Ինչ խօսք, որ որեւէ գրականութեան պատմութիւնը ամբողջապէս ուսումնասիրելու համար անհրաժէշտ է այդ պատմութեան զարգացման տարբեր ժամանակաշրջանները, հոսանքները, ազդակներն ու հատւածները խորապէս ուսումնասիրել եւ յատուկ վերլուծութեան ենթարկել:
Եւ աւելի արդիւնաւէտ դարձնելու համար, դա պէտք է կատարւի համաշխարհային գրականութեան պարունակում: Հայ արդի գրականութիւնը (Աբովեան եւ յետագայ գրականութիւն), հակառակ իր զարգացման կարճ ժամանակահատւածին, նման մի ուսումնասիրութեան չի ենթարկւել -թէեւ դրա պատմական եւ ստեղծագործական հոլովոյթը ներկայացւել է Յ. Օշականի, Մ. Թէօլոլեանի եւ որոշ այլ գրականագէտների միջոցով:
Գրիգոր Պըլտեանի «Հայկական ֆուտուրիզմ» գիրքը հէնց ճիշտ այդ գործն է անում եւ համպարփակ ձեւով ուսումնասիրութեան նիւթ է դարձնում մեր գրականութեան կարեւոր, բայց միաժամանակ անտեսւած մի հատւած, այսինքն ապագայապաշտ գրականութիւնը եւ այն ազդեցութիւնը որ ապագայապաշտութիւնն ունեցաւ հայ գրականութեան վրայ, երբ այն յայտնւեց Եւրոպայում` շնորհիւ իտալացի գրողմտաւորական Ֆ. Թ. Մարինեթթիի հրատարակւած հանգանակի:
Այս շարժումը, որ յաճախ արդի գրականութեան -եւ նաեւ արւեստի- սկիզբն է համարւում, գտաւ իր ջատագովներն ու հակառակորդները: Պըլտեանը նախ ընդարաձակ կերպով ներկայացնում է այդ շարժումի սկզբնաւորումը Եւրոպայում, եւ ապա քննութեան է ենթարկում դրա անդրադարձը հայկական տարբեր համայնքներում:
Հետեւաբար, նա իր գրքի պարունակութիւնն էլ բաժանում է այդ համայնքների աշխարհագրական տեղաբախշումներով եւ տարբեր գլուխների տակ վերլուծում է հայկական ֆուտուրիզմը Պոլսում, Թիֆլիսում եւ Երեւանում:
Պարզ է, որ հայկական ամեն մի համայնք, ամեն մի գրական խմբաւորում, եւ նոյնիսկ ամեն մի գրող, իւրովի է ընկալում այդ շարժումը եւ իւրայատուկ վերաբերմունք է ցոյց տալիս հանդէպ այդ հոսանքին:
Մինչ Պոլսում Հրանտ Նազարեանը իր հետեւողական ջանքերի շնորհիւ յարաբերութեան մէջ է մտնում իտալացի ապագայապաշտների հետ, Թիֆլիսաբնակ Կարա Դարւիշը սերտ կապեր է ստեղծում այդ շարժմանը հետեւող ռուս գրողների հետ:
Իսկ «Մեհեան», «Նաւասարդ» կամ այլ գրական հանդէսների շուրջ հաւաքւած մտաւորականերն եւս իրենց դրական կամ բացասական մօտեցումն են ցուցաբերում այդ առթիւ:
Պարզ է նաեւ, որ ապագայապաշտութիւնը լուրջ դիմադրութեան է հանդիպում աւանդապահ գրականագէտների եւ գրաքննադատների կողմից, իսկ` խորհրդային իշխանութիւնների գործի գլուխն անցնելուց յետոյ, այն դառնում է նաեւ «ոչ ցանկալի» արւեստի ոճ՝ տիրող վարչակարգի համար:
Այն որ Եւրոպայում սկիզբ առած նման մի շարժում այդքան արագ կերպով է արտացոլւում անցեալ դարի սկզբնական տարիների պոլսահայութեան եւ թիֆլիսահայութեան մօտ, յատուկ ուշադրութեան կարիք ունի եւ կարող է առանձին ուսումնասիրութեան նիւթ դառնալ:
Դա ցոյց է տալիս, որ յիշեալ համայնքների հայ մտաւորականութիւնը որքան զգայուն է եղել համաշխարհային ժամանակակից գրական շարժումների նկատմամբ եւ պատրաստակամ՝ նորոյթները ընդունելու:
Հետեւաբար դա մտածել է տալիս, թէ ի՞նչ էր լինելու ապագան, եթէ այդ մտաւորականութիւնը չը մատնւէր մեզ արդէն յայտնի քաղաքական ու հասարակական վայրիվերումներին:
Գրքի մի ստւար մասը յատկացւած է ապագայապաշտութեանը` Հայաստանում: Այն սկսում է յայտնի «Երեքի դեկլարացիա»-ով, որը հրապարակ է իջնում Եղիշէ Չարենցի, Գէւորգ Աբովի եւ Ազատ Վշտունիի հեղինակութեամբ, եւ նոր ուղենիշ է յայտարարում հայ գրականութեան համար:
Որքան էլ արտասովոր թւայ, Պըլտեանը փաստում է որ Չարենցի գործերը, գոնէ սկզբնական շրջանում, ապագայապաշտ բնոյթ են ունեցել:
Բացի դա, Պըլտեանը փորձում է բացայայտել այն դրդապատճառները, որոնց շնորհիւ Չարենցը ոչնչացնում է իր խմբագրութեամբ հրատարակւած «Ստանդարդ» հանդէսի միակ համարի բոլոր օրինակները:
Համաձայն Չարենցի վկայութեան, դա արւել է Ալեքսանդր Միասնիկեանի խորհրդով, ով այդ ժամանակ եղել է Հայաստանի կառավարութեան նախագահ եւ նաեւ Չարենցի ջերմեռանդ պաշտպանն ու մենթորը:
Պըլտեանը անհաւանական չի գտնում, որ Չարենցը թերթը ոչնչացրել է ի դիմաց իր յայտնի Եւրոպա ճամբորդելու թոյլատւութիւն ստանալու խոստմանը:
Բայց միաժամանակ նա գտնում է որ Միասնակեանի հակառակութիւնը Չարենցի խմբագրած հանդէսի դէմ, ոչ թէ նրա պաշտօնից է բխել, այլ դրանից, որ նա հակառակ է եղել Չարենցի -ինչպէս նաեւ ապագայապաշտութեան- համամարդկային եւ համաշխարհային յղացքների հետ, որը չի համընկնել Միասնիկեանի մտածելակերպին, ում համար գրականութիւնն ու արւեստը պէտք էր ազգային ենթահողի վրայ հիմնւած լինէին:
Յամենայն դէպս, ապագայապշտութիւնը՝ Հայաստանում, ինչպէս նաեւ Ռուսաստանում` ուր աւելի լայն ընդունելութիւն էր գտել, հետզհետէ վերանում է գրականանութեան ասպարէզից, տեղի տալով պետութեան կողմից պաշտոնականացւած ու պարտադրւած սոց-ռէալիզմին:
Գ. Պըլտեանը մերօրեայ ամենաաշխոյժ գրողգրաքննադատն է: Նա իր բարձրարժէք վէպերի կողքին («Հարուածը», «Նշան», «Պատկերը», «Անունը լեզուիս տակ», «Երկուք»…), լուրջ ուսումնասիրական աշխատանքներ է հրատարակել հայ գրականութեան մասին («Մարտ», «Տրամ», «Կրակէ շրջանակը Դանիէլ Վարուժանի շուրջ», «Երկխօսութիւն Նարեկացիի հետ»…), որոնցից վերջինն է «Հայկական ֆուտուրիզմ»-ը:
Գիրքը գրւել է գիտական բարձր մակարդակի վրայ: Հարիւրաւոր յղումներ, բացատրութիւններ եւ համաեմատութիւններ ապացոյց են այն իրականութեան, որ հեղինակը որեւէ աղբիւր չի բացթողել, որպէսզի իր աշխատանքը կատարեալ դառնայ:
Նման զուտ մասնագիտական մօտեցում գրական հարցերին պատճառ է դարձել, որ ոչ միայն Կ. Դարւիշի եւ Հ. Նազարեանի նման գրեթէ չուսումնասիրւած գրողներ (ինչպէս Պըլտեանն է ասում՝ Զ. Եսայեանի «Սկիւտարի վերջալոյսներ»-ի ներածականում, որքան հռչակաւոր, այնքան անծանօթ) վերարժէորւեն եւ նրանց տեսնենք ամբողջովին նոր դիտա նկիւնից, այլ անցեալ դարի առաջին քսանամեակի հայկական գրականութեան մի խոշոր բաժինը ներկայանայ հեռու հասարակական եւ գաղափարական ազդեցութիւններից, ինչ որ մինչ այժմ լրիւ կերպով չէր կատարւել մեր հայաստանցի եւ սփիւռքեան գրականագէտների կողմից, այդ ժամանակաշրջանի մեզ ծանօթ քաղաքական իրադարձութիւնների բերումով:
Հետեւաբար, նոր վերլուծութեան ենք ականատես լինում այնպիսի գրական գործերի, ինչպիսիքն են՝ Չարենցի «Ռոմանս անսէր»-ը, կամ Գ. Մահարիու ագիտ-օպերտները:
Միւս կողմից, հեղինակի տիրապետումը միջազգային գրականութեան պատմութեան, առիթ է ստեղծել որ նա անընդհատ եւրոպական ապագայապաշտութեան ազդեցութիւնը հայկականի վրայ քննութեան ենթարկել եւ ըստ տւեալների եզրայանգումների հասնել:
Իհարկէ, հարցն այն չէ, որ Պըլտեանը իր տւած գնահատականների մէջ իրաւացի է թէ՞ ոչ, այլ այն որ նա չի բաւարարւել սահմանափակ տւեալներով եւ իր կարկինը ներառում է շատ աւելի մեծ դաշտ, երբ խօսքը վերաբերում է երեւոյթների վերլուծմանը: Այլ խօսք, որ նա երբէք իր եզրայանգումներին որպէս վերջնական լուծում չի նայում:
Ինչպէս յիշւեց, գրքում նկատի են առնւել ակադեմական չափանիշներ: Ամեն մէկ մէջբերում, կամ արտայատութիւն որեւէ իրադարձութեան մասին զուգակցւած է դրա աղբիւրի նշումով, ինչպէս նաեւ հեղինակի յաւելեալ բացատրութիւններով:
Այնպէս որ գրքի ընդհանուր էջերի շուրջ մէկ չորորդը յատկացւած է այդ ծանօթագրութիւններին, անձնանուններին, մատենագիտութեանը եւ անգլերէն լեզւով ներկայացւած համառօտ ամփոփումին: Իր կառոյցով գիրքը կարող է որպէս օրինակ ծառայել որեւէ նման մի աշխատանքի:
Իսկ մի շատ կարեւոր հանգամանք եւս պէտք է նշել, եւ դա օտար լեզուներում եղած եզրերի հայացումն է հեղինակի միջիցով:
Տասնեակ օտարլեզու եզրեր, որոնք յաճախ հայկական –յատկապէս հայաստանեան- մամուլում օգտագործւում են նոյնութեամբ, գրքում գտել են իրնց համազօրը հայերէնում, իսկ բանգիրը նշւել է փակագծում միայն:
Սա ինքնին մի արժէքաւոր գործ է, որը հարստացնում է հայերէն բառապաշարը:
Գիրքը հրատարկւել է «Սարգիս Խաչենց» եւ «Փրինթինֆո» հրատարակչատների միջոցով, եւ պատկանում է նրանց «Իմացութեան գրադարան»-ին:
Տողերիս գրողը, անցեալում լայնօրէն անդրադարձել է «Սարգիս Խաչենց»-ի գործունէութեանը եւ ուրախալի երեւոյթ է դրա համագործակցութիւնը «Փրինթինֆո»-ի հետ:
Հետեւաբար, այստեղ կարիք չենք զգում կրկնելու յիշեալների դերը հայ մշակոյթի զարգացման գործընթացում, սակայն հարկ ենք համարում մէկ անգամ եւս շնորհակալութիւն յայտնել նրանց յանձնառութեան համար եւ շնորհաւորել այսպիսի բարձրորակ գրքի տպագրութեան առթիւ
Անկասկած «Հայկական ֆուտուրիզմ»-ը չափազանց արժէքաւոր ներդրում պէտք է համարել հայ գրականութեան պատմութեան մէջ:
