ դժբախտ էի զգում ծնվելով Օսմանյան Կայսրության փլատակների ու գերեզմանների վրա, թախծոտ ու աղքատ Ստամբուլում։․․․Արդա՞ր է, որ ինձ, ինչպես լոտոյի տոմսի, գցել են  հենց այդ ընտանիք, երկիր, քաղաք, որը պետք է սիրեմ և արդյո՞ք իրականում սիրում եմ»[5]։

Օրհան Փամուքի Ստամբուլը իրականի և երևակայականի, տեսանելիի և ֆանտազիայի խառնուրդ  է: Տպավորություն կա, թե Փամուքի Ստամբուլը ամենից առաջ իր գլխում է, իր հույզերի և տեսիլքների մեջ, որոնցում չկա հստակ սահման՝ ինչը գոյություն ունի, ինչը՝ ոչ: Նրա մտքերն ու պատկերացուները երբեմն ավելի ուժեղ են ու երկար, քան ինքը քաղաքը։ «Ի՞նչ տարբերություն այն մարդու միջև, որը երևակայում է, թե Նապոլեոնն է, և այն մարդու, որին թվում է, թե Նապոլեոնն է իրականում։ Առաջինը երջանիկ ֆանտազյոր է, երկրորդը՝ դժբախտ շիզոֆրենիկ»[6]։ «Եվ ինչպես մենք սովորում ենք մեր կյանքի մասին ուրիշներից, այնպես էլ մենք թույլ ենք տալիս, որ ուրիշները ձևավորեն մեր պատկերացումները այն քաղաքի մասին,  որտեղ մենք ապրում ենք»[7]:

Փամուքի մանկության Ստամբուլը սև-սպիտակ է, ինչպես հին լուսանկարը, կիսախավարի մեջ, մոխրագույն, որը նրա համար այդպես էլ մնաց և դաջվեց հիշողության մեջ։ Փողոցներն ու մայթերը՝ վտանգավոր, ինչպես գանգստերների ֆիլմերի մեջ։  Ողջ գիրքը մշուշված է քաղաքի վրա իջած հավերժական թախիծով։ Այդ զգացումը առավել տիրապետող է այստեղ. «Հիշում եմ Արա Գյուլերի արած մի լուսանկար՝ հրաշալիորեն արտահայտող սև-սպիտակ միջավայրը, որը և ինձ համար Ստամբուլը դարձնում էր Ստամբուլ։ Այնտեղ երկուսը մթնշաղի միջով քայլում են, նրանց հետևից սահում են ստվերները, և նրանք, ասես, իրենց հետևից տանում են գիշերը քաղաքում»[8]։

Քաղաքը կորցրել է իր գույները չքավորության, քանդված շենքերի, կեղտի պատճառով։ Փամուքի սիրելի թեմաներից մեկը՝ ձյունը, այստեղ ևս  վերածվել է սիմվոլի՝ մաքրության ու քողարկման։ Ձյունը գալիս, ծածկում է կեղտը, փոխարենը մարդկանց դարձնում ավելի միայնակ։ Սակայն պետք չէ մտածել, թե միայն աղքատությունն է բնորոշ. պարզապես պետք է հասկանալ Ստամբուլին։ Դրա համար պետք է որևէ եվրոպական քաղաքից թռչես Ստամբուլ և միանգամից ընկնես փողոցները՝ անցնես Ղալաթիո կամրջով՝ քաղաքի ամենասրտով և նայես եկող-գնացող մարդկանց՝ մուգ գույնի զգեստներով։ «Նայողին կթվա, թե բանը բարոյական նորմի մեջ է, բայց այդպես չէ, այլ ծանր ծանր տխրության մեջ ընթացող լրջության»[9]։

Օսմանյան կայսրության ժամանակ չկար լուսանկարչություն, որը ցույց կտար այդ ժամանակի Ստամբուլը, այդ պատճառով  հետագայում օգտագործում էին եվրոպացի ճամփորդների կատարած լուսանկարները։

Առանձնակի ուշադրության է արժանի Բոսֆորի դիտանկյունը։ Բոսֆոր բառը թուրքերեն «բողազ» բառից է, որը նշանակում է կոկորդ։ Երջանկություն է լինել Բոսֆորի ափին, քանի որ այն ասոցացվում է «օդ շնչելու» հետ։ Բոսֆորը քաղաքի հոգին է, նրանից է քաղաքը ուժ ստանում։ Նախկինում քաղաքաբնակները այդքան էլ չէին գնահատում Բոսֆորը՝ համարելով այն ուղղակի գեղատեսիլ նեղուց՝ նավերի անցմանը ծառայող, իսկ վերջին երկու հարյուր տարիներին դարձավ ամառանոցների և առանձնատների կառուցման վայր։ Նախկինում այնտեղ հունական փոքրիկ ձկնորսական տնակներ էին։ Հետագայում  կառուցված առանձնատները դարձան թուրք-օսմանյան  ինքնատիպ ճարտարապետության մասը։ Բոսֆորի ափին՝ հին, պատմական, հսկայական քաղաքի սրտում, ապրում է ամենակարող ու հմայիչ ծովի ազատությունն ու ուժը։ «Քայլողը հետևում է թողնում քաղաքի ծուխն ու կեղտը, զգում է ազատությունը… Այն նման չէ ամստերդամյան կամ վենետիկյան ջրանցնքերին, ոչ էլ Հռոմում ու Փարիզում հոսող գետերին, այնտեղ շարժվում են ծովային հոսանքները, սուրում են ալիքներից եկող քամիները»[10]։ Բոսֆորը բացում է իրական Ստամբուլի դեմքը՝ ձկոնորսներ, առանց շտապելու սուրճ կամ թեյ խմողներ, չինարներ, մզկիթներ, բարձրհասակ շենքեր, մինարեթներ, նորակառույցներ, որոնք օր օրի ավելի են շատանում։ Հայտնի հուշագիրներից Շանսի Հիսարը (1887-1963թթ․) «Բոսֆորի լուսնոտ գիշերներ», «Բոսֆորի առանձնատները» հուշերում նկատում է, որ ժամանակն է հասել վերածնելու հին մշակույթը այս տարօրինակ օրերում։ Բոսֆորը հոգի ունի։

 Փամուքի ես-ը շարունակ նույնանում է քաղաքին, նա մտածում է, երբ չափազանցում ես քաղաքիդ գեղեցկությունը, ցանկանում ես քողարկել սեփական թերություններդ, եթե քաղաքը մեզ երևում է գեղեցիկ, նշանակում է, որ մեր կյանքն էլ է այդպիսին։ «Իրերի իրական գեղեցկությունը տեսնելու համար պետք է դրանց նայես կողքից»[11]։

Hüzün- թուրքերեն բառ է, նշանակում է տխրություն և եկել է արաբերենից։ Այդպես է Մուհամեդը անվանել այն օրը, երբ կինը մահացավ, բառը արտահայտում է ծանր իրավիճակից բխող հոգեկան ցավ։

Իսլամական փիլիսոփայության մեջ տխրության երկու պատճառ կա՝

• Տխրություն՝ նյութական աշխարհից և նրա հաճույքներից չափազանց մեծ կախվածության հետևանքով։
• Տխրությունը՝ որպես դժգոհության զգացում, որը պայմանավորված է Ալլահին հասնելու անկարողությամբ։ Նման տեսակետը զարգանում է Սուֆիզմի մեջ: Սուֆիին չեն անհանգստանում աշխարհիկ խնդիրները (փողի պակաս, իրեր, մահ): Նա տառապում է Ալլահին մոտենալու և հոգևոր կյանքը հարստացնելու անկարողությամբ: Հետևաբար, տխրությունը հասկացվում է որպես մարդկային ոգու դրական զգացում:

«Ստամբուլի տխրությունը նրա երաժշտության տրամադրությունն է, և՛ պոեզիայի գլխավոր հասկացությունը, և՛ կյանքին հայացը, և՛ հոգեվիճակը, և՛ ինչ-որ նախահիմք, առանց որի Ստամբուլը չէր լինի Ստամբուլ, բոլորը միանգամից»[12]։  Դրա համար քաղաքը իր թախիծը տանում է հպարտությամբ և արժանապատվորեն կամ ձևացնում է, թե այդպես է։ Դրա համար էլ այդ հոգեվիճակը մի կողմից ժխտվում է, մյուս կողմից՝ հովանավորության արժանանում։

Բայց Փամուքը խոսում է շուտ իջնող մթնշաղի և հայրերի մասին, որոնք շտապում են տուն՝ լուսավորելով ճամփան թույլ լապտերով, խոսում է գրավաճառների մասին, որոնք տնտեսական ճգնաժամից հետո, ցրտից դողացող ձեռքերով, իրենց խանութներում օրերով սպասում են գնորդների, վարսահարդարների մասին, որոնք դժգոհում են, թե ժողովուրդը սկսել է քիչ սափրվել, երեխաների մասին, որոնք ֆուտբոլ են խաղում մեքենաների կողքին, կանանց մասին՝ շալերը գլխին և պլաստիկից տոպրակները ձեռքին՝ հանգիստ ավտոբուսի սպասելիս, թեյարանների մասին, մարդկանց ամբոխի մասին՝ ձմեռային գիշերներին շոգենավի սպասելիս, կանանց մասին՝ ամուսինների վերադարձին սպասող և վարագույրներից նայող, ծերունիների մասին՝ տուբերկուլյոզով հիվանդ, ջրի 2 կաթիլի պես նման  տների մասին, տոնավաճառների մասին՝ գիշերը դատարկվող, հազիվ նկատվող ծխի, ընթերացարանների ցուրտ սենյակների, փողոցային լուսանկարների, կինոթատրոնից եկած բույրերի մասին, պողոտաների մասին, որտեղ մայրամուտից հետո ոչ մի կնոջ չես հանդիպի, գերեզմանների, մզկիթների մասին, ժամացույցով աշտարակների մասին, որոնց էլ ոչ ոք չի նայում, դպրոցականների մասին, որոնք կարդում են Օսմանյան Կայսրության հաղթանակի մասին, մուրացկանների մասին, որոնք ամեն օր կանգնում են նույն անկյունում և ասում նույն գանգատի խոսքերը, անգլերենի չվերջացող դասերի մասին, Ոսկեեղջյուրի մասին, աղբյուրների, որոնք մնացել են առանց փականների։  «Եթե դուք զգում եք այս տխրությունը, եթե նկատում ենք նրա ներկայությունը քաղաքային պեյզաժներում, փողոցներում, մարդկանց մեջ, ապա այն դառնում է տեսանելի՝ ուր էլ որ նայեք, ասես թույլ ծուխ՝ Բոսֆորից բարձրացող, երբ ձմեռային օրերին ամպերի տակից հանկարծ նշմարվում է արևը»[13]։ Թախիծը Ստամբուլի համար «հիվանդություն է, որից կարելի է բուժվել», և ոչ թե «դբախտություն, որից պետք է դուրս պրծնել»։

***

Ժամանակակից բանասիրությունը գնալով ավելի հաճախակի է ուշադրություն դարձնում վերտեքստայնության ուսումնասիրությանը՝ որպես մշակութային կենդանի իրողության։ Վերտքեստայնության ամենակարևոր տեսակներից մեկը տեղային (տարածքային) տեքստն է, որն իրենից ներկայացնում է առանձին հեղինակային տեքստերի (գեղարվեստական, փաստագրական, լրագրողական, գիտական և այլն) միասնություն՝ միավորված առարկայի (երևույթի նկարագրման որոշակի լոկուսով) բաշխվածությամբ։ Լոկուսի դերում հաճախ հանդես է գալիս քաղաքը։ Որպես բարդ իմաստաբանական համալիր՝ այն արտացոլում է դարաշրջանի մշակութային և քաղաքակրթական իմաստների ամբողջականությունը[14]։  «Քաղաքային տեքստի» ուսումնասիրությամբ զբաղվում են փիլիսոփաները, քաղաքագետները, սոցիոլոգները, լրագրողները, գրականագետները: Այն ենթադրում է նոր վերլուծական լեզվի ի հայտ գալու առնչությունը գրականության հետ։

Քաղաքային վիպագրության և քաղաքային հետազոտությունների մեջ կա փոխադարձ կապ։ Ռեֆլեկտիվ գրողները հաճախ օգտագործում են սոցիալական հետազոտությունների վերլուծական տեխնիկան (օրինակ ՝ հարցազրույցը քաղաքի բնակիչների հետ՝ ներառյալ դիտարկումը), իսկ քաղաքը հետազոտողները  գրում են անհատական, հուզականորեն հարուստ, հաճելի մանրամասներով տեքստեր, որոնցում քաղաքը կյանքի է կոչվում[15]: Հաճախ քաղաքն ինքը դառնում է գլխավոր հերոսը, ինչպիսին են 20-րդ դարի գրական նմուշներից Ջեյմս Ջոյսի «Ուլիսեսը» կաm Թոմաս Մաննի «Վենետիկի մահը»։ Ժամանակակից ստամբուլյան տեքստ ստեղծողի կոչումը մեծ մասամբ պատկանում  է  Օրհան Փամուքին։ Օրհան Փամուքի հիմնական թեման երկու մեծ քաղաքակրթությունների միջև կապն է՝ Արևելք և Արևմուտք․ արևելյան և եվրոպական մշակույթների բարդ փոխազդեցություն: Նա դա բացահայտում է մի օրինակով՝ մասնավոր ճակատագրով՝ այն տեղավորելով պատմական-փիլիսոփայական և սոցիալ-մշակութային լայն ենթատեքստի մեջ։

 Օ. Փամուքի «Իմ անունը կարմիր է» վեպը  լույս է տեսել 1998 թ.։ Գործողությունները տեղի են ունենում  16-րդ դարի Օսմանյան Թուրքիայում՝ Ստամբուլում, 1591թ.։ Վեպը եվրոպական նկարչության ավանդույթների՝ դեպի Արևելք ներթափանցման և նրա՝   թուրքական մանրանկարչության վրա ազդեցության մասին է։ Օ. Փամուքը խնդիրը չի համարում «սեփականի» և «օտարի» խաղաղ փոխգործակցությունը, այլ ցույց է տալիս թուրք նկարիչների՝ ինքնության ճգնաժամը հաղթահարելու փորձերը։ Մի կողմում նրանք բախվում են նոր հնարավորություններին, որը նրանց առջև բացում է եվրոպական արվեստը, մյուս կողմից՝ նրանց մեջ արմատացած է  նվիրվածությունը ավանդույթին,  վախը՝ կորցնելու ինքնությունը։

Օ. Փամուքը իր երկրի պատմության մեծ գիտակ է։ Հետևաբար, «Իմ անունը կարմիր է» վեպը հուսալի է պատմական տեսանկյունից և ունի ամուր փաստական հիմք: Բայց իր գաղափարի իրականացման համար գրողը դիմում է գեղարվեստական սյուժեի և կերպարների ՝ դետեկտիվ և սիրային պատմության կտավում շարադրելով արվեստի, հավատքի, ավանդույթի մասին փիլիսոփայական մտքեր: Հիմնական սյուժեն կապված է անսովոր գրքի հետ, որը սուլթանը պատվիրել էր  գաղտնի պատրաստել: Գրքում նկարները պետք է համակցված լինեին թուրքական մանրանկարչության ավանդույթներով և եվրոպական նկարչությամբ: Վեպում դետեկտիվ գիծը միահյուսված է սիրո հետ. պատանեկության տարիներին Կարան կրքոտ սիրահարված էր իր հորեղբոր աղջկան՝ չքնաղ Շեքուրեին: Նա խոստովանում  է իրեն ներսից այրող այդ զգացումը, իսկ Շեքուրեն պատմում է  ամեն ինչի մասին հորը, որից հետո նա վռնդում է իր եղբորորդուն տնից:

Կարան հեռանում է  Ստամբուլից: Նա վերադառնում է իր հայրենիք միայն տասներկու տարի անց, երբ հորեղբայրը կոչ է  անում  աշխատել գրքի վրա և հետաքննել մի նկարչի սպանություն: Շեքուրեն այդ ընթացքում հասցրել էր ամուսնանալ, երկու որդի ծնել և այրիանալ: Նա համաձայնում  է դառնալ Կարայի կինը, բայց մեկ պայմանով. նա պետք է գտնի իր հորը սպանողին։ Կարան ուրախությամբ համաձայնում  է, և այս վեպի  հետագա զարգացումը կապված է մարդասպանի որոնման հետ։

«Իմ անունը կարմիր է» վեպում Օ. Փամուքի սիրած թեման Ստամբուլի անկումն է նախկին մեծությունից, գործընթաց, որը 16-րդ դարում նոր էր ուրվագծվում: Ներկայացնելու համար իրեն անհրաժեշտ էր երրորդ կողմի հայացք Ստամբուլին։ Գրողը օգտագործում է Կարայի կերպարը, որը տասներկու տարի չի եղել Ստամբուլում և կողքից  է նայում քաղաքին։  «Տասներկու տարի անց լուսնոտի նման մտա Ստամբուլ, այն քաղաքը, որտեղ ծնվել ու մեծացել եմ։ Մահացողների մասին ասում են, որ նրանց հողն է կանչում, իսկ ինձ մահն էր կանչում։ Սկզբում, երբ մտա քաղաք, կարծեցի, թե միայն մահ կա, հետո համեմատեցի սիրո հետ։ Բայց սերն այն ժամանակ, երբ առաջին անգամ մտա Ստամբուլ, քաղաքի հետ կապված հուշերիս չափ երկար և մոռացված մի բան էր»[16]:

Վեպը պարունակում է մի շարք հայտնի տեղանուններ: Դրանք Ստամբուլի շրջանների անուններն են, քաղաքային փողոցներ և հրապարակներ, ճարտարապետական ​​հուշարձաններ, բազարներ, սրճարաններ (Էսիրի շուկա, Ոսկեեղջյուր, հրեական թաղամաս, Այա Սոֆիա, Ալայի հրապարակ), պալատի մանրամասն նկարագրություններն ու սուլթանի գրապահոցները: Վեպը գաղափար է տալիս Ստամբուլի կյանքի, սովորույթների վարքի ու բարքի մասին: Օրինակ՝ մենք իմանում  ենք սուրճի տների կարևորության մասին, որոնցում անցել է քաղաքի բնակիչների կյանքի զգալի մասը: Այստեղ հավաքվել էին արվեստագետներ և սովորական քաղաքացիներ, զվարճախոս պատմողը ՝ մեդդան, նրանց կատակներով ու սրամիտ պատմություններով զվարճացրել է։ Այս ամենը վեպին հաղորդում են վառ, պայծառ միջավայրի պատկեր, որի վրա խաղարկվում է հիմնական գաղափարը։

Այսպիսով, վավերագրական և գեղարվեստական, պատմական և գեղարվեստական գրականության սինթեզի միջոցով Օ. Փամուքը հարություն է տալիս իր երկրի անցյալին, վերստեղծում է իր պատմության կարևոր շրջանը և բացահայտում է խնդրի գեղարվեստական ընկալումը, որն առանցքային է նրա գործի մեջ: Ավելին՝ մի կողմից պատմական իրողություններից, ճանաչելի տեղորոշումներից հյուսված Ստամբուլի կերպարը, մյուս կողմից՝ հեղինակի սուբյեկտիվ  հայացքները՝ գեղարվեստական սյուժեներով և կերպարներով, դառնում են հեղինակի  գաղափարների թարգմանը։ Ստամբուլը տարբեր ազգային, սոցիալական, մշակութային, ոճային կոդերի և տեքստերի համադրության կիզակետն է, որն ամուր մտնում է գրողի ստեղծագործության մեջ և ընթացքում բազմազան սիմվոլիկ փոխակերպումների և նոր իմաստների տեղիք է տալիս:

«Իմ տարօրինակ մտքերը» գրքի մասին խոսելիս, որը լույս է տեսել 2014թ․, Օ․Փամուքը անդրադառնում է քաղաքային կենցաղին ու քաղաքի հոգուն․

Լրագրող -«Իմ տարօրինակ մտքերը» վեպում Ստամբուլը նույն գլխավոր հերոսն է, ինչ Մևլութը: Ստամբուլում Մևլութի կյանքի մի քանի տասնամյակի ընթացքում քաղաքը կտրուկ փոխվել է: Ինչպե՞ս եք վերաբերվում Ստամբուլի արտաքին տեսքի և կենցաղի փոփոխություններին: Ի՞նչն եք սիրում, ինչի՞ համար եք ափսոսում:

Փամուք -Բոդլերի «Կարապը» բանաստեղծության մեջ ասվում է, որ «Քաղաքը սրտերից արագ է փոխվում: Միայն հիշողությունը գծում է եղած նկարը»։ Քաղաքի ավերումը և փոփոխությունը ինձ համար շատ զգայուն և ցավոտ թեմա է: Ստամբուլը անընդհատ փոխվում է: Իմ ընկերներից շատերը հին Ստամբուլը կարոտում են. փայտե տներ, քիչ մարդիկ, զբոսաշրջիկների պակաս, մելամաղձոտություն, գեղեցկություն, խայտառակություն, հին քաղաքի զգացում… Իմ քաղաքը հիմա փոխվում է: Հաջորդ սերունդը ցանկանում է ոչնչացնել և նոր գործեր անել: Որտե՞ղ է դա հակադրելու բարոյական, սոցիալական և գեղագիտական չափանիշը: Ես երկար տարիներ մտածում եմ այդ մասին, բայց այս հարցի պատասխանը դեռ չունեմ:

Մեր սեփական նշանակության խնդիրն է: Բայց, ընդհանուր առմամբ, կան թանգարաններ: Մենք ուզում ենք ինչ-որ բան նշանակել մեր կյանքում, պահպանել: Սա բարդ խնդիր է, որը կապված է ինչպես մահվան, այնպես էլ կրոնի հետ։ Ո՞րն է կյանքի իմաստը, ի՞նչ կլինի ինձնից հետո: Այդ մասին գրված է գեղարվեստական գրականություն: «Իմ տարօրինակ մտքերով» ես նույնանում եմ իմ հերոս Մևլութի հետ: Հաճելի է աշխարհին նայել նրա աչքերով: Ես գրել եմ այս էպիկական, համայնապատկերային վեպը Ստամբուլում Մևլութի կյանքի 40 տարվա մասին իմ նման նոստալգիկ մարդկանց համար: Ես ձեզ սա կասեմ. Թուրքիայում կառավարությունը փոխում է նավակների ձևը, վճարումները, քանդում է այգին և կառուցում այն մեկ այլ վայրում՝ առանց մեզ հարցնելու: Դա խանգարում է ինձ: Ես մտածում եմ Ստամբուլում նավակների ձևի մասին: Ես կարոտում եմ տաքսին, հին փողոցները, փողոցային երաժշտությունը. (Առևտրականի պես գոռալով) «Բո՜ւզա: Յոգո՜ւրտ»: Բայց չափանիշ գտնելը այնքան դժվար է. երբ պետք է դիմակայել փոփոխություններին և երբ օգտվել դրանից[17]:

Փամուքը կարևոր նշանակություն է տալիս Ստամբուլի պատմական, մշակութային, սովորութային կյանքի պահպանմանը։ Նա իր հերոսի՝ գավառից քաղաք եկած Մևլյութի կյանքի հետագծով ամբողջացնում է քաղաքի սոցիալ-մշակութային վարքն ու բարքը, բախումը հնի ու նորի՝ տարիների հետընթաց խաղարկումով։

[1] Памук О., Стамбул. Город воспоминаний, С.П., 2012, с. 489: Գրքից կատարված մեջբերումների թարգմանությունները մերն են։

[2] Նույն տեղում, էջ 11:

[3] Նույն տեղում, էջ 12։

[4] Նույն տեղում, էջ 27։

[5] Նույն տեղում, էջ 12։

[6] Նույն տեղում, էջ 37։

[7] Նույն տեղում, էջ 8։

[8] Նույն տեղում, էջ 52։

[9] Նույն տեղում, էջ 63։

[10] Նույն տեղում, էջ 72։

[11] Նույն տեղում, էջ 80։

[12] Նույն տեղ, էջ 121։

[13] Նույն տեղում, էջ 129։

[14] Голубков С.А., Семантика и метафизика города: «городской текст» в русской литературе XX века: учебное пособие. Самара: Изд-во «Самарский университет», 2010. 167 с, с 2.

[15] “Микроурбанизм. Город в деталях” / Сб. статей; под отв. редакцией О.Бредниковой, О. Запорожец. М.: Новое литературное обозрение, 2014. 352 с. 20.

[16] Օ․Փամուք, Իմ անունը կարմիր է, Ե․,2015, 496 էջ։ էջ 13

[17]https://m.lenta.ru/articles/2017/02/24/pamuk/amp/?fbclid=IwAR2W6iGGI77H2jTMbCboh7FHlAdeR6QRLFpo3BGWAgzNA9ggMH9Y981lQOo , 18․02․2020թ․