Միջնադարյան հեղինակությունների դեմ մղվող պայքարից հետո` 19-րդ դարում, Եվրոպայում բոլորը հասան ազատության այնպիսի մակարդակի, որը, թերեւս, աննախադեպ էր պատմության մեջ:
Արդյունքում, սակայն, թվում էր, որ շատերը չկարողացան տնօրինել իրենց ձեռք բերած ազատությունը: Արդյո՞ք դա իրական ազատություն էր: Եվրոպայի որոշ տարածքներում ազատությունը, որպես թանկարժեք ապրանք, կարծես կորցրել է իր իմաստը: Հիշողությունն այն մասին, թե ինչ արժեցավ իրենց նախնիների ձեռքբերումը, կարծես անհետացավ: Ազատությունն այլասերվեց կամայականության: Այսպիսով, իշխանության դեմ պայքարելու փոխարեն, ի վերջո, խնդիր դարձավ իրական եւ ազդեցիկ հեղինակության ճանաչումը:
Սակայն կորցրած հեղինակությունը վերականգնելը նույնքան արհեստական է, որքան դեկորացիա ստեղծելը: Նրան չեն հավատում: Եվ ահա ի հայտ եկավ հրեշը: Եվրոպական որոշ երկրներում ծնվեցին մարդիկ ու կուսակցություններ, որոնք վերացրեցին դարաշրջանի անարխիան` հաստատելով տոտալ իշխանություն: Նրանք փոխեցին միջավայրը եւ իրենց նոր հեղինակությունը հաստատեցին բռնակալությամբ, որը թափանցեց ամեն տուն, ամեն մի թաքնված անկյուն, ինչպես նաեւ կաթվածահար արեց հոգեւոր ողջ կյանքը: Ամբողջական ծրագիրը նրանք իրականացրել են մինչեւ վերջ` առանց որեւէ բարոյական արգելքի: Նրանք բռնապետությունը հռչակեցին որպես բոլորի համար ձեռք բերված ազատություն: Հեղինակությանը փոխարինել էր ահաբեկչությունը:
Բնակչության հոծ զանգվածները չնկատեցին, որ, նորության հետեւից վազելով, հանկարծ լիովին կորցրել են իրենց ազատությունը: Իրենց անօգնականությամբ, մարդկանց հնազանդվելու եւ աստվածացնելու մղումով նրանց բնական թվաց ազատության անվան ներքո ստրկության մեջ հայտնվելը: Նրանք ապրում էին առանց մտածելու, կույր հնազանդությամբ բավարարված, բայց միաժամանակ նաեւ բռնության հանդեպ կրքով, որին հաղորդակցվում են տառապելով եւ այն փոխանցելով:
Այն ամենն, ինչ տեղի է ունեցել մինչ այժմ դեռեւս սահմանափակ տարածքներում, իրական ազատության եւ միաժամանակ հեղինակության կորուստը բոլորի համար դարձել է էական հարց: Հաշվի առնելով երկրագնդի միլիարդավոր մարդկանց թիվը եւ նրանց` վերջնական գերակայության պատճառով աճող կարեւորությունը` ապագայի հիմնարար հարցն այն է, թե ինչպես է պետք փրկել ազատությունը: Հարցն այսօր ձեւակերպվում է այնպես, թե ինչպես կարելի է ազատությունը փրկել բռնությունից եւ ահաբեկչությունից իրական իշխանության միջոցով:
Ի տարբերություն այն ժամանակների, երբ մարդիկ կոչ էին անում գործել հանուն ազատության` ընդդեմ հեղինակության չարաշահման, այսօր պատասխանատու մարդիկ կոչ են անում հօգուտ հեղինակության եւ ընդդեմ սանձարձակ ազատության: Այն այլեւս, ինչպես նախկինում, չի վստահում հեղինակությանը եւ ազատությանը, այլ ավելի շուտ մտահոգված է ազատությամբ եւ հեղինակությամբ:
Սակայն մենք գիտենք, որ հետնապատկերներ տեղադրելն ապարդյուն է: Ի՞նչ կարող ենք անել մենք այսուհետ:
Իմ թեման փիլիսոփայորեն զարգացնելն է, թե ինչպես է հնարավոր համատեղել հեղինակությունն ու մտածելու ազատությունը: Միայն նման պարզ մտածողությամբ մենք կարող ենք ստանալ «ի՞նչ է պետք անել» հարցի պատասխանը:
***
Ազատությունն ու հեղինակությունը բնութագրվում են սոցիոլոգիական եւ հոգեբանական եզրույթներով: Մաքս Վեբերն, օրինակ, նշում է իշխանության սոցիոլոգիական երեք տիպերի մասին: Իրավական իշխանությունը ռացիոնալ կերպով հիմնվում է սահմանված կարգերի օրինականության նկատմամբ հավատի վրա: Ավանդական իշխանությունը հիմնվում է ավանդույթների սրբության նկատմամբ հավատի վրա: Խարիզմատիկ իշխանությունը հիմնվում է մարդու բացառիկ սրբացման, հերոսացման կամ օրինակելի կերպարի նկատմամբ հավատի վրա: Ավանդական իրավակարգում կա Տերը, որի անձը ճանաչված է ավանդույթով, եւ ինքն էլ կապված է դրա հետ: Նախասկզբնական իրավակարգում վերադասներն իրենց պաշտոններում են նշանակված: Խարիզմատիկ իշխանության մեջ մեկ առաջնորդին ենթարկվում են նրա ակնհայտ հրամաններին հավատալով:
Սեբաստիան Ֆրանկը հոգեբանական տեսանկյունից արտացոլել է, թե ինչու է աշխարհը ցանկանում իր պապությունը: Մարդիկ դա միշտ ինչ-որ ձեւով արտահայտում են հնազանդվելու, մեկ մարդուն ենթարկվելու, ստրկության եւ բռնության մղումից:
Սոցիոլոգիական եւ հոգեբանական վերլուծություններն երկուստեք բացահայտում են անխուսափելի ճշմարտություններ: Սոցիոլոգիական տեսանկյունից իդեալական տիպերն ամենից առաջ ստեղծում են հասկացությունների հստակություն: Բայց նման օբյեկտիվ իմացության սահմանը չի ազդում բովանդակության բնույթի, հետեւաբար` ճշմարտության վրա:
Ըստ Մաքս Վեբերի` իշխանության այդ ձեւերը կյանքի կոչելու համար հավատ է պետք. դա քվեների եւ մեծամասնության միջոցով ճշմարտության ուղուն հավատալն է, ավանդական եւ ծանոթ ճշմարտության հանդեպ հավատը, մեկ առաջնորդի ճշմարտության հանդեպ հավատը: Այդ համոզմունքը որոշիչ է: Մեծամասնության տեսանկյունից նա հավատում է սկզբունքորեն լավ եւ բանական մարդուն, ավանդույթի տեսանկյունից` պատմության յուրահատուկ խորքերին, իսկ խարիզմայի տեսանկյունից` բացառիկ մարդուն: Սոցիոլոգիական ձեւակերպումը զուտ գործառույթ է: Մեծամասնությունը կարող է հասնել խելագարության, որն ընկալելի է զանգվածային հոգեբանության տեսանկյունից: Ավանդույթը կարող է դառնալ հոգեւոր մահվան նեղմիտ բացահայտում: Առաջնորդը կարող է լինել ամբոխի մեջ առնետ որսացողը: Ճշմարտությունը կեղծիքից տարբերակելու համար յուրաքանչյուր բովանդակություն պետք է ընկալվի բոլորովին այլ ծագման տեսանկյունից, ոչ թե այն տեսանկյունից, որը հանդիպում ենք սոցիոլոգիական եւ հոգեբանական հասկացություններում:
Փորձենք շրջանցել հեղինակությանը թեկուզ հոգեբանական եւ սոցիոլոգիական եզրույթների օգնությամբ.
1. Հեղինակություն բառն ու հասկացությունը ծագել է հռոմեական մտքից: Հեղինակը սկզբնավորողն է, խթանողն ու ավելացնողը, auctoritas-ը` արտադրող, օգնող եւ ընդլայնող ուժը:
Յուրաքանչյուր հասկացություն ունի կրկնակի իմաստ: Արտադրությունը կապված է լինելիության հետ, նրա կարեւորությունը` ազդեցության հետ, իսկ աջակցությունը` պահանջի:
Բազմազան պաշտոնների եւ օրենքների ազդեցության, ընտանիքի հոր եւ մոր, ուսուցչի, բժշկի, վաստակաշատ անհատականությունների հեղինակության հիմքը նրանց մեջ ի հայտ եկած եւ ճանաչված էության բովանդակությունն է:
2. Որտեղի՞ց է ծնվում այս բովանդակությունը: Պատմական ավանդույթի միջոցով այն առնչվում է ամեն ինչի սկզբին, տրանսցենդենտությանը:
Ի սկզբանե հեղինակությունը մեզնից վերցնում է այն ամենն, ինչը գոյություն ունի ներկայում` խոսելով պատկերներով եւ խորհրդանիշներով, օրենքներով եւ մտածողության համակարգերով: Ուստի հեղինակությունն իր ծագմամբ ոչ բավարար չափով է ռացիոնալ: Մենք աճում ենք նրա մեջ եւ նրա միջոցով դառնում ենք այն, ինչ կանք: Մենք դա գիտակցում ենք այն ժամանակ, երբ արդեն ապրում ենք նրա մեջ: Նա կանգնած է մեր առջեւ անվերջ, անսահման: Մեր հասունությունը կապված է հեղինակության վարքի փոփոխվող հստակեցումների հետ: Նա, ում մենք հնազանդվում էինք իր պարզության համար, երբ դեռ մանուկ էինք, ինչպես երեւում է, անվերջ աճում է: Ողջ կյանքի ընթացքում նա անընդհատ վերաիմաստավորվում է իր խորքային նշանակությամբ:
Հեղինակությունը մեր առջեւ հառնում է որպես ուղեցույց պատմության խորքերից` դեռեւս ամենասիրալիր կերպարով, որպես բարեպաշտություն, որն առանց պատճառի չի վիրավորում: Հեղինակության նկատմամբ հավատի մասին Հակոբ Գրիմը նշում է. «Դա բնածին գենետիկ նյութ է, որը մեր ծնողները տարիներ շարունակ կրել են իրենց մեջ եւ փոխանցել մեզ, ինչն էլ մեր հերթին մենք ցանկանում ենք պահել եւ փոխանցել մեր սերունդներին… Բայց եթե դուք փնտրում եք դրա ծագումը, այն միշտ հեռավորություն է պահպանում, մնում խավարի մեջ, ինչպես մի անբացատրելի եւ առեղծվածային բան»:
Այս ներդաշնակ հեղինակության ծագումը, սակայն, սկսվում է տրանսցենդենտությունից. ինչպես է Աստված մտածում եւ ինչպես է նրա հանդեպ հավատն այժմ ձեւավորվում եւ ազդեցություն գործում: Ահա սրա վրա է հիմնվում հեղինակությունը:
Պատմական անհիշելի ժամանակները եւ աստվածային ներկայությունը հեղինակությունը պահպանում են գիտակցության մի ձեւի միջոցով, որը ես կրում եմ: Հեղինակության հիմքն ամենից առաջ առանց կեցության նպատակի տան գոյությունն է: Միայն այստեղից է սկսվում այն ամենի առաջնորդությունը, ինչը ես ձեռնարկում եմ աշխարհում, բոլոր նպատակների ուղղորդումը, որոնք, որպես այդպիսին, երբեք ինքնանպատակ չեն լինում:
Արտաքուստ ազդեցություն ունեցող հեղինակությունը հանդիպում է ներքին հեղինակությանը, ինչին դուք հավատում եք, դրա ազդեցությունն ու արդարացիությունը բխում են նրա մասին խոսողի էությունից:
3. Դա կարող է ձեւակերպվել այլ կերպ. ազատությունն իմաստավորվում է միայն այն հեղինակության միջոցով, որին հետեւում է: Հեղինակությունն իրեն արդարացնում է միայն ազատության արթնացման միջոցով: Ինտելեկտուալ մտածողության մեջ մենք տարանջատում ենք ազատությունը հեղինակությունից: Նրանք նմանվում են երկու կուսակցության: Յուրաքանչյուր կողմ ունի իր իրավունքները: Մեկը մտածում է առանց մյուսի: Մի կողմի հաղթանակի համար կան հնարավորություններ: Ազատությունն է, որ վերջնականապես հաղթեց մերժված հեղինակությանը, մի հեղինակության, որն ազատություն էր ձեռք բերել:
Այնուամենայնիվ, ազատությունն ու հեղինակությունը գոյություն ունեն միասին: Մեկը դառնում է ավելի ճշմարիտ, մաքուր եւ խորը մյուսի հետ: Նրանք միմյանց հակադրվում են միայն այն ժամանակ, երբ ազատությունը դառնում է կամայական, երբ հեղինակությունը վերածվում է իշխանության: Երբ նրանք դառնում են հակառակորդներ, երկուսն էլ կորցնում են իրենց էությունը: Հեղինակություն չունեցող անհատը կամայական վիճակում չգիտի, թե ինչպես է պետք վարվել: Հեղինակությունն առանց ազատության բռնությունը վերածում է ահաբեկչության:
Հետեւաբար, ով ճշմարիտ է, ապրում է որպես հեղինակություն, ով հետեւում է ճշմարիտ հեղինակությանը, ազատագրվում է: Ազատությունն իմաստավորվում է հեղինակության միջոցով:
4. Հեղինակությունն ի հայտ է գալիս փորձառության մեջ: Հեղինակությունը փորձառություն է ձեռք բերում մասնագետների գործունեության շնորհիվ: Մասնագետներն ելնում են փաստացի փորձագետների պահանջներից, ոչ թե ընդհանուր դիտարկումներից: Նա ընդգրկում է ցանկացած իմացություն, օգտագործում որպես միջոց, բայց չի նույնականանում դրա հետ: Միայն տեխնիկը չունի հեղինակություն: Պարզապես ինտելեկտուալ գերազանցությունը գործում է որպես վստահությունը մերժող հարկադրանք: Հեղինակությունը հետագայում կապվում է ազդեցիկ ուժի հետ, որը հնազանդություն է պահանջում: Ի վերջո, հեղինակությունը պահպանվում է ֆիզիկական բռնության միջոցով:
Բայց հեղինակությունը սոսկ որպես ուժ բավարար չէ իր նկատմամբ հավատն արդարացնելու համար: Եթե ես հնազանդվում եմ ճնշող ուժին, դա դեռ չի նշանակում, որ նա հեղինակություն ունի:
Սակայն այնտեղ, որտեղ հեղինակությունը հիմնվում է հավատի վրա, բոլոր բռնությունները դադարում են: Իդեալական հեղինակությունը լինում է հզոր, բայց ոչ բռնի, տեւական, բայց ոչ հարկադրող: Որքան ուժեղ է ճնշումը, այնքան թույլ է հեղինակությունը: Ուժի կիրառման մասշտաբը հեղինակության անկման չափանիշ է: Ոչ բռնի հեղինակության իդեալը հակադրվում է հեղինակազրկված ահաբեկչությանը:
Փաստը, որ մեր իրականության մեջ հեղինակությունը պետք է կապված լինի գերիշխանության հետ, նրանց անկման մասին է վկայում: Իշխանություն ունենալու մեր մղումը չարաշահում է հեղինակությունը սեփական նպատակների համար եւ այդկերպ ի չիք է դարձնում ճշմարտությունը: Իսկապես արդարացի հեղինակությունը մերժում է բոլոր բռնությունները: Հիսուսը խաչի վրա մեր արեւմտյան խորհրդանիշն է. դա լիակատար անզորության, տառապանքի, անհաջողության եւ մահվան, ցանկացած ուժից հրաժարվելու պատրաստակամություն է, որը սեր չէ: Բայց որքա~ն արագ, պատմական հանգամանքներից բխող սիրառատ անզորությամբ համակված այս բուժիչ հեղինակության շնորհիվ հավատը վերածվեց խոստովանության, դարձավ դրա համար մղվող իշխանության պայքարի բովանդակություն, որը մարդկային բոլոր կրքերն իր մեջ կրելով, անկախ ամեն ինչից, իշխանությունը որպես հեղինակություն է պահանջում:
***
Ես հեղինակության մասին խոսել եմ երկու տեսանկյունից: Անդրադարձ եմ կատարել սոցիոլոգիական եւ հոգեբանական ճանաչողությանը, որն ազդում է արտաքին տեսքի կամ գործունեության օբյեկտիվության վրա, հեղինակության գործառույթների, բայց ոչ դրա բնույթի եւ ճշմարտության վրա: Ավելի ուշ հենց խոսվում էր հեղինակությունը շրջանցելու մասին` առանց նրա հնարավորությունները ճանաչելի եւ շոշափելի դարձնելու:
Մտածելակերպի նախապայմանն օբյեկտիվ հետազոտությունն է: Թվում է, թե այն ճանապարհներ է բացում գիտելիքներն օգտագործելու եւ ծրագրված ձեւով ցանկալիին հասնելու համար: Երկրորդ մտածելակերպը փիլիսոփայական մտքի առկայծումն է: Իրականում թվում է, թե այն ծանոթ չէ, բայց հաջողության դեպքում մեզ ինչ-որ բան ավելի պարզ ու ինքնավստահ է թվում: Մտքերը ցույց չեն տալիս տեխնիկապես հասանելի որեւէ միջոց, այլ ավելի շուտ արթնացնում եւ ամրապնդում են իրականության մեր ընկալումը անորոշության մեջ:
Այդ երկու մտածելակերպերը բխում են փիլիսոփայական պատկերացումներից: Մենք մտածում ենք ներկայի մասին եւ բացահայտում ավարտուն իրերի աշխարհը, թե ինչպես պետք է օբյեկտի միջոցով մտածել ընդլայնվելու մասին, իսկ օբյեկտի անհետացմամբ ի հայտ է գալիս կեցությունը: Երկուսն էլ մտածողության տեսակներ են:
Փիլիսոփայության մեջ էականը մտածողության լուսավորչական կողմն է: Զուտ ռացիոնալ քննարկմամբ մենք մեզ տարրալուծում ենք վերջավորի անսահմանության մեջ: Փիլիսոփայական մտածողությամբ անսահմանության մեջ մենք միաժամանակ շահում ենք ընդգրկուն տարածություն եւ հող: Բայց դա տեղի է ունենում գիտակցության մակարդակում, ոչ թե իմացության: Դա փոխում է ինձ, բայց ոչ իմ իմացության մակարդակը: Այն կարող է մեզ դարձնել ավելի լուսավոր եւ առարկայական, ավելի հանգիստ, խռովությանը չտրվող: Դա կարող է մեզ քաջալերել: Մեր ճանաչողության ընթացքում մենք դառնում ենք ավելի զգուշավոր:
Մտածողության այս խնդիրը կապված է երկրորդի հետ: Հարցին, թե ինչ պետք է անենք, մենք միշտ պատասխան ենք ակնկալում` նշելով նպատակն ու միջոցները: Կա’մ մենք ուզում ենք իմանալ, թե ինչ պետք է անենք, կա’մ մենք ուզում ենք պասիվ կերպով ենթարկվել այնպիսի իրերի, որոնց արտադրությունը չի կարող նշվել:
Սակայն ամենակարեւորը երրորդն է, որի միջոցով եւ’ նպատակային արտադրողի ոլորտը, եւ’ նվիրատվության շնորհը դուրս են գալիս ղեկավարության սահմաններից: Սա մարդու պատասխանատվությունն է իր վարքի համար, ինքնակատարելագործվելը ոչ թե մակերեսային հոգեբանական ընկալման, այլ ինքնափոխակերպման միջոցով: Դա գործունեություն է` առանց նախասահմանված նպատակի, պատասխանատվություն` առանց որոշակի պատճառի: Դա մեր մարդկային ինքնության ընթացքն է, որը հեռվից չի դիտվում այլ կերպ, ավելի շուտ դա տեղի է ունենում սեփական, անառարկայական իրականության հետ նույնականացվելով:
Այսպիսով, դա երկակի սխալ է. ճանաչել որպես տարբերակված առարկա այն, ինչն իրականում անհասկանալի է եւ վերափոխել ծրագրի ու մտադրության այն, ինչն այդ կերպ կորցնում է իր իմաստը: Այս կրկնակի սխալը մեզ ստիպում է առոչինչ համարել այն, ինչն օբյեկտիվորեն ընկալելի կամ իրագործելի չէ: Մեր ժամանակներում, երբ այդ սխալը նկատելի է դառնում եւ շտկման կարիք ունի, մենք հակված ենք հարցը դիտարկել հոգեբանական տեսանկյունից: Անգիտակցականը, իռացիոնալը, գոյությունը, մղումները, կամ, ինչպես կուզեք անվանեք այն, պետք է հասանելի լինեն հոգեբանական գիտելիքների միջոցով, իսկ հոգու փրկությունը հնարավոր կլինի համարժեք հոգեբանական տեխնիկայի եւ հոգեբուժության միջոցով: Ինձ թվում է, որ փիլիսոփայական մտածողության այս անկյունաքարը կարելի է դիտարկել նոր, կարեւոր հրապարակումներում: Օրինակ. իր «Homo Ludens»-ում Հայզինգան մշակութային խոշոր երեւույթները հասկանում է որպես խաղ, նա անընդհատ անդրադառնում է իր պատմական օրինակների բովանդակությանը, բայց իր գեղեցիկ եւ ուսուցողական գրքի մնացած հատվածում չի ճանաչում խաղի բացարձակ լրջությունը, որը միայն խաղ չէ:
Մանկավարժությունը ձգտում է օգտագործել հոգեբանությունը` դաստիարակությունը նպատակային հոգեբանական գործունեության վերածելու համար: Ողջ դաստիարակության մեջ որոշիչ գործոնն այն բովանդակությունն է, որով դաստիարակվում է գիտակից աշխարհը, որը հավատում է գիտուն մարդու կերպարին, ոչ թե այն ամենին, ինչը հրամցվում է վարժությունների եւ ուսումնական նյութի ընտրությամբ: Դաստիարակությունը միշտ ցանկալի է, եթե այն կյանքի մնայուն իդեալներով է համակում եւ օգնում է ապրել ավանդական խորհրդանիշներով: Նույնիսկ ոչ համարժեք հոգեբանությունը մեծ վնաս չի հասցնում, եթե հիմնական գործում կարգ ու կանոն է տիրում, բայց նույնիսկ ամենալավ հոգեբանությունը չի կարող պատկերացնել գլխավոր էությունը:
Քաղաքականության մեջ խոսքի ուժը բանիմաց մարդուն օգնում է գիտելիքի եւ ծրագրավորման միջոցով ճիշտ գործել: Նրան օգնում են տնտեսական, իրավական, սոցիոլոգիական, ռազմական, սահմանադրական եւ շատ այլ գիտելիքներ: Բայց ողջ քաղաքականության մեջ որոշիչ գործոնն այն է, թե ինչի վրա պետք է այն հիմնված լինի, որքան խելամտորեն պետք է օգտագործվի համայնքի էթնոսը, եւ ինչպիսի քաղաքականություն պետք է իրականացնեն պետական այրերը, որպեսզի այն դրական ազդեցություն ունենա բնակչության վրա:
Կարեւորը վարձատրությունն է:
Որքանո՞վ է իրական կրոնական պաշտամունքի խաղը, ո՞ր իրականությունն է կրկնվելով արտացոլվում այնտեղ, ինչպիսի՞ դաստիարակությամբ է ուղղորդվում կրթական բովանդակությունը, ինչպիսի՞ անհիմն պատճառներից ելնելով են ընտրում անհատական դաստիարակությունը, ո՞ր գաղափարից են բխում քաղաքական միավորման սկզբունքներն ու պատկերացումները, որտեղի՞ց է ծնվում նպատակային ազատությունը:
Ամեն պահն ինչ-որ անպայմանական բան է որոշում: Այդ անպայմանականությունն իրացվում է ազատության եւ իշխանության ամբողջության մեջ: Դրանք, զուտ որպես գործառույթներ, կարելի է դիտարկել սոցիոլոգիական եւ հոգեբանական տեսանկյուններից: Այն, ինչ յուրահատուկ է նրանց, զերծ է մնում օբյեկտիվությունից: Պետք է ընդամենն ասել. իրականում չկա ո’չ ազատություն, ո’չ էլ հեղինակություն էմպիրիկ գիտելիքի համար: Եթե երկուսն էլ առկա են, մեր ներսում մեկը բացահայտվում է մյուսի առջեւ:
Եթե մենք ցանկանում ենք ընկալել դրա բովանդակությունը, պետք է գործենք այն մտածելակերպով, որն առնչվում է հակադրությանը, որը լուսավորում է, չի ճանաչում, կոչ է անում, բայց հրահանգներ չի տալիս, արթնացնում է, բայց չի ստիպում, թույլ է տալիս գիտակցել, բայց հասանելի չի դարձնում:
Սեփական էության ռացիոնալ հակադարձման սխալը` նպատակաուղղված ինչ-որ բանի, մարդկային մտածողության սկզբից կարծես թե մեր մարդկային գոյության հիմնարար հատկանիշն է. օրինակ` խորհրդանշական իրականության վերածումը կախարդականի, հարկադրական գործողության, համայնքի` հասարակության, հոգու գոյության` Erwas-ի: Այդ փոխակերպումը մեզնից որսում է մի բան, որն ըմբռնել ենք, ինչը մասնավոր գիտելիքի ընդգրկուն փորձն է, մասնավորապես` այն, ինչ կենսունակ է, ներկայում ծնվող արարչագործության սկիզբն է, որը վերածվում է ապագայի խոստման, օբյեկտիվ գիտակցության մեջ` ինքնաճանաչողության: Սխալն անխուսափելի է: Հնարավոր չէ խուսափել, պետք է նորից ու նորից անցնել այդ ճանապարհով եւ հաղթահարել:
Ժամանակակից գիտությունը մեզ գայթակղում է իր հաջողություններով` բազմապատկելու կեղծ ռացիոնալացման ուղիները: Այն դառնում է գիտական սնահավատություն եւ բարեգութ խղճով է արձագանքում հակադարձմանը: Իր գործունեությունը Դեկարտը սկսել է ժամանակակից հոյակապ գիտությունը խեղաթյուրելով:
Ոչ մի մտահղացում, սակայն, չի կարող ուղղորդել մեզ` կառուցելու այն տունը, որում մենք իսկապես գոյություն ունենք, եւ որը գտնվում է տարածության մեջ: Մեր մտքերը կարող են հիշեցնել մեզ: Նրանք մեզ մոռացությունից կրկին դեպի ճանաչողություն են ուղղորդում:
Դա շատ պարզ, եւ այնուամենայնիվ, անսահման դժվար բան է. մտավոր խառնաշփոթից ազատագրվելն առանց բանականությունը կորցնելու, շրջադարձային է, երբ մեր էությունն ինքն իրեն է առերեսվում ոչ թե մտածելուց հրաժարվելու, այլ ոգեղեն մտքերի շնորհիվ:
***
Մենք վերադառնում ենք սկզբնական հարցին` ինչպիսի՞ն է այսօր հեղինակությունը, ի՞նչ անել:
Մենք հիմա գիտե՞նք, որ դրա պատասխանը հնարավոր չէ գտնել հստակ ախտորոշման եւ բուժիչ դեղատոմսի իմաստով:
Ախտորոշումը հետեւյալն է.
1. Մենք ապրում ենք անընդհատ պայծառացող գիտակցության աշխարհում: Դա մեզ` որպես բանական էակների, տրված ճանապարհն է: Բայց գիտակցության ազդեցությունը միանշանակ չէ. գիտակցությունը խտրական գիտելիքի միջոցով, որը զարգացած է գիտության մեջ, խաբեության դիմելով հիասթափեցնում է: Բայց այդ կերպ նա հնարավորություն է տալիս, որ խորտակվեն առասպելի աշխարհն ու Աստծո կատարյալ ներկայությունը: Գիտելիքների ավելացումը կարծես ուղեկցվում է գիտակցության ահռելի կորստով, կարծես ոչինչ չի մնացել, բացի տեխնիկական հմտություններից եւ գիտելիքներից:
Քաղաքականապես ազատ աշխարհը կորուստ է ունենում պայմանականության, համահարթեցման եւ մարդկանց վրա զանգվածային իշխանության միջոցով` պարզեցումների, փաստերի աղավաղման եւ գործունեության պատճառով:
Ամբողջատիրական ռեժիմներում այդ կորուստը լինում է կրոնի, մետաֆիզիկայի եւ փիլիսոփայության ավանդույթների մեթոդական ոչնչացման ճանապարհով: Թեեւ բնակչությանը կարդալու եւ գրելու միջոցով ուսուցանում են բոլոր հմտությունները, սակայն դրանք կարող են պիտանի լինել միայն ժամանակակից տեխնիկական աշխատանքային գործընթացներում: Գիտակցության մասնակի պայծառացումը փոխանցվում է դպրոցների միջոցով, մինչդեռ պատմական տեսանկյունից արձանագրվում է գիտակցության ամբողջական կորուստ:
2. Նիցշեն ասում է. «Աստված մեռած է»: Անկախ նրանից, թե ինչպես կարելի է մեկնաբանել այդ միտքը, Նիցշեի պարագայում դա հուսահատության ճիչ էր, եւ այսօր փաստը մնում է փաստ, որ միլիոնավոր մարդիկ սառնասրտորեն են արտահայտվում եւ այն կիրառում աթեիզմի մեջ:
Աթեիզմը, սակայն, անտանելի է մարդկանց մեծամասնության համար: Մարդը չի կարող հասնել լիարժեք գիտակցության` առանց ինքնախաբեության: Նա կարող է դա ասել, ցանկանալ, պահանջել: Իրականում նա ճնշվում է նրանից, ով իր փոխարեն Աստծո տեղն է զբաղեցնում: Լենինի դիակի պաշտամունքի վայրը, ցուցադրական դատավարությունների ժամանակ մեղքն ընդունելը, բռնապետի իշխանությանը հանձնվելն այն ձեւերն են ի ցույց դնում, որ երբ Աստծուն մերժում են, մնում է միայն այն ամենն, ինչ մարդկանց համար անանց արժեք ունի. այն որոշ չափով լրացնում է այդ բացը:
3. Երկրագնդի բոլոր մարդիկ ազատություն են աղաղակում, եւ բոլորը կարծում են, որ ազատ են: Սակայն թվում է, թե այդ ազատությունը պակասել է: Այդ դատարկությունը առաջնորդության մեջ առաջացնում է կախվածության մղում: Մարդը կարծես թե չի ցանկանում պատասխանատվություն ստանձնել իր որոշումների ազատության համար, այլ ցանկանում է, որ իր ձեռքից բռնեն եւ ուղեկցեն ճանապարհով:
Այստեղ էլ ի հայտ է գալիս մեր դարաշրջանին բնորոշ հատկանիշը. թեեւ բոլորն ազատության են ձգտում, նույնիսկ բռնապետական կարգերն են հանդես գալիս ազատության կարգախոսով, սակայն միաժամանակ այդքան շատ մարդիկ չեն կարողանում հանդուրժել ազատությունը: Նրանք մղվում են այնտեղ, որտեղ ազատության անվան ներքո կազատվեն ազատությունից:
4. Դա զուտ աշխարհիկ հեղինակություն հաստատելու մեր ժամանակների փորձն է: Դա նրանց ուժն է, ովքեր ապավինում են փորձին, գիտելիքներին եւ անձնական որակներին, ընտրվում են քվեարկությամբ, ոչ թե Աստծո կամոք: Այդ հեղինակությունն, որն ընկալելի է հավատ չունեցողների համար, բացարձակ է, այսինքն` չի ճանաչում վավերական որեւէ պայման, կապված է գիտական սնահավատությունների հետ, նաեւ` մարդկանց կողմից աշխարհի ճիշտ ուղղորդման, մարդկային գոյության կենսունակության եւ ռացիոնալ հավատի հետ:
Սակայն քանի որ մարդն իրականում չի կարող վճռորոշ օգնություն ցույց տալ մեկ այլ մարդու, այլ միայն ճակատագրով կարող է լինել նրա ուղեկիցը, ցանկացած մաքուր աշխարհիկ հեղինակություն դառնում է անհավանական:
Հեղինակության պահանջն առանց տրանսցենդենտության համարժեք է հնազանդությանն առանց տրանսցենդենտության: Այս իրավիճակում հեղինակություններին չեն հանձնվում, այլ հիմնավոր կամ չմտածված ձեւով ենթարկվում են: Անարխիայի պայմաններում հեղինակությունը դառնում է արհեստական` կառավարելի իշխանությամբ ուղղորդելով հոգնածներին եւ անօգնականներին: Այժմ հրամաններ կատարելիս բռնությունը լիովին փոխակերպվում է հեղինակության ներքին ուժի: Ահաբեկչության միջոցով մեխանիկական դասակարգման արտաքին փոխակերպումն ազատ մարդուց պահանջում է իր ծագման շնորհիվ հեղինակություն եւ համոզիչ ներկայություն երաշխավորել:
Բայց նշված բոլոր հատկանիշներն իրենց ասպեկտներն ունեն: Նրանք ուժեղացնում են այն, ինչն այսօր ակնհայտ է, կարծես թե այն ամբողջություն լինի: Բայց դարաշրջանն, անշուշտ, ընդգրկում է շատ ավելին, քան մենք տեսնում ենք եւ գիտենք, եւ հնարավորությունների եւ վտանգների տեսանկյունից մենք որեւէ այլ ասպեկտի ենթարկվելու կարիք չունենք. կա բացարձակ դիտանկյուն, որը հուշում է մեզ, թե ինչ է կատարվում այսօր:
***
Ախտորոշումից հետո բուժման մասին պետք է տրամադրվի տեղեկատվություն:
Երբ պատմական հանգամանքների բերումով հեղինակությունը մասնատվել է, երբ նա ինքն է խճճվել եւ չի երաշխավորում մեր անվտանգությունը, երբ օրվա ավարտին ներկան ճնշում է իր աղմուկով, երբ մթագնում է այն ամենը, ինչը մեզ պարուրել է, տրանսցենդենտությունը, ինչպե՞ս կարող ենք մենք մեզ վերագտնել:
Մենք ձգտում ենք հեղինակության, քանի որ ինքներս մեզ համոզում ենք, որ ոչ մի ազատություն ինքնին բավարար չէ, այլ այն ինքն իրեն գտնում է հեղինակության շնորհիվ:
Սրանից զատ` մենք կարող ենք արդյունավետ կերպով ծրագրել եւ արտադրել արտասովոր քանակի բարիքներ, մայրցամաքները մշակել, միգուցե Սահարան դարձնել բերրի, գուցե մի օր տիեզերանավ հայտնագործել, որով կարող ենք հասնել Լուսին, օրենքներ եւ Սահմանադրություններ հեղինակել համաշխարհային դաշնային պետության համար: Քանի որ գիտությունն ու տեխնոլոգիան շարունակում են նոր հնարավորություններ ստեղծել, թվում է, թե արտադրությունը սահմանափակելու մտադրություն չկա: Ի վերջո, մարդիկ հավատում են, որ կարող են իրենց կամքով դաստիարակել մարդկանց` բուծելով եւ ստեղծելով նոր մարդ:
Ոմանց համար ինքնին պարզ է, որ նույնիսկ եթե ոչ այսօր, ապա ապագայում, մարդիկ կարող են սկզբունքորեն ամեն ինչ անել: Սրանից է ծնվում հետեւյալ հարցը` ի՞նչ պետք է ես անեմ: Իսկ այս հարցից էլ ծնվում է մեկ այլ հարց` ինչպե՞ս պետք է դա անեմ:
Հեղինակությունը, սակայն, չի թողնում գործել: Մենք գիտենք, որ չենք կարող նրան նման մտադրություն մաղթել: Այն, ինչ մենք կարող ենք ասել հեղինակության մասին, վերաբերում է նրա` ոչ արտադրական լինելուն: Հարցը, թե ինչ պետք է անել, կմնա առանց հստակ պատասխանի: Անհնար է, որ անցյալի հեղինակությունը վերականգնվի անփոփոխ, առանց նրա քայքայման հետեւանքով մշտապես վերածնվելու: Հեղինակության ի հայտ գալը նոր կերպարով կմնա անցյալի շարունակության մեջ, բայց անցյալից ոչինչ չի պահպանվի` առանց վերափոխման:
Ինձ թվում է, որ հետեւյալ խորհրդածությունը կարեւոր է հեղինակության հանդեպ մեր վերաբերմունքի եւ ապագայում նրա ազդեցության առումով:
Ողջ հեղինակությունն, ի վերջո, հիմնված է տրանսցենդենտության վրա: Սակայն եթե հեղինակությունը հենց աստվածություն է, եւ եթե հեղինակությունը կարող է խոսել միայն նրան հնազանդվելով, ապա ծագում է այն հարցը, թե որտեղ է խոսում Աստված, պա՞րզ է խոսում նա:
Բազմիցս հնչել են կոչեր, որ մարդիկ, պետությունները, հաստատությունները ստանձնեն Աստծո դերը: Բայց ոչ մի անձ կամ հաստատություն չի կարող պնդել, որ գիտի աստվածային ճշմարտությունն այլոց մասին այն դեպքում, երբ այն ծանուցվել է ուրիշներին: Հեղինակությունը, որն ամրապնդվում է ծառայության եւ հնազանդության միջոցով, շարունակում է պահպանվել լսելու, ակնածանքի եւ հնազանդության շնորհիվ:
Հետեւաբար աշխարհում բոլոր համոզիչ հեղինակություններն երեւում են հետեւյալ կերպ.
1. Հեղինակությունը մնում է պատմական շարժման եւ փոխակերպման մեջ: Ամեն մի օբյեկտիվության դեպքում այն նեղանում է եւ հայտնվում քայքայման ճանապարհին: Նա պայքարելու եւ իրեն գտնելու փորձերի մեջ է: Այն հավերժ չէ: Ամեն մի ամբողջացած կերպար կրկին մասնատվում է:
2. Կա ոչ թե մեկ, այլ մի քանի հեղինակություն: Նրանք բոլորը պատմական են: Նրանցից ոչ մեկի դեպքում տրանսցենդենտ հարաբերությունը միակն ու վերջնականը չէ:
Բայց որտե՞ղ է Աստված խոսում, որտե՞ղ եմ ես լսում նրան: Խղճի՞ մեջ, խիղճը կարող է խաբել: Ձեր սեփական ընկալմամբ` դուք կարող եք սխալ գործել: Գերբնական ձայներո՞ւմ. դրանք անհավատալի են թվում յուրաքանչյուրին, ով ինքը չի լսում դրանք: Սուրբ գրքերո՞ւմ, հայտնություններո՞ւմ. աշխարհում, սակայն, կան այլ սուրբ գրքեր եւ այլ հայտնություններ, նաեւ` ցույց է տրված, որ, ըստ երեւույթին, ամեն ինչ կարող է բխել սուրբ գրքից: Ամեն անգամ, երբ խոսքը վերաբերում է աստվածության մասին պնդումների բովանդակությանը, մարդիկ, ի վերջո, որոշում են, որ դա Աստծո խոսքն է: Ինչ-որ տեղից այն «ցատկը», որը ես այլեւս չեմ կարող ցույց տալ, թե որտեղից է գալիս եւ ինչու, այլ ավելի շուտ, ցույց կտամ, թե որտեղ է ծնվում անվերապահ պահանջը, անհիմն է: Այստեղ ի հայտ է գալիս երկու հնարավորություն:
1. Ես վերջնականապես սահմանափակում եմ այն ամենն, ինչը պատմական ընկալումներում ներկայացվում է որպես ճշմարտություն: Ես ինձ տեսնում եմ իմ ծագման եւ ավանդույթների շղթայում, որոնց պարտական եմ իմ գոյության համար: Ես պատասխանատու եմ իմ գործունեության համար: Ես այդ մասնագիտությունն ընտրել եմ` ելնելով այն գաղափարից, որին անշեղորեն ցանկանում եմ նվիրվել: Վեճի ժամանակ ես որոշում եմ, թե ինչ պետք է անել այստեղ եւ հիմա: Ես մերժում եմ որպես պահանջ ներկայացվող համընդհանուր կարծիքը, երբ իմ գործունեության ժամանակ խոնարհվում եմ հեղինակության առջեւ: Ես գիտեմ, որ սա է մեր վիճակը. ճշմարտությունը, որին ես անվերապահ հավատում եմ , չի կարող վավերական լինել բոլորի հայտարարություններում: Այն պատմական է այնքանով, որքանով ես ինքս նույնականանում եմ դրա հետ եւ կայանում եմ դրա միջոցով: Մյուս կողմից, ճշմարտությունը, որը ես համընդհանուր վավերական եմ համարում բոլորի համար (գիտության մեջ), երբեք անվերապահ բնույթ չունի, այլ հարաբերականորեն է առնչվում մեթոդներին ու տեսակետներին: Այն ընդունելի է յուրաքանչյուր հասկացության տեսանկյունից:
2. Աշխարհում գոյություն ունեցող հեղինակությունը պատմականորեն ես ընդունում եմ ոչ միայն իմ տեսանկյունից, այլ որպես բացարձակ հեղինակություն բոլորի համար: Ես հավատում եմ, որ Աստվածությունը պարզ է խոսում աշխարհում: Այստեղ կա աստիճանակարգ, որը հաստատում է, որ մեկը բոլորի համար է: Չարժե այդ միակ հեղինակության կամայականության, անհնազանդության, մեծամտության, չար կամքի, համառության եւ ոչնչացման առջեւ խոնարհվելը:
Նման հատկանիշն արդեն իսկ վկայում է այն հնարավորության մասին, որն ինձ թվում է միակը, եթե մենք մտածում ենք բոլոր մարդկանց մասին: Աստվածությունը հստակ չի արտահայտվում: Եվ որպեսզի նրան լսենք ու չշփոթենք, որպեսզի նրան որեւէ կերպ չյուրացնենք, մենք մարդուց մարդ հաղորդակցության կարիքն ունենք: Յուրաքանչյուր մարդկային հեղինակություն ունի սահման, յուրաքանչյուր պաշտոնում կա լիազորությունների սահմանափակում: Աստված ֆիզիկապես ներկա չէ աշխարհում: Ուստի ես չպետք է վստահեմ որեւէ անձի, հաստատության, վայրի կամ իրականության, բացի ընդհանուր բարգավաճումը կամ կործանումը նախանշող պատմական կամքից: Ես իրավունք չունեմ երկրային որեւէ իրողություն համարելու բացարձակ, եթե ինքս եմ պատմական հանգամանքների բերումով անվերապահ կանգնած դրա առջեւ:
Իրական հեղինակությունը պետք է բաց լինի: Այդ փոփոխությանը կարելի է հասնել ավելի խորն ինքնաճանաչման եւ այլ հեղինակությունների հետ շփման միջոցով: Կեղծ հեղինակությունը խզում է հաղորդակցությունը, հետաքրքրվում է միայն ինքն իրենով, գիտի, որ ճշմարտությանը տիրապետում է միայն մեկ մարդ, արտաքուստ խոսում է ուրիշների հետ, բայց ցանկանում է միայն իր ճշմարտությունը տարածել: Մյուսները պետք է լսեն, բայց ոչ թե քննեն: Այնտեղ, որտեղ խզվում է հաղորդակցությունը, լինում է բռնություն եւ պատերազմ:
Իմ կարծիքով`արտաքուստ փոփոխվող, սակայն պատմական բազմաթիվ հնարավորություններով անսահման բաց հեղինակության եւ հաղորդակցությունը որպես բացառիկ ճշմարտություն խզող հեղինակության միջեւ տարբերությունը միաժամանակ աճող ազատությունն ու կեղծ հեղինակությունն են, որոնք ոչնչացնում են հեղինակության ազատությունը:
***
Մեր քննարկումներում հնարավոր չէ ուրվագծել նոր հեղինակությունը: Սակայն մեր իրավիճակում, թերեւս, կարելի է խոսել պայմանների եւ միտումների մասին: Մենք կարող ենք մտածել վտանգների մասին եւ ցույց տալ այն հնարավորությունները, որոնցով հեղինակությունը կարող է ներկայանալ կախարդանքներից զերծ աշխարհում:
1. Ամբողջատիրության պայմաններում, ըստ իս, մեր ժամանակների քաղաքականությանը բնորոշ պահանջը քաղաքականությունը հավատից տարանջատելն է: Քաղաքականությունը վերաբերում է գոյության այն ձեւերին, որոնց միջոցով մարդիկ կարող են հաղորդակցվել միմյանց հետ, քանի որ դրանք ունեն մեկ ընդհանրություն` կյանքի նյութական կարիքները: Այստեղ մեզ բաժանում է ոչ թե հավատը, այլ գոյության տեղի համար պայքարը` հաշվի առնելով տարածության նեղությունը եւ գոյության նյութական միջոցների սահմանափակումները, որոնք ցանկացած ձեւով ընդլայնվում են: Այստեղ գերխնդիր է դառնում գոյության անվերապահ հաստատումն ու ընդլայնումը, բռնությունն ու խորամանկությունը:
Այստեղ կարգ ու կանոն է տիրում միայն իշխանության օրինականության շնորհիվ, ինչը համակեցության հնարավորություն է ընձեռում:
Այս հասարակարգում միակ անհնարին բանը հավատն է, որը ոչ միայն ներկայանում է որպես միակ ճշմարտություն, այլեւ հավակնում է դառնալ աշխարհի տերը, հետեւաբար` իշխանություն ձեռք բերելու համար օգտագործում է ոչ միայն ոչ բռնի, հոգեւոր մեթոդները, այլեւ քաղաքականությունն ու ուժային մեթոդները: Հավատի համար պայքարի մասին չի կարող խոսք լինել: Բռնության կամքը կարելի է չեզոքացնել միայն բռնությամբ, սպառնալիքը կարելի է չեզոքացնել միայն սպառնալիքներով:
Քաղաքականության եւ հավատի տարանջատումն ինքնին հնարավոր է միայն հավատի միջոցով, այն տրանսցենդենտալ հարաբերությամբ, որը բնորոշ է ամեն ամեն մի հավատի, եւ որը թույլ է տալիս բոլորին միավորվել` ընդդեմ կամայական նիհիլիզմի:
Հասարակարգի օրինականությունը պահպանելը սահմանափակ հեղինակություն է, անբավարար, բայց այնուամենայնիվ` հեղինակություն: Օրինականության մեթոդներին հավատարմությունն անբաժանելի է վստահությունից, եւ այդ դեպքում առկա է ներդաշնակություն նույնիսկ այնտեղ, որտեղ կա հակասություն: Բռնությունից կարգ ու կանոնի անցնելու մեջ կա ակնածանք, ընդհուպ մինչեւ համաձայնագրերի դաշնություն: Հնազանդությունն այն ամենին, ինչն անհրաժեշտ է, լինում է առանց հարկադրանքի, բխելով խորաթափանցությունից ու ինքնավստահությունից, հավատալով տեւական ժամանակի ընթացքում համաձայնության հասնելու հնարավորությունների ընդլայնմանը:
Եթե առանձին դեպքերում մեթոդները ձախողվում են, ապա դուք ինքներդ կարող եք դրանք շտկել: Արդարությունը համատեղ գտնելու եւ ազատ ու օրինական հասարակություն ստեղծելու մեթոդներն առանձին դեպքերում հուսալի չեն, դրանք ընդամենն ուղի են:
Մեր դարաշրջանում հեղինակությունն ու ազատությունը կարող են փրկվել միայն հավատի, ապրելակերպի, մտավոր ստեղծագործության բազմազանություն եւ հաղորդակցության մեջ ազատ մրցակցություն երաշխավորելով:
2. Ըստ իս` այդ ամենի հիմքում ընկած է մտածողությունը զարգացնելու մեծ հնարավորություն: Իմացության առանձնահատուկ պայծառացումը գիտության մեջ հանգեցրել է պատրանքներից հրաժարվելուն: Ի սկզբանե ճիշտ թվացող այդ մտածողությունը խեղաթյուրման պատճառով սխալներ է թույլ տալիս, որոնք տեսանելի են հետահայաց: Այդ մտածողությունն երբեք իրերը չի տեսնում ամբողջության մեջ, այլ դրանք որսում է ամբողջ տարածության մեջ: Ձեւավորված իրերը, իրենց համարելով ինքնաբավ, համապարփակ կեցությունը փոխարինում են ռացիոնալ հասկացություններով` լինի դա մեխանիկորեն միագիծ, թե մեխանիկորեն դիալեկտիկական: Վերանայելով սկզբնական, համապարփակ փորձը` աննպատակ ներկան միաժամանակ ջնջվում է` հօգուտ նպատակուղղված գործունեության:
Միայն գիտակցության անսահման պայծառացումը, որն ազատագրվում է անցյալի օբյեկտից, կարող է վերելք երաշխավորել: Այնուհետեւ այն ամենը, ինչը լուսավորության մեջ չի կորչում, ուժեղանում է: Անգիտակցականը նորովի է զարգանում նախասկզբնական լույսի ներքո: Կեցությունը չի կորչում, այլ ավելի խորությամբ է ընկալվում: Միայն պատրանքներից առաջացած հիասթափությունը կարող է որոշակիացնել գոյության հրաշքի իսկական սարսափը, ճիշտ այնպես, ինչպես հավատը մաքրագործվում է միայն այն ժամանակ, երբ մերժվում է սնահավատությունը:
Աշխարհը, որը գիտության միջոցով էականորեն ավելացրել է իր հասկացությունների ռեսուրսները, կրկին հասկանալու մեխանիզմներ է որոնում: Բայց նա կկարողանար առաջնորդել իր մտքով եւ գերազանցել բանականության շնորհիվ:
Աշխարհն, որն այլեւս չի ապրում առասպելներով, այլեւս պարփակված չէ առեղծվածայինի եւ ակնհայտի որոնումներում, ընկնում է գիտական կեղծ առասպելների հետեւից: Բայց նա կարող էր լսել, որ բոլոր առասպելները, որպես լեզու, վերածվել են խորհրդանիշների, հեռացել են այդ կեղծ իրականությունից եւ մնում են որպես իրականության ծածկագրեր:
Ինձ թվում է, որ այդ մտածելակերպի վերականգնումը որոշիչ կլինի ապագայի համար. հնարավո՞ր է, արդյոք, ազդեցիկ փիլիսոփայության մեջ գտնել այն ճանապարհը, որը ոչ միայն մեզ դուրս կբերի օբյեկտի հետ կապված խառնաշփոթից` փլուզված իրականության տեսքով, այլեւ մեր գիտելիքների միջոցով հասանելի կդարձնի ազատության եւ հեղինակության հավերժական բնույթը:
Եթե մենք այդ երեւույթները դիտարկենք ոչ միայն սոցիոլոգիական եւ հոգեբանական տեսանկյունից, այլեւ փիլիսոփայորեն ընկալենք նրանց, ապա այդ ամենը կարող է լինել այլ կերպ, քան նախկինում: Քննադատությունը, որը մահացու վտանգ է ներկայացնում կեղծ ազատության եւ հեղինակության համար, փրկություն է դառնում իսկականի համար:
Այսօր խնդիրն այն է, թե ինչպես կարող ենք գիտակցությունը լուսավորել ոչ միայն գիտելիքի միջոցով, այլեւ` մտածելակերպի զարգացման միջոցով հասնել դպրոցների աշխատանքի բարելավմանը: Պետք չէ ակնկալել, որ այդ ամբողջական այլասերումները, որոնք կեղծ մտածողության միջոցով միաժամանակ կտրում են խորաթափանցության եւ հավատի արմատները, կլինեն միանձնյա վերահսկողության ներքո: Հնարավորություն այն դեպքում է տրվում, երբ մտքերը հասանելի են դառնում պարզ հանրային բանավեճի միջոցով, որի ժամանակ դրանք տարածվում եւ կիրառվում են:
Բայց որքա~ն պատրանքային կարող է սա հնչել: Ամեն ոք, ով իր մեջ զգացել է փիլիսոփայական մտքի ուժը եւ միաժամանակ տեսել այն հրաշքը, որ այս աշխարհում, պատմության սկզբում, ռացիոնալ միտքը, վերափոխվող միտքը, ազատ զոհաբերությունը` որպես արարք, միշտ վերադառնում եւ ազդեցություն են ունենում, այլապես պատմությունն անիմաստ կլիներ, նա չի կարող չհուսալ: Աղետի տեսիլքներին դիմադրում է մարդու նկատմամբ հավատը, որը, չնայած բոլոր շեղումներին, խորությամբ պահպանվում է այն ամենի մեջ, ինչն, ըստ աստվածաշնչյան մեկնության, աստվածության պատկերն ունի:
3. Բայց չէ՞ որ մեր դարաշրջանն, ի տարբերություն նախորդի, իսկապես անհույս է թվում:
Շատերի համար Եվրոպայում, Չինաստանում, Ռուսաստանում տեղահանված միլիոնավոր մարդիկ մեկ ախտանիշ ունեն եւ միաժամանակ խորհրդանիշ են: Երջանիկ է նա, ով իր պատմական հեղինակությունը գտնում է իր հայրենիքում եւ ակունքներում, պետության եւ կրոնի մեջ, որից ինքն է սերվում, որպեսզի գտնի իր ճանապարհը դեպի սկզբնաղբյուր: Բայց ինչպե՞ս են այսօր ավելի ու ավելի շատ մարդիկ պոկվում հողից. նրանք շարժական ծագում ունեն, անընդհատ կտրվում են այնտեղից, որտեղ ուզում էին արմատներ գցել, քշվում այս ու այն կողմ` օտարվելով իրենցից ու իրենց աշխարհից, երբ ամեն ինչ առկայծում էր վայրկյանի մեջ` առանց անցյալի եւ ապագայի, դեպի սոսկ գոյություն` առանց հորիզոնի եւ հեռանկարի: Պահպանվե՞լ է դեռ ողջ մարդկության պատմությունը, հեղինակության միջոցով անվտանգության զգացումը, որն ունակ չէ ոչինչ լսելու: Արդյոք դա մի արմա՞տ է, որից նոր հյութեր են առաջանում, երբ մեկ ճյուղը կամ շատ ճյուղեր չորացել են:
Մտքի համար սպառնալիք է այն ամենն, ինչն այսօր դեռ արժեքավոր է մեզ` արեւմուտքում ապրողներիս համար, եւ մեր կյանքի իմաստն ու բովանդակությունն այնքան հիասքանչ են, որ կատարյալ հոռետեսության ստվերն է կարծես իջնում մեզ վրա:
Սրան հակադրվում է այլոց ֆանտաստիկ լավատեսությունը, որոնք ցնծությամբ են ընդունում անկումը եւ չեն կասկածում մարդու փայլուն վերածննդին, որը կարող է խուսափել լիակատար կործանումից:
Հոռետեսության եւ լավատեսության մասին դատողությունները, սակայն, կարող են բացարձակ հերքվել` հաշվի առնելով մեր ճանաչողությունը: Սրանից զատ, նրանք մերժում են ամաչկոտությունը, որով մենք` մահկանացու էակներս, բազմիմաստ ձեւով ներկայանում ենք աշխարհին, եւ մեր խնդիրն է մնում լսել մեզ առաջնորդող հրահանգները ու մեր անտեղյակությամբ խոնարհվել նրանց առջեւ:
Կասկածելի հոռետեսության եւ հարկադրված լավատեսության տրամադրություններին տրվելու փոխարեն աշխարհում տիրող անորոշության մեջ էական է տեսնելը ոչ միայն հսկայական վտանգը, այլեւ` հնարավորությունները: Բայց ամենամեծ եւ իրական հնարավորությունը պետք է փնտրել մարդկանց, յուրաքանչյուր անհատի պատասխանատվության մեջ: Դրանից է կախված, թե ինչ է սպասվում նրան:
Այսօր, ինչպես միշտ, մենք խնդիր ունենք գիտակցելու, թե ինչ է հնարավոր իրականացնել: Այդպիսով ապագան ուրվագծվում է` առանց նախապես ծրագրավորելու: Մենք չպետք է ակնկալենք մի բան, որին չենք կարող աջակցել: Այն, ինչը մենք այսօր կարոտում ենք, ընդմիշտ կորած է:
Մենք այսուհետ խնդիր ունենք` տուրք մատուցել աստվածությանը բոլոր ժամանակներում, ժամանակից եւ պատմությունից դուրս, ուղղակի մեր սիրառատ կյանքով: Մենք չպետք է մեզ հանձնենք պատմության դատին, այլ ավելի շուտ պետք է դառնանք հավերժական ներկայի մի մասը ազատության եւ իշխանության միջեւ տարուբերվող իրականության մեջ, ինչը յուրաքանչյուր անհատ կարող է գիտակցել նույնիսկ անկումային ժամանակներում:
Դուք ինձ խնդրեցիք խոսել ձեզ հետ ազատության եւ իշխանության մասին: Ես ձեզ նոր բան չէի կարող ասել, պարզապես հիշեցրեցի այն ամենն, ինչ գիտեի:
Ես պետք է քննարկեի մեր դարաշրջանի խնդիրները: Դուք չէիք սպասում, որ ես խոսելու էի Շվեյցարիայի մասին, այդ կղզու մասին, որը դեռ կանգուն է համաշխարհային պատմության փոթորկոտ ջրերում, որտեղ ազատությունն ու հեղինակությունը եւ հեղինակության տարբեր ճյուղերը հավասարակշռվել են ինքնակրթության միջոցով: Ես խոսեցի միայն այն դարաշրջանի մասին, որին ուղեկցող շարժումը, եթե երբեւէ չդադարի, դրսից նույնպես կսպառնա այս միակ, թանկարժեք կղզուն:
(«Ազատության ռիսկը», փիլիսոփայական ակնարկների ժողովածու)
Թարգմանությունը գերմաներենից` Թագուհի Հակոբյանի
