Գնացքով մայրցամաքային ԱՄՆ-ում ճամփորդելիս թե՛ գիշերը, թե՛ ցերեկը հաճախ ենք անցնում մեծ թվով ամայի քաղաքներով, որտեղ ոչ ոք երբեք չի իջնում։ Ավելի ճիշտ՝ մարդը, ով այս կողմերից չէ, ով տեղի գերեզմանատներում նախնիներ չունի թաղված, իրեն նեղություն չի տա իջնել այս քաղաքների մեկուսի կայարաններում կամ այցելել դրանց անհրապույր տեսարժան վայրերը։
Այս մասին էինք խոսում Չիկագո- Լոս Անջելես գնացքի մեկ այլ ուղեւորի հետ, ինձ պես մի առեւտրականի, Այովայով անցնելիս։
– Ճիշտ ես ասում,- համաձայնեց զրուցակիցս,- մարդիկ իջնում են Չիկագոյում, գրեթե բոլորն էլ ինչ-որ պահի այնտեղ իջնում են։ Իջնում են Նյու Յորքում, իջնում են Բոստոնում, Լոս-Անջելեսում։ Մարդիկ, որոնք այնտեղ չեն ապրում, գնում են, որ տեսնեն, հետ գան ու պատմեն տեսածը։ Իսկ ո՞վ իրեն նեղություն կտա իջնելու օրինակ Նեբրասկայի Ֆոքս Հիլ քաղաքում՝ ինչ-որ բան տեսնելու նպատակով։ Դո՞ւք։ Ե՞ս։ Ո՛չ մի դեպքում։ Էնտեղ ես ոչ ոք չունեմ, ոչ էլ գործս է մնացել, առողջարան էլ չէ, էնպես որ պետքս չի՛ էդ քաղաքը։
– Իսկ հիանալի չէ՞ր լինի օրինակ օրերից մի օր ոչ սովորական արձակուրդ կազմակերպել։ Հարթավայրերի մեջ կորած մի պստիկ գյուղ ընտրել, որտեղ ոչ մեկին չես ճանաչում, ու գնալ կորել էդ գրողի տարած վայրերում։
– Ձանձույթից կմեռնես։
– Չգիտես ինչու՝ ինձ էդպես չի թվում,- ասացի՝ պատուհանից դուրս նայելով,- հաջորդը ո՞ր քաղաքն է։
– Ռամփարդ Ջանքշընը։
Ժպտացի։
– Վատ չի հնչում։ Հենց այնտեղ էլ երեւի իջնեմ։
– Կամ ձեւեր ես թափում, կամ էլ հիմար ես։ Ուզածդ ի՞նչ է։ Արկածնե՞ր։ Ռոմա՞նտիկա։ Դե իջիր՝ տեսնեմ։ Տասը վայրկյան չանցած կհասկանաս, որ արածդ ապուշություն էր, տաքսի կբռնես ու հենց հաջորդ քաղաքում կհասնես մեր հետեւից։
– Հնարավոր է։
Հետեւում էի, թե ինչպես են հեռախոսի սյուները սլանում պատուհանիս առջեւով, էլի մեկն անցավ, հետո էլի, էլի։ Հեռու հեռվում արդեն սկսել էին նշմարվել քաղաքի թույլ ուրվագծերը։
– Բայց չեմ կարծում,- ականջիս հասավ սեփական ձայնս։
Դիմացս նստած առեւտրականն իրոք ապշած էր երեւում։
Որովհետեւ դանդաղ, շա՜տ դանդաղ ես սկսել էի բարձրանալ նստածս տեղից։ Վերցրի գլխարկս։ Տեսա, թե ինչպես է ձեռքս ձգվում ճամպրուկիս հետեւից։ Ճիշտն ասած՝ ինքս էլ պակաս զարմացած չէի։
– Սպասի՛ր,- բացականչեց առեւտրականը,- Այդ ի՞նչ ես անում։
Գնացքը կտրուկ շրջադարձ կատարեց։ Ես ճոճվեցի։ Հեռվում արդեն պարզ երեւում էր եկեղեցու գմբեթը, մի թավ անտառ, ամառային ցորենի մի արտ։
– Ոնց որ թե ուզում եմ իջնել,- պատասխանեցի։
– Լա՜վ, դե նստի՛ր,- ասաց։
– Չէ՛,- պատասխանեցի։- Էս քաղաքում հաստատ մի բան կա։ Գնամ՝ տեսնեմ։ Ժամանակ շատ կա։ Միեւնույն է՝ երկուշաբթիից շուտ Լոս-Անջելես հասնելու անհրաժեշտություն չունեմ։ Եթե հիմա գնացքից չիջնեմ, հետո ողջ կյանքս ինքս ինձ հարց եմ տալու, թե ինչ եմ բաց թողել, ի՞նչ թույլ տվեցի, որ կողքովս անցնի, մինչդեռ գնալու ու տեսնելու հնարավորություն ունեի։
– Մենք ընդամենը խոսում էինք,- ասաց հարեւանս,- էդ քաղաքում ոչ մի բան էլ չկա։
– Սխալվում ես,- պատասխանեցի,- կա՛։
Գլխարկս դրեցի ու ձեռքս առա ճամպրուկս։
– Աստվա՛ծ իմ,- ասաց զրուցակիցս։- Ոնց տեսնում եմ՝ իրոք որոշել ես իջնել։
Սիրտս կատաղի զարկում էր։ Դեմքս սկսել էր վառվել։
Գնացքը սուլեց։ Այն մեծ արագությամբ առաջ էր սլանում։ Անշեղորեն մոտենում էինք քաղաքին։
– Ինձ հաջողություն մաղթիր,- ասացի։
– Հաջողությո՛ւն,- գոռաց հետեւիցս։
Ձայն տալով՝ ես արդեն վազում էի դեպի ուղեկցորդը։
Կայարանահարթակի պատին մի հնադարյան, ներկը ծլեպ տված աթոռ էր հենած։ Աթոռին, ամբողջովին թուլացած, ասես սեփական հագուստի մեջ սուզված, մոտ յոթանասուն տարեկան մի մարդ էր նստած, որի ամբողջ տեսքը ասես պատմեր այն մասին, որ նրան մեխել են այդտեղ կայարանի կառուցման պահից ի վեր։ Արեւն այրել ու թխացրել էր դեմքը, այտերի մաշկը, մողեսի մաշկի պես, ծածկվել էր ակոսներով ու ծալքերով, ինչից նրա աչքերը անընդհատ կկոցած էին թվում ։ Ամառային քամին թեթեւ տարուբերում էր ածխասպիտակ մազերը։ Կապույտ վերնաշապիկը, որի վզի բացվածքից դուրս էին ցցվել ժամացույցի զսպանակներ հիշեցնող ճերմակ մազերը, խունացած էր այդ պահին մեզ նայող հետկեսօրյա երկնքի պես։ Կոշիկները այնպես էին ճաքճքել, ասես ծերունին դրանք հավերժորեն պահած լիներ վառվող վառարանի վրա՝ անշարժ ու անխնամ։ Ոտքերի տակ տարածվող նրա ստվերը ասես կատարյալ սեւ էին ներկել։
Երբ ես գնացքից իջնում էի, ծերունու աչքերն ուշի ուշով ուսումնասիրում էին գնացքի յուրաքանչյուր դուռը, մինչեւ ապշած կանգ առան ինձ վրա։
Մի պահ թվաց, թե պատրաստվում է ինձ ձեռքով ողջունել։
Սակայն միակ փոփոխությունը նրա կկոցած աչքերում ինչ-որ գունային երանգի ավելացումն էր, քիմիական ինչ-որ ռեակցիա, որ նշանակում էր՝ ճանաչեցի։ Իսկ ծերուկն առաջվա պես անշարժ էր, ո՛չ բերանը, ո՛չ ակնակապիճը, ո՛չ անգամ որեւէ մատ չէր շարժել։ Ընդամենը ներքին ինչ-որ անտեսանելի շարժ, համարյա աննկատ ու աննկարագրելի։
Գնացքը շարժվեց, եւ ես, առիթից օգտվելով, թեքեցի հայացքս՝ հետեւելով դրա ընթացքին։ Կառամատույցին ուրիշ ոչ ոք չկար։ Սարդոստայններով ծածկված, եւ մեխերով ամուր գոցված դրամարկղի մոտ որեւէ մեքենա չէր երեւում։ Միայն ես էի պոկվել աղմկարար մետաղյա գնացքից՝ ոտք դնելու կառամատույցի անհաստատ, ճռճռան տախտակներին։
Գնացքի սուլոցը լսվեց արդեն լեռան վրայից։
,Ապո՜ւշե։ Մտածեցի։ Գնացքիս հարեւանը ճիշտ էր ասում։ Ես արդեն սկսել էի սարսափել ձանձրույթից, որ սպասում էր ինձ այդտեղ։ ,Լավ, դե լավ,- մտածեցի,- գուցե եւ հիմար եմ, այո՛, բայց փախչե՞լ, ո՛չ մի դեպքումե։
Ճամպրուկիս հետ միասին առանց ծերունու կողմը նայելու իջանք կառամատույցից։ Երբ անցնում էի կողքով, նրա հնամենի մարմինն էլի թեթեւակի թեքվեց, բայց այս անգամ ես լսեցի դրա ճռռոցը։ Ոտքերը հանդարտ իջան ու դիպան կառամատույցի քայքայված տախտակներին։
Ես շարունակեցի քայլել։
– Բարի օր,- ասաց հազիվ լսելի ձայնով։
Գիտեի, որ ինձ չի նայում, այլ անամպ երկնքի շողացող անվերջությանը։
– Բարի օր,- պատասխանեցի։
Ու կեղտոտ փողոցով քայլեցի քաղաքի կողմը։ Մի հարյուր յարդ անցնելով՝ հետ նայեցի։
Ծերունին դեռ նստած էր նույն տեղում եւ նայում էր արեւին, ասես հարցի պատասխան ուներ նրանից ստանալու։
Ես շարունակեցի ճանապարհս։
Շարժվում էի քնկոտ, հետմիջօրեի քաղաքի միջով, որեւէ մեկի կողմից չճանաչված ու աննկատ, լրիվ միայնակ, որպես հոսանքի ուղղությամբ քշվող մի կարմրախայտ, որն աշխատում է չդիպչել կողքով հոսող կյանքի անապական գետի ափերին։
Կասկածներս հաստատվեցին։ Այդ քաղաքում իրոք ոչինչ չէր կատարվում, եթե չհաշվենք հետեւյալ ,իրադարձություններըե․
Ուղիղ ժամը չորսին շրխկաց Հոնեգարի շինանյութի խանութի դուռը, այնտեղից դուրս եկավ մի շուն՝ ճանապարհի փոշու մեջ թավալվելու։ Չորսն անց կեսին խմելու ձողիկը աղմուկով բախվեց հյութի դատարկված բաժակի հատակին, խախտելով անդորրն այնպես, ինչպես ցավից ոռնացող հիվանդը կխախտեր դեղատանը տիրող լռությունը։ Ժամը հինգին տղեկներն ու խճաքարերը լցվեցին քաղաքային գետակը։ Հինգն անց տասնհինգ՝ մայր մտնող արեւի թեք ճառագայթների տակ մրջյունների մի խումբը հպարտ վեհությամբ արշավում էր կնձենիների ստվերում։
Իսկ ես շարունակում էի դանդաղ պտտվել քաղաքում՝ ինքս ինձ համոզելով, որ այնտեղ ամեն դեպքում պետք է որ տեսնելու արժանի ինչ-որ բան լինի։ Հաստատ պիտի որ լինի։ Համոզված էի, որ պիտի շարունակեմ քայլել ու փնտրել։ Համոզված էի, որ կգտնեմ։
Այնպես որ քայլում էի։ Փնտրում էի։
Ամբողջ օրվա ընթացքում միայն մի հաստատուն ու անփոփոխ բան կար․ խունացած կապույտ տաբատով ու շապիկով ծերունին անընդհատ ինչ-որ տեղ մոտերքում էր։ Երբ մտա մի բան ծամելու, նա տեղավորվեց դրսում, խանութի դիմաց՝ ոտքերի տակ ծխախոտ թքելով, որն արագորեն վերածվում էր փոշոտ թքագնդիկների։ Երբ կանգ առա գետի մոտ, նա էլի այնտեղ էր, հոսանքով մի քիչ ներքեւ, ձեւացնում էր, թե ձեռքերն է լվանում գետի մեջ։
Երեկոյան մոտ յոթն անց կեսի կողմերը, երբ ես արդեն յոթերորդ կամ ութերորդ պտույտն էի անում քաղաքի անկյանք փողոցներով, քայլերի ձայն լսեցի։
Հետ նայեցի։ Ծերունին փորձում էր հասնել ինձ, ուղիղ ոտքերի առաջը նայելով, չորացած խոտի մի ծեղ դեղնած ատամների արանքում։
– Շատ երկար տեւեց,- ասաց հանդարտ տոնով։
Մթնշաղի միջով կողք-կողքի քայլեցինք։
– Շա՜տ երկար,- շարունակեց,- կառամատույցում սպասում էի։
– Դո՞ւք,- հարցրի։
– Հա՛,- գլխով արեց՝ ծառերի ստվերից դուրս չգալով։
– Ինչ որ մեկի՞ն էիք սպասում կառամատույցում։
– Հա՛,- ասաց,- քե՛զ։
– Ի՞նձ,- կրկնեցի։ Ձայնիս մեջ ակնհայտորեն զարմանքի նոտաներ հնչեցին։- Ինչո՞ւ․․․ Նախկինում ինձ երբեւէ տեսած չկաք։
– Ասացի, թե տեսե՞լ եմ։ Ասացի միայն, որ սպասում էի։
Հասել էինք քաղաքի ծայրը։ Ծերունին շրջվեց, ես էլ՝ նրա հետ, ու գետի մթնող ափի երկայնքով քայլեցինք դեպի բլուրները, որտեղով գիշերային գնացքները սուրում էին արեւելք ու արեւմուտք՝ միայն հատուկենտ դեպքերում կանգ առնելով։
– Ուզում եք իմ մասին ինչ-որ բա՞ն իմանալ,- նորից հարցրի։- Դուք շերի՞ֆն եք։
– Չէ՛, շերիֆը չե՛մ։ Ոչ էլ քո մասին ինչ-որ բան իմանալու կարիք ունեմ։- Նա ձեռքերը խրեց գրպանները։ Արեւն արդեն մայր էր մտել։ Օդում անակընկալ սառնություն էր զգացվում։- Ուղղակի զարմացա, որ վերջապես եկար, էդքան բան։
– Զարմացա՞ք,- հարցրի։
– Հա՛, զարմացա,- ասաց,- եւ․․․ ուրախացա։
Կտրուկ կանգ առա ու աչքերս հառեցի ծերունու դեմքին։
– Երբվանի՞ց եք կառամատույցում սպասում։
– Քսան տարի կլինի, մի երկու տարի այս կողմ, այն կողմ։
Գիտեի, որ ճիշտ է ասում։ Նրա ձայնը գետի ջրի նման հանգիստ ու հանդարտ էր հոսում։
– Ու ի՞նձ էիք սպասում,- նորից հարցրի։
– Կամ քեզ պես մեկին,- պատասխանեց։
Շարունակեցինք քայլել խտացող մութի միջով։
– Ո՞նց էր, հավանեցի՞ք մեր քաղաքը։
– Լավն էր։ Խաղաղ,- ասացի։
– Լավն էր, խաղաղ,- գլխով արեց։- Մարդկանց նմա՞ն։
– Մարդիկ էլ լավն ու հանգիստ են երեւում։
– Էդպիսին են, որ կան,- ասաց,- լավը ու հանգիստ։
Ես պատրաստ էի շրջվել ու հետ վերադառնալ, բայց ծերունին շարունակում էր խոսել, եւ որպեսզի անքաղաքավարի չթվամ ու լսեմ՝ ինչ է ասում, ստիպված էի շարունակել քայլել խտացող մութի միջով՝ դեպի քաղաքից դուրս ծավալվող դաշտերն ու մարգագետինները։
– Հա՜,- ասաց ծերունին,- էն օրը, որ թոշակի անցա, քսան տարի առաջ, եկա նստեցի էս կառամատույցում ու տենց էլ մնացի էստեղ նստած, ոչինչ չէի անում, սպասում էի, որ մի բան տեղի կունենա, հաստատ չգիտեի՝ ինչ։ Հեչ մտքովս էլ չէր անցնում։ Որ հարցնեիր, չէի կարողանա պատասխանել։ Բայց ա՛յ, հենց վերջապես էդ բանը կատարվեր, ես կհասկանայի, կնայեի ու կասեի՝ հա՛, հենց սրան էի սպասում, ա՛յ մարդ։ Գնա՞ցք շուռ գար։ Հը՛ը։ Հին ընկերուհի՞ս վերադառնար հիսուն տարի անց։ Չէ՛ ու չէ՛։ Բարդ է ասելը։ Ինչ-որ մեկը։ Ինչ-որ մի բան։ Ու ոնց որ թե դա քեզ հետ կապ ունի։ Երանի կարողանայի բացատրել․․․
– Ամեն դեպքում՝ փորձեք,- ասացի։
Երկնքում երեւացին աստղերը։ Մենք շարունակում էինք քայլել։
– Լավ,- ասաց ի վերջո,- ներսիդ մասին շա՞տ բան գիտես։
– Ներքին օրգաննե՞րս նկատի ունեք, թե՞ հոգեբանության առումով։
– Ա՛յ հենց դա նկատի ունեի։ Գլուխդ, ուղեղդ։ Դրա մասին շա՞տ բան գիտես։
Ոտքերիս տակ խոտը խշխշաց․
– Ինչ-որ բաներ գիտեմ,- ասացի։
– Շա՞տ մարդկանց ես ատել կյանքիդ ընթացքում։
– Դե, որոշներին ատել եմ։
– Բոլորս էլ էդպես ենք։ Ատելը նորմալ բան է, էդպես չի՞։ Մենակ ատելը չի, բա չի լինո՞ւմ էնպես, չնայած էդ մասին սովորաբար չենք խոսում, բայց չի լինո՞ւմ, որ մեկին էնքան ատես, որ ուզես խփել, երբ քեզ ցավեցնում է, անգամ սպանել։
– Շաբաթ չի անցնում,- պատասխանեցի,- որ նման ցանկություն չունենամ ու մի կողմ չթողնեմ։
– Մեր ամբողջ կյանքի ընթացքում փորձում ենք մի կողմ թողնել, մոռանալ,- ասաց ծերունին,- հասարակությունը էսպես ու էսպես է ասում, մայրդ ու հայրդ էս ու էն են սովորեցնում, օրենքը սա ու նա է պահանջում։ Էնպես որ մի սպանության ցանկություն մի կողմ ես գցում, անցնում ես երկրորդին, հետո էլի ու էլի։ Մինչեւ հասնում ես իմ տարիքին, ականջի հետեւ գցած արդեն հսկայական քանակությամբ բեռ ես հավաքած լինում։ Որ բախտդ էլ չբերի, պատերազմ չգնաս, դրանից ազատվելու ոչ մի հնար չկա։
– Որոշ մարդիկ թակարդներ են լարում, կամ թռչունների որսի են գնում,- ասացի,- մյուսները բռնցքամարտով կամ ըմբշամարտով են զբաղվում։
– Իսկ էնպիսինները կան, որ ո՛չ մեկն են անում, ո՛չ մյուսը։ Հիմա ես էդ մարդկանց մասին եմ խոսում, որոնք չեն անում էդպիսի բաներ։ Օրինակ՝ ե՛ս։ Ամբողջ կյանքս էդ մարմինները աղ եմ դրել գլխիս մեջ, փռել եմ սառույցին ու սպասել եմ։ Երբեմն մարդ ուղղակի գժվում է էդ քաղաքի ու դրանում ապրող մարդկանց վրա, որ ստիպում են էդ մտքերը էդպես մի կողմ թողնել, մոռանալ։ Սկսում ես նախանձել քարանձավում ապրող նախնադարյան մարդուն, որ կարող էր մի բարձր ճիչ արձակել ու մահակով ինչ-որ մեկի գլխին խփելով՝ հոգին բերանը բերել։
– Եվ հետեւաբա՞ր․․․
– Եվ հետեւաբար՝ յուրաքանչյուրս կուզեր կյանքում գոնե մի անգամ սպանած լինել, մի քիչ թեթեւացնելու համար էդ ամբողջ ծանրությունը, ուղեղում գործած էդ բոլոր սպանությունները, որոնք էդպես էլ քաջություն չունեցավ իրականացնելու։ Եվ օրերից մի օր մարդ դա անելու հնարավորություն է ստանում։ Ինչ-որ մեկը վազում է նրա մեքենայի առջեւով, եւ, մոռանալով արգելանքը, նա շարունակում է առաջ ընթանալ։ Նման դեպքերում որեւէ մեկը որեւէ բան ապացուցել չի կարող։ Մարդն ինքն իրե՛ն անգամ չի խոստովանի, որ սպանություն գործեց։ Նա ուղղակի ժամանակին ոտքը չդրեց արգելակին, էդքան բան։ Բայց դու հասկանում ես, չէ՞ եւ ես էլ եմ հասկանում, թե ինչ տեղի ունեցավ։
– Հա՛,- ասացի։
Քաղաքը հեռվում էր մնացել։ Մենք երկաթուղային ռելսերի մոտ էինք, անցնում էինք փոքրիկ գետակի վրա փռված փայտե կամրջակով։
– Եվ այսպես,- ասաց ծերունին աչքը ջրերին հառած,- սպանության միակ տարբերակը, որ արժե իրականացնել, այն է, երբ որեւէ մեկը գլխի չի ընկնի, թե ով է այն գործել, ինչո՞ւ է գործել եւ ո՞ւմ է սպանել, ճի՞շտ է։ Էս գաղափարը հավանաբար մեջս մի քսան տարի առաջ ծնվեց։ Էնպես չի, որ ամեն օր դրա մասին էի մտածում, կամ էլ ամեն շաբաթ։ Երբեմն ամիսներ էին անցնում առանց հիշելու էդ մասին։ Բայց գաղափարը հետեւյալն էր․ յուրաքանչյուր օր այս կողմերով միայն մի գնացք է անցնում։ Երբեմն էդ մեկն էլ այստեղ չի կանգնում։ Էնպես որ, եթե ուզում ես մեկին սպանել, ստիպված ես սպասել, էդպես չէ՞, երկար տարիներ, մինչեւ մի կորած-մոլորած օտարական գա հասնի էս կողմերը, իջնի գնացքից առանց որեւէ կոնկրետ նպատակի, մեկը, որը ոչ մեկին չգիտի եւ ում ոչ ոք չգիտի էս քաղաքում։ Եվ այնժամ, միայն ա՛յդ դեպքում, մտածում էի՝ կառամատույցին դրված աթոռիս նստած, կարող ես հետեւել նրան, եւ երբ որեւէ մեկը չի տեսնում, սպանել ու մարմինը գետը նետել։ Նրան կգտնեն էստեղից մղոններ ներքեւ։ Գուցե անգամ երբեւէ չգտնեն էլ։ Որեւէ մեկի մտքով էլ չի անցնի հասնել Ռամփարդ Ջանքշըն ու նրան էստեղ փնտրել։ Ախր նա էստե՛ղ չէր գալիս։ Ուրիշ ինչ-որ տեղ էր գնում։ Էս էր իմ ամբողջ ծրագիրը։ Ես կճանաչեի էդ մարդուն, հենց որ նա գնացքից իջներ։ Կճանաչեի միանգամից, պարզ ու հստակ․․․
Ես կանգ առա։ Շատ մութ էր։ Լուսինը դեռ մի ժամ էլ դուրս չէր գալու։
– Հաստա՞տ,- հարցրի։
– Հա՛,- պատասխանեց, եւ նկատեցի, թե ոնց բարձրացրեց գլուխն ու նայեց աստղերին։- Դե լավ, շատ խոսեցի։- Նա մոտեցավ ու բռնեց արմունկս։ Ձեռքը եռում էր, ասես ինձ դիպչելուց առաջ այն պահել էր կրակի վրա։ Մյուս ձեռքը՝ աջ ձեռքը, նա բռունցք արած թաքցրել էր գրպանում։ – Շատ խոսեցի։
Ճիչ լսվեց։
Ցնցվեցի։
Վերեւում ինչ-որ տեղ արագընթաց գիշերային ճեպընթացը սուրաց անտեսանելի ճամփաներով՝ լուսավորելով բլուրը, անտառը, ագարակը, քաղաքային շինությունները, դաշտը, ջրանցքը, մարգագետինը, հերկած հողերն ու առուները, ապա բարձր, կատաղի սուլոցով անհետացավ ինչ-որ տեղ՝ հեռուներում։ Երկաթգծերը դրանից հետո եւս ինչ-որ մի ընթացք շարունակեցին դողալ։ Հետո լռություն տիրեց։
Մթության մեջ կանգնել, իրար էինք նայում ես ու ծերունին։ Նրա ձախ ձեռքը շարունակում էր բռնած պահել արմունկս։ Մյուս ձեռքը դեռ թաքնված էր գրպանում։
– Կարո՞ղ եմ մի բան ասել,- հարցրի վերջապես։
Ծերունին գլխով արեց։
– Իմ մասին,- ասացի։ Ստիպված էի կանգ առնել։ Դժվարությամբ էի շնչում։ Սակայն ինքս ինձ ստիպեցի շարունակել։- Զվարճալի է։ Ես էլ եմ հաճախ ձեր պես մտքեր ունեցել։ Ճիշտ եմ ասում, հե՛նց այսօր, գնացքի մեջ մտքովս անցավ, թե ինչ հիանալի, ի՜նչ հիանալի, իրո՛ք ինչ հիասքանչ բան կլիներ այդպես վարվել։ Վերջին շրջանում բիզնեսում անհաջողությունների շարան է սկսվել։ Կինս անկողնուց վեր չի կենում։ Հենց անցած շաբաթ լավագույն ընկերս մեռավ։ Աշխարհում պատերազմներ են։ Ինքս էլ գերլարված վիճակում եմ։ Պիտի որ շատ օգտակար լիներ ինձ համար․․․
– Ի՞նչ,- հարցրեց ծերունին՝ ձեռքը դեռ ձեռքիցս չհեռացնելով։
– Իջնել գնացքից մի որեւէ Աստծուց մոռացված քաղաքում,- ասացի,- որտեղ ինձ ոչ ոք չի ճանաչում, ատրճանակը թեւիս տակ դրած, գտնել մեկին, սպանել նրան, թաղել, հետ գնալ կայարան, նստել գնացքն ու տուն գնալ, ու ոչ մեկը, ինչքան էլ նա խորագետ լինի, ոչ մի դեպքում գլխի չի ընկնի, որ դա ես եմ արել։ Երբե՛ք։ Կատարյալ հանցագործություն կլիներ,-մտածում էի ես,- մի իսկական կատարելություն։ Էդ նպատակով էլ հենց իջա գնացքից։
Դեռ մոտ մեկ րոպե ես ու ծերունին շարունակում էինք կանգնած իրար նայել մթության մեջ։ Թվում էր՝ մեկս մյուսիս սրտի ձայնն ենք լսում, արագ, անտանելի արագ։
Հողը շարժվեց ոտքերիս տակ։ Սեղմեցի բռունցքներս։ Ուզում էի թավալվել գետնին։ Ուզում էի գնացքի պես ուժեղ ոռնալ։
Որովհետեւ հանկարծ անգամ ինձ համար շատ անսպասելիորեն հասկացա, որ այն ամենն, ինչ հենց նոր ասում էի, պարզապես սուտ չէր, որ հորինել էի կյանքս փրկելու նպատակով։
Այն ամենն, ինչ հենց նոր ասում էի այս մարդուն, ճշմարտություն էր։
Հիմա արդեն հասկանում էի, թե ինչու էի իջել գնացքից ու ինչու էի շրջում քաղաքի փողոցներում։ Հասկացա, թե ինչ էի փնտրում իրականում։
Ծերունին ծանր ու արագ էր շնչում։ Ձեռքով կախվել էր թեւիցս, ասես կընկներ, եթե բաց թողներ։ Սեղմել էր ատամները։ Թեքվեց դեպի ինձ, ես էլ դեպի իրեն էի թեքվել։ Սարսափելի խիտ լռություն էր կախվել մեր միջեւ, ինչպիսին լինում է պայթյունից անմիջապես առաջ։
Վերջապես նա ստիպեց իրեն խոսել։ Դա հրեշավոր բեռան տակ ճզմված մարդու ձայն էր։
– Ո՞նց կարող եմ վստահ լինել, որ թեւիդ տակ իրոք ատրճանակ կա։
– Չեք կարող վստահ լինել,- ձայնս վերածվեց շշուկի,- երբեք հաստատ չե՛ք իմանա։
Ծերունին սպասում էր։ Ինձ թվաց՝ քիչ է մնում ուշաթափվի։
– Ահա թե ինչ ուրեմն,- ասաց։
– Հենց էդպե՛ս,- ասացի։
Նա ամուր սեղմեց աչքերը։ Հետո ամուր սեղմեց շուրթերը։
Եւս հինգ վայրկյան անցավ մինչեւ որ նա շատ դանդաղորեն, դժվարությամբ հեռացրեց ձեռքն իմ սեփական՝ չափազանց ծանրացած ձեռքից։ Ապա ցած նայեց իր աջ ձեռքին ու դանդաղ հանեց այն գրպանից, դատա՛րկ։
Շատ դանդաղ, մի տեսակ ծանր անվստահությամբ մենք շրջվեցինք իրարից եւ կուրորեն, բացարձակ ոչինչ չտեսնելով, սկսեցինք քայլել թանձր մթության միջով։
ՄՈԼՈՐՎԱԾ ՈՒՂԵՎՈՐՆԵՐԻՆ ՎԵՐՑՆՈՂ կեսգիշերային գնացքի լույսերը լուսավորեցին ռելսերը։ Եվ միայն այն բանից հետո, երբ գնացքը թափ հավաքեց ու հեռացավ կայարանից, ես դուրս նայեցի փուլմանի վագոնի բաց դռնից։
Ծերունին էլի նստած էր նույն տեղում, կայարանի պատին հենած իր աթոռին, խունացած կապույտ վերնաշապիկով ու տաբատով, արեւից սեւացած դեմքով ու անընդհատ թարթող աչքերով։ Երբ գնացքն անցնում էր կողքով, նա անգամ չնայեց իմ կողմը։ Հայացքն ուղղել էր արեւմուտք, դեպի դատարկ ռելսերը, որոնցով վաղը, կամ գուցե մյուս օրը, կամ գուցե դրան հաջորդող օրերից որեւէ մի օր մի գնացք, ի՛նչ-որ մի գնացք, ցանկացա՛ծ գնացք, կարող էր հանկարծ հասնել այդ կողմերը, կարող էր դանդաղացնել ընթացքը, կարող էր կանգ առնել։ Նրա դեմքը կենտրոնացած էր, աչքերը, կույրի աչքերի պես սառած, ուղղված էին դեպի արեւելք։ Նա ասես հարյուր տարեկան լիներ։
Գնացքը ոռնաց։
Ինքս էլ, միանգայն անսպասելիորեն ծերացած, աչքերս կկոցած, դուրս էի թեքվել դռնից։
Խավարը, որ մեզ մոտեցրել էր իրար, հիմա հայտնվել էր մեր միջեւ։ Ծերունին, կայարանը, քաղաքն ու անտառը կորել էին այդ խավարի մեջ։
Սակայն դեռ մեկ ժամ էլ ես շարունակում էի կանգնած մնալ աղմուկի ու շաչյունի մեջ՝ հայացքս հառած հետ՝ այդ ամբողջ մթությանը։
Թարգմանություն անգլերենից՝ Ռուզան Ազիզյանի
