(Հատված անտիպ վեպից)
Tempo: Adagietto
Գործիք․ թավջութակ, դաշնամուր
Գնացին։ Ինչպես միշտ։ Եկան, քամի արեցին, ամեն բան խառնեցին ու փախան։ Ինքն իրեն կրկնում էր Հերոն՝ հատակին թափված կեղտոտ սպասքն ու ուտելքիի կտորտանքը հավաքելով։ Զատկական անձեռոցիկների փայլուն ձվիկներն ու հավի ճուտիկները տխուր ու նեղացած էին։ Ամեն անգամ շարվում էին սեղանին, սպասում, թե ինչպես են գոհացնելու հյուրերին ու հետո անգամ ժամկետանց ուրախության չէին արժանանում։
Հերոն լուռ էր։ Շրթունքներն ամուր սեղմած։ Էն հին քարի կտորն էլի կծկվել, եկել-կանգնել էր կոկորդին։ Վաղուց էր, երբ մի ամսով հոգեբուժարան պառկեց՝ նյարդերը բուժելու։ Էն ժամանակ ամեն նման պատահարից հետո խեղդվում էր։ Կոկորդում կծկվում էր քարի կտորը։ Հրաժարվում էր ուտել։ Դա սկսվեց, երբ գործել այլևս չէր կարողանում։ Ձախ ձեռքը կորցրել էր ճկունությունը, չեր լինում շյուղերով կամ հելունով աշխատել։ Հերոն աջլիկ էր ու երբեք չէր մտածել ձախի կարևորության մասին: Հիշում էր, ինչպես էր ձախլիկ Սոնային ստիպելով, ծեծուջարդով աջլիկ դարձրել՝ այնքան վստահ էր դրա անհրաժեշտության մեջ: Ձախ ձեռքը կորցնելուց հետո դառնահամը բերանում ու դառնաժպիտը դեմքին՝ օրեր շարունակ մտածում էր, որ կյանքը կրկին ամեն ինչ իր տեղը դրեց: Սա իրեն պատիժ էր, որ հասկանար հավասարակշռության կարևորությունը: Աջի ու ձախի: Վերև-ներքևի: Սեր-ատելության: Աղջիկ-տղայի:
Ժամանակին նյարդերը ձեռագործով էր հանգստացնում։ Օրերով ու ժամերով լուռ գործում էր։ Հեռուստացույցի առջև, երաժշտության տակ․․․ Շոպենի․․․ աղջկա հորինած նոր պարը նայելիս, հարևանների հետ սրճելիս կամ Մհերի դասերին հետևելիս։ Երբ վերջացնում էր ճաշն ու լվացքը։ Արդուկը։ Կամ՝ արդուկը կիսատ թողած։ Հենց զգում էր, որ հիմա կպայթի՝ գործում էր ու գործում։ Մտածում էր՝ ինչ զգացմունքներ ու մտքեր է տվել այդ անհամար ժակետներին ու սվիտերներին, շարֆերին ու շալերին, գլխարկներին։ Ի՜նչ կրակ, ատելություն, ինքնատելություն, նվաստացում ու ինքնանվաստացում, բարկություն, սեր, սե՞ր․․․ Կատաղած գույներ։ Վերջերս Սոնան ինտերնետով մի կայք ցույց տվեց՝ “ugly scarves” անունով։ Կայքի անունն իր համար թարգմանեց՝ «տգեղ շարֆեր»։ Ինչ-որ գերմանուհու կայք էր։ Նախաբանում գերմանուհին գրում էր, որ գործելն իր կյանքի անբաժան ուղեկիցն է, ինքը շյուղերն ու թելերն ամեն տեղ հետը տանում է և շարֆեր գործում հանդիպումների, կոնֆերանսների, քննարկումների, սեմինարների ժամանակ, տարատեսակ խոսակցությունների մաջալին, որ այդ շարֆերը կլանում են վայրը, ժամանակը, մարդկանց, նրանց ապրումները՝ բարկություն, ուրախություն, տխրություն, երկրաչափություն, ուժ, թախիծ, սեր, ատելություն, քաղցրություն, դառնություն, կատաղություն, մեխանիկա, չասվածություններ ու դատարկություններ։ Որ ինքը ոչ թե շարֆեր, այլ կյանք է վաճառում։ Այ էս անպատեհ դեղին գծերով, մուգ կարմիր շարֆը, օրինակ, հուսահատության ու կատաղության արանքում մի քննարկման ժամանակ է գործվել, կոչվում է «կռիվ», ու խորհուրդ է տրվում պատերազմ գնալիս։ Կայքում ամեն շարֆ իր անունն ու ուղեկցող դեղատոմսն ուներ։ Հիմարություն։ Ո՞ր մի ապուշը «հուսահատություն» անունով շարֆ կկրի։ Հատկապես եթե գիտի, որ հուսահատ խոսակցությունների մեջտեղում է գործվել։ Մտածել էր Հերոն։ Բայց հետո հիշել էր, որ իրեն ամեն անգամ հուսահատությունն է ապրելու ուժ տվել ու մի նոր կատաղությամբ է ընկել կյանքի ջանը։ Անտեսանելի, անորսալի կենսունակությամբ, որն անվան հետ փորձել են կտրել, բայց չի հաջողվել։ Մեկը կար՝ շատ նուրբ թելից, երկնագույն շարֆ էր ու կոչվում էր «հանդարտություն»։ Գործվել էր հոսպիսում աշխատող բուժքույրերի հանդիպման ժամանակ։ Խորհուրդ էր տրվում մահացու հիվանդ երեխաներին։ Շարֆերն իսկապես տգեղ էին։ Որովհետև ոչ գույներն էին համադրած, ոչ թելերը, ոչ նախշերը։ Շարֆերի հեղինակն ինքն էր ասում, որ երբ թելը վերջանում է, շարունակում է ձեռքի տակ եղած առաջին իսկ թելով, ու դա էլ է շարֆի պատմությունը։ Իսկը կյանքի պես․ որքան ուզում ես ձևավորել, զարդարել, սիրունացնել, կառուցել ուզածիդ պես՝ ստացվում է այն, ինչ ստացվում է, դու չես նյութի, գույնի, ժամանակի, տեղի ընտրողը, դու միայն կատարողն ես, շարունակողը։ Մի առանձին էջ միայն ոչնչացման ենթակա շարֆեր էին։ Կոչվում էին «կիրք», «անպետքություն», «կախվածություն», «խանդ», «ծուլություն», «ամուսին», «կին»։ Էլի նման խառը անուններ։ Հեղինակն ասում էր, որ այդ շարֆերը գնողները պետք է մի ողջ օր դրանք պարանոցին փաթաթած պահեն, դրանց փոխանցեն կոկորդում կանգնած քարն ու առավոտ կանուխ փոս փորեն, թաղեն հողում։ Ու կոկորդի քարը կընկնի։ Ինձ էդ շարֆերից ա պետք։ Բոլորը միասին։ Կրկնում էր Հերոն՝ կավրոլիտի վրայից բազուկի ու գինու հետքերն օճառաջրով լվալով ու կոկորդին դեմ առած քարից խեղդվելով։
Բայց շարֆերի մասին չպիտի մտածեր։ Ո՞ւր մնաց մտքի թելը։ Կծկվել-կանգնել է կոկորդում։ Էն տարի, ձեռքի պատմությունից հետո, երբ այլևս գործել չէր կարող, էդ կոկորդի կծիկը պարբերաբար հենց կոկորդում քանդվում էր ու ինքը հստակ տեսնում էր՝ ինչպես է թելը գլորվում կոկորդից-ստոծանի, մյուս ծայրն էլ անցնում շնչափողով թոքեր, քարկապ ընկնում այսուայնտեղ ու խեղդում։ Կապտաերկնագույն թել էր։ Երակագույն։ Ռակ ունեմ։ Մի օր ասել էր Համլետին։ Մի վախեցի, դու մեռնողը չես։ Չարախնդացել էր Համլետը։ Չէ, հաստատ ռակ ա։ Որոշել էր Հերոն ու դադարել ուտել։ Սնունդը կուլ չէր գնում, անգամ ջրիկ ճաշերը։ Մեկ ամսում տաս կիլո նիհարեց։ Ու հա խեղդվում էր։ Կծիկը կոկորդում պտտվում էր ու թելը գրավում էր ողջ մարմինը։ Աչքերը դուրս էին պրծնում, շնչահեղձ ձգում էր պարանոցն ու ողջ ուժով փորձում օդը ներս քաշել։ Չէր հերիքում։ Կապտում էր։ Սկզբում շաբաթը մեկ էր կծիկն աշխատում, հետո երկու օրը մեկ, հետո արդեն ամեն օր։ Բերանում զգում էր կոկորդում քարացած բրդի համը։ Վերջը Համլետը բժշկի տարավ։ Ամեն բան ստուգեցին։ «Ֆիզիկական ոչինչ չկա» բժշկական վճիռը ներս մտավ ականջներից, բայց տեղ հասավ փոքր-ինչ ուշ ու լռվեց կոկորդում։ Սկսեց խեղդվել՝ վճիռը լսելուց րոպեներ անց։ Ներվերն ա։ Ասաց բժիշկն ու հոգեբուժարանի ուղեգիր տվեց։ Թող մի ամիս պառկի, հանգստանա։ Համլետը խեղճացավ։ Վաղուց Համլետին խեղճացած չէր տեսել։ Տուն տարավ, անձամբ իրերը հավաքեց, սիրուն ծալեց, դասավորեց։ Անգամ գդալով կում-կում քաղցր թեյ խմեցրեց։ Հագուստը փոխեց ու տարավ հոգեբուժարան։ Հետո շաբաթը մեկ այցելության էր գալիս։
Բայց ե՞րբ էր սկսել գործել։ Ուզում էր հիշել Հերոն՝ բաժակները լվանալով։ Երևի երրորդ թե չորրորդ դասարանում։ Երբ հայերենի ուսուցչուհին մատյանում կարդաց անունն ու խղճահարությամբ իրեն նայեց։ Հարցրեց՝ քանի՞ քույր եք։ Երեք։ Ես երրորդն էմ։ Ասել էր Հերոն։ Եղբայր ունե՞ս։ Հարցրել էր ուսուցչուհին։ Այո։ Դեռ դպրոց չի հաճախում։ Ուսուցչուհին հոգոց էր հանել։ Իմ անունն էլ է Հերիքնազ։ Ասել էր։ Ես չորրորդն եմ։ Բայց եղբայր չունեմ։ Մենք հինգ քույր ենք։ Հերոն տուն էր եկել ու մորը հարցրել՝ ի՞նչ է նշանակում Հերիքնազ։ Մայրը լվացք էր անում։ Լոգարանում սպիտակեղենն էր պարզաջրում։ ժավելի հոտն ու մայրը։ Հեր ու նազ։ Ասել էր մայրը։ Ձեռքերը ժավելաջրում ու հայացքը սպիտակեղենին։ Մի քիչ լռելուց հետո։ Մազ ու նազ՝ բացատրել էր։ Որ նազով ու սիրուն մազերով լինես։ Ու Հերոն հաջորդ օրը մազերն արձակած էր դպրոց գնացել։ Ուսուցչուհուն հպարտությամբ բացատրել էր՝ գլուխը նազանքով աջ ու ձախ թեքելով, որ երկար մազերը փայլեն արևի տակ։ Ուսուցչուհին շփոթված հոգոց էր հանել։ Բան չէր ասել։ Սակայն նոր դասընկերուհին՝ Ժաննան, ծիծաղել էր ու ասել՝ մեր հարևանի անունը Բավական ա։ Ինքը անիծող կնիկ ա։ Իր անունն ու տնեցիքին ա միշտ անիծում։ Ինձ բացատրել ա, որ Հերիքնազ ու Բավական անունները նրանք են դնում, ովքեր էլ չեն ուզում աղջիկ երեխա ունենալ։ Որ աղջիկների գիծն ընդհատվի։ «Հերիք ա նազ»։ Հերիք ա աղջիկ։ Հանկարծ հստակ գծվել էր Հերոյի գլխում։ Ուրեմն ինքը պիտի չլիներ։ Ուրեմն իր տեղը տղա են ուզել։ Ուրեմն դրա համար են եղբորն ավելի շատ սիրում։ Հատկապես տատը։ Ու հենց էդ օրն էր սմքել։ Կուչ էր եկել։ Իր լինելիության անկարելիությունից։ Իր չլինելու անկարողությունից։ Իր չլինելու ամրագրումից։ Վերցրել էր տան ամենամեծ մկրատը, գնացել լոգարան ու մազերը կարճ կտրել։ Ծուռմռտիկ։ Մայրը տուտուզին հագցրել էր։ Ու հայրն ու մայրն էլ նույնը չէին։ Էլ նույն ինքնավստահությամբ հոր գրկին չէր նստում։ Ինքը ճամփաբաժանն էր։ Փոսը։ Ճեղքը: Հերիքը։ Կար կյանք իրենից առաջ ու հետո։ Ինքը սև էր։ Գորշ։ Ցեխագույն։ Կատակները խայթոց դարձան։ Ամեն բառը՝ թույն։ Ու ամեն խայթոցի հետ նվազում էր սերը։ Իր ու մարդկանց միջև։ Ընտանիքի անդամներին կամ խայթում էր կամ հետները չէր խոսում։ Բայց հլու-հնազանդ կատարում էր բոլոր ասածները։ Ուրվական։ Ստվեր։ Որին չէին նկատի, եթե չխայթեր։ Ինքն էլ էր միշտ թաքնվելու անկյուն փնտրում։ Ու սկսեց գործել։ Տատին խնդրեց ցույց տալ՝ ինչպես է գործում։ Օրերն անցնում էին տան անկյունում գործելով։ Եթե մայրը գործի չէր դնում կամ չէր ստիպում գնալ երեխաների հետ խաղալու։ Հետո բացահայտեց գրքերն ու երկար, ինքնամոռաց կարդում էր։ Սկզբում հիմնականում արկածային գրքեր՝ Դյումա, Ստիվենսոն, Ժյուլ Վեռն, Ֆենիմոր Կուպեր։ Հետո անցավ քննադատական ռեալիզմին։ Շիրվանզադեն մեծ սերն էր։ Բացատրում էր իր կյանքը։ Նար-Դոսն էլ։ Թե ինչ եղավ հետո, երբ շաքարամանից երկու կտոր շաքար պակասեց։ Ի՞ր կյանքն էր որ․․․Հետո Դրայզերն էր։ «Ամերիկյան ողբերգություն», «Քույր Քերրի»։ Սակայն հենց մի բան էնպես չէր գնում՝ կրկին վերցնում էր զույգ շյուղերն ու թելը։ Էդպես մինչև Համլետի հայտնվելը։
Դպրոցն ավարտելու տարին էր։ Ընդունվել էր տեխնիկում ու գնացել գյուղ՝ հանգստանալու։ Իրենք վաղուց երևանամերձ նորակառույց քաղաքներից մեկում էին ապրում։ Հետևել էին ազգականներին ու համագյուղացիներին։ Ադրբեջանի հայկական գյուղերը դանդաղ դատարկվում էին․ երիտասարդ ընտանինքները տեղափոխվում էին Հայաստան՝ արդյունաբերությունը զարգացնելու։ Իրենք էլ էին այդ ընտանիքներից։ Հետո հասկացավ, որ վիճակագրություն էին։ Էն ժամանակ Հերոյին թվում էր, որ այդպես էլ պիտի լինի, չէր զարմանում, երբ իրենց նորակառույց բազմահարկում շատերն իրենց բարբառով են խոսում, իսկ առաջին հարկի ընտանիքներից մեկը հոր ազգականներից էր։ Հարևաններն ասես Նար-Դոսի ու Շիրվանզադեի ստեղծագործություններից դուրս եկած լինեին։ Հայոց լեզվի ուսուցչուհին, որից իմացավ իր անվան պատմությունը և որին էդպես էլ չսիրեց, այն եզակիներից էր, որոնք ընդգծված գրական հայերենով էին խոսում։ Հա, ի՞նչ պիտի մտածեր։ Էդ տարին․․․ Գնացել էր գյուղ հանգստանալու։ Համլետն էլ բանակից նոր էր վերադարձել, ու իրեն էլ էին գյուղ ուղարկել՝ նյարդերը վերականգնելու։ Էդպես էլ ասաց, երբ եղբայրն իրենց գյուղի ակումբում ծանոթացրեց։ Գնացել էին կինո նայելու։ «Ջրահարսն» էր։ «Сжечь сжечь её на костёр её» ։ Ֆիլմից Հերոյի մեջ սա մնաց։ Բոլոր ժամանակներում՝ հեքիաթային թե իրական, կանանց այրել են։ Իսկ ճիշտն ասողների համար էլ ավելի մեծ խարույկներ են վառել։ Ասաց Համլետին ֆիլմից հետո, երբ իրեն եղբոր հետ տուն էր ճանապարհում։ Ոչ միայն կանանց։ Բոլոր նրանց, ովքեր համարձակվում են տարբերվել։ Ասել էր Համլետը, հետո ավելացրել, որ Սովետում այն ֆիլմերը, որոնք տարբերվում են, արգելում են։ Նույնն է թե այրեն։ Ու կին-տղամարդ կապ չունի։
Հերոն մաս-մաքուր, ճեփ-ճերմակ սրբիչը հանեց դարակից ու սկսեց բաժակները սրբել-փայլեցնել։ Բաց պատուհանում սողում էր հերթական ֆրանսիական տրամվայը։ Սողում էր կամ լողում էր․․․ Մի ամիս մնաց գյուղում։ Համլետի հետ ամեն օր մի բան անում էին։ Սար գնում, մոտակա քաղաքը, գրքերից խոսում, գրադարանից միասին գիրք վերցնում։ Այդ օրը սարում էին, Պանդի ուխտն էր։ Անձրև սկսվեց։ Անսպասելի, միանգամից։ Թաքնվելու տեղ չկար։ Հողը ցեխ դարձավ։ Սահում, ընկնում, գլորվում էին։ Հերոյի կարճ մազերը ցից-ցից։ Համլետի երկար մազերն ու մորուքը՝ ցեխաջրում կորած։ Սկսեցին ծիծաղել։ Կուզե՞ս հետս քայլել։ Հարցրել էր Համլետը։ Ու՞ր։ Հարցրել էր Հերոն։ Կյանքով միասին քայլենք։ Ասել էր Համլետը։ Այ սենց սղալով, ընկնելով, վեր կենալով, անձրևին ու արևին։ Շարունակել էր Համլետը։ Համլետն ու Հերքինազը։ Ասել էր Հերոն՝ ափի մեջ անձրևաջուր հավաքելով։ Լավ զույգ կլինենք։ Մեկը՝ դժբախտացնում է բոլորին ում դիպչում է, մյուսը՝ պիտի առհասարակ չլիներ։ Հետո արևն էր։ Կծան, թունոտ, ինչպես անձրևից հետոյի ու առաջի արևն է լինում։ Ճիշտ և ճիշտ իր նման՝ տաքուկ ու խայթող։ Վերադարձան Հայաստան ու ամուսնացան։ Շատ արագ։ Բակում բրեզենտից վրան խփեցին, կարմիր գորգին բամբակով գրեցին «երջանկություն նորապսակներին», ափսե կոտրեցին, կարմիր խնձոր տարան-բերեցին։ «Անտոնովկա» էին բերել։ Էդքան էլ կարմիր չէր, բայց ոչինչ։ Ամեն մեկը՝ համարյա մի կիլո։ Կարևորը կիսուրը չմիջամտեց, սավանը չստուգեց, իսկ մի շաբաթից իրենք մեկնեցին Ֆերգանա, որտեղ Համլետն աշխատանքի առաջարկ էր ստացել։
Մեկնեց՝ օժիտի ճամպրուկը հետը։ Մայրը մի ամբողջ կյանք հավաքել էր։ Յուգասլավսկի կամբինացիաներն ու լիֆերը, ամուսնական գիշերվա ատլասե գիշերանոցը ու վրայից հագնելու փայլուն խալաթը, բմբուլներով բարձրակրունկ կաս-կարմիր տանը հագնելու մաշիկները։ Պենյուար։ Աղջիկ ժամանակ չեն հագնում դրանք։ Նախքան ամուսնանալն աղջիկները սովորական բամբակյա ներքնազգեստ էին կրում ու էդ փայլուն, երբեմն հասարակաց տան մասին պատմող ֆրանսիական ֆիլմերում երևացող ներքնազգեստը հատուկ դասավորվում էր օժիտի ճամպրուկներում, արանք-արանք հոտավետ օճառներով, որ ցեցը չուտի։ Տարին առնվազն մի անգամ էլ օդափոխության էր հանվում՝ ի ցույց բոլոր հարևանների։ Հերոն մտածում էր, թե ինչպես են համեստ հայ աղջիկները մի գիշերում Կատրին Դենյով դառնում։ «Ցերեկային գեղեցկուհին» ֆիլմում։ Բայց այդ մասին ավելի ուշ էր մտածում։ Քույրերն ամուսնացել էին, յուրաքանչյուրն իր օժիտի ճամպրուկն առել-գնացել։ Ու հետո հետները երբեք չէր խոսել ոչ առաջին ամուսնական գիշերվա, ոչ էլ ներնքազգեստը կրել-չկրելու մասին։ Հա, բայց էդ հեչ։ Դա չէր հիշելու։ Վերջին բաժակն անվերջ սրբելով՝ շտապում էր ճիշտ տեղ, ճիշտ մտքին, ճիշտ հիշողությանը հասնել։ Ճամպրուկում սպիտակեղեն էլ կար։ Ասեղնագործ։ Որ առաջին գիշերը գեղեցիկ տեղաշորում լուսացնեն։ Երևի եթե արյունը ասեղնագործ սպիտակեղենի վրա չթափվի՝ զոհն ընդունելի չի լինի։ Չարախնդաց Հերոն։ Բաղնիքի ու խոհանոցային սրբիչներ։ Բոլորը տարիների խնայողություններով տակից կամ «իմպորտնի» ապրանք վաճառողներից գնած։ Բա օծանելիքը։ Էնքան էր մնում էդ ճամպրուկում, որ կորցնում էր ակտուալությունը։ Հաաա։ Աչքն ընկավ ձեռքի ճեփ-ճերմակին։ Օժիտի ճամպրուկի էս մի սրբիչը հետը գնացել էր Ֆերգանա, վերադարձել Հայաստան ու հիմա Ստրասբուրգում ֆրանսիական գինու բաժակներ էր փայլեցնում։ Տարած-հետ բերածը։
