Ազդակ | Անուշ Թրուանց
Պատկերացուցէք քառասունական թուականներու Էշրեֆիէի կից գտնուող մէկ շրջանը` Հայաշէնը, հայկական տուներ` պարտէզներով, բակերով, եւ այդ բակերէն մէկուն մէջ երեխայ մը` Գրիգոր Պըլտեանը «Ազդակ» կը կարդայ իր շուրջը հաւաքուած թաղեցիներուն համար, նստած` մտիկ կ՛ընեն նաեւ մանուկները… «Ազդակ»-ը այդ օրերուն միակ տպագիր գիրն էր, որ հասու էր թաղեցիներուն. գիրք չկար, մանկական հեքիաթներ չկային, Հայաշէնի ու շատ մը այլ շրջաններու մէջ ապրող մանուկներու մանկական հեքիաթները աքսորի պատմութիւններն էին… Հետագային այդ աքսորի պատմութեան մասնակիցներն էին, որ դարձան Գրիգոր Պըլտեանի վէպերուն հերոսները: Ան այդ պարզ կեանքով ապրող, Եղեռնի դառն յուշը կրող մարդոց միջոցով ստեղծեց բարձր գրականութիւն` հայկական սփիւռքեան իրականութեան մէջ նոր շունչ տալով նորավէպին, վէպին ու բանաստեղծութեան: Գրիգոր Պըլտեանի հեղինակած շուրջ 23 ստեղծագործութիւններուն մէջ կան նաեւ գրաքննադատական գործեր եւ գրական ուսումնասիրութիւններ, որոնցմէ վերջինը` «Հայկական ֆիւթիւրիզմը» աննախադէպ է թէ՛ նիւթով եւ թէ՛ ուսումնասիրութեան ընդգրկած ծաւալով: Շուտով պատրաստ կ՛ըլլայ նաեւ գրող-գրականագէտին մէկ այլ ուսումնասիրութիւնը, որ կը վերաբերի 1895-1922 թուականներու աղէտի գրականութեան: Աղէտի գրականութեան մասին մինչեւ այսօր իր տպագրած նիւթերով եւ արտայայտած մտահոգութիւններով Պըլտեան կը մնայ հայ իրականութեան մէջ ամէնէն ինքնատիպ մտածողներէն մէկը. ինչպէ՞ս մօտենալ աղէտի նիւթին, որպէսզի անիկա դառնայ գրականութիւն եւ չմնայ սոսկ արհաւիրքը նկարագրելու, փաստերը արձանագրելու կամ սոսկալի դէպքերը նոյնքան սոսկալի ձեւով պատմելու ճիգ կամ վաւերագրութիւն:
Գրիգոր Պըլտեանի հետ «Ազդակ»-ին ունեցած այս հարցազրոյցը ամիսներ առաջ կայացած է, սակայն անիկա չէ կորսնցուցած իր այժմէականութիւնը, քանի որ Պըլտեանի արտայայտած միտքերը` գրականութեան, սփիւռքեան իրականութեան, ինքնութեան եւ այլ հարցերու շուրջ շարունակական քննարկման կարիք ունին. այդ նիւթերուն մէջ մեծ տեղ ունի լեզուի խնդիրը: Մինչ մենք կ՛աղաղակենք, որ արեւմտահայերէնը կործանման եզրին է, Պըլտեանի գրականութեան մէջ արեւմտահայերէնը այլ զարգացում ու բարգաւաճում կ՛ապրի: Կը մնայ, որ յայտնուի ան ընթերցողը, որ հաւատայ այդ լեզուին եւ կարդայ տաղանդաւոր գրող Գրիգոր Պըլտեանին գիրքերը: Ինք` գրողն ալ հաւատացած է, թէ գրականութիւնն է, որ կը ստեղծէ ընթերցող, եւ ոչ թէ գրողն է, որ կը գրէ ընթերցողին համար: Հաւատանք այս գեղեցիկ ճշմարտութեան եւ ներկայացնենք ընթերցող ստեղծող գրողին հետ կայացած հարցազրոյցին յատկանշական հատուածները:
Գրականութիւն` Աղէտի Մասին
«Վերջերս քիչ մը նորոյթ դարձած է Եղեռնին մասին վէպեր գրելը: Յաճախ կը գրեն իրենց ընտանեկան յիշողութեան մասին, զանոնք կը վերածեն վէպերու, որոնք անպայման լաւ չեն, որովհետեւ յաճախ գրողները այդ թեմային պատմութեան մասին չեն գիտեր: Դէպքերը չեն բաւեր, կայ թեմային մօտենալու կերպը, կայ թեմային պատմութիւնը, թեմային մասին գրելու դժուարութիւնը: Պէտք է գիտնալ, որ օրինակ, մեր գրողներէն Յակոբ Օշական ի՛նչ հարցեր կը դնէ թեմայի նուաճումին համար, կամ նուաճելի չըլլալուն համար, թեմային հասնելու կամ` չհասնելու համար: Ոչ ոք կրնայ այս նիւթին մէջ հասնիլ յաջողութեան, եթէ, օրինակ, Օշականին դրած հարցերը չի գիտեր: Չի բաւեր երեւակայութիւնը: Մեծ աշխատանք է անհրաժեշտ` այս նիւթին մօտենալու համար: Ոճիրի մասին գրելը մեծ համարձակութիւն է, ատիկա պատմական վէպ գրել չէ, ուրիշ բան է»:
«Աքսորի պատմութիւններուն յիշողութիւնները շատ հարստացուցած են զիս, ես երբեք չեմ տառապած ատկէ, այլ կրցած եմ իմ վէպերուս մէջ այլ ձեւով ներկայացնել նիւթը: Եւ տակաւին կան բաներ, որոնց չեմ անդրադարձած: Իմ նպատակս երբեք Եղեռնը պատկերացնելը չէ, այլ միշտ ունիմ վկաներ: Ես վկաներուն վկան եմ»:
«Իմ գրութիւններուս մէջ ես կը մնամ, ինչպէս կ՛ըսեն, սեմին վրայ, այսինքն չեմ փորձեր մարդոց ուղեղներուն մէջ մտնել եւ անոնց մտածումները լսել, ինչպէս մեր աւանդական վիպասանները կ՛ընէին: Այդ մէկը ինծի համար լաւութիւն մը չէ, իմ ցանկութիւնս ատիկա չէ: Իրենց շարժումները, իրենց արարքները, իրենց խօսքերը լայնօրէն բաւական են` իրենք արդէն ամբողջ ինքնութեամբ կը դրսեւորուին»:
«Մարդ չի գիտեր, թէ ինք ինչ ազդեցութիւն կրած է: Ես սկսած եմ դպրոցական տարիներէս, երբ ճեմարանի իմ ուսուցիչներս` Մուշեղ Իշխանը, Գրիգոր Շահինեանը կը քաջալերէին, բայց ատիկա կրնար ըլլալ սկիզբը շարադրութիւն գրելու: Հետագային, երբ դպրոցական շրջանը աւարտեցի եւ տարի մը գացի օտար դպրոց, ունեցայ ֆրանսացի շատ լաւ ուսուցիչ մը եւ փիլիսոփայութեան ատեն անդրադարձայ, որ եթէ կ՛ուզեմ գրող դառնալ (իսկ ես կ՛ուզեմ գրող դառնալ), պէտք է փիլիսոփայութիւն ուսանիմ»:
«Մարդու կեանքին առաջին տարիները շատ կարեւոր են: Ես Լիբանան մնացած եմ մինչեւ քսաներկու տարեկան եւ, հետեւաբար, մանկութիւնս, պատանեկութիւնս, որոշ չափով երիտասարդութիւնս հոս անցուցած եմ, եւ Լիբանանը մեծ ազդեցութիւն ունեցած է իմ վրաս: Միջերկրականեան կլիման իր ազդեցութիւնը ունեցած է իմ գրական զգացողութեանս վրայ, եւ երբ իմ գրածներուս մէջ ծով, լեռ համերու, հոտերու աշխարհ մը կը յայտնուի, ատիկա պատահական չէ: Երբ Փարիզէն օդանաւով կու գամ եւ վար կ՛իջնեմ, անմիջապէս կը գտնեմ այդ զգացողութիւնս:
«Չեմ գիտեր` Լիբանան մնալով նոյն գրողը կ՛ըլլայի՞, թէ՞ ոչ: Բայց կը կարծեմ, որ` ոչ: Երբ որ ժամանակին հրատարակեցի «Տեղագրութիւն քանդուող քաղաքի մը համար» հատորը (Պէյրութի դէպքերուն մասին), հասկցայ, որ եթէ հեռու ըլլաս, հնարաւորութիւն կ՛ունենաս դէպքերը հեռուէն ուրիշ ձեւով տեսնելու: Այդ հեռաւորութիւնը թոյլ կու տայ ինքզինքդ ազատ զգալու այդ թեմային հանդէպ եւ ունենալու նաեւ գեղարուեստական մտածողութիւն: Դէպքերը չեն բաւեր, պէտք է նաեւ գեղարուեստական ձեւաւորում, իսկ ատիկա կ՛ենթադրէ, որ դուն այդքան ալ չես կպած դէպքերուն»:
Հայկական Ֆիւթիւրիզմ
«Հայկական ֆիւթիւրիզմի մասին սկսած եմ գրել 1980-ականներուն: Արդէն կը դասաւանդէի համալսարանի մէջ: Այդ տարիներուն էր, որ Ֆրանսայի եւ Իտալիոյ մէջ կրկին սկսան խօսիլ ֆիւթիւրիզմի մասին: Երկար ժամանակ չէին խօսեր, քանի որ շարժումը կը դիտուէր իբրեւ ֆաշական (այն պարզ պատճառով, որ ֆիւթիւրիզմի հիմնադիր Մարինեթթին իր կեանքի վերջին շրջանին կապուած եղած է Իտալիոյ ֆաշականութեան): Իմ պրպտումներուս արդիւնքով նկատեցի, որ հայ գրականութեան մէջ նոյնպէս եղած է շարժումը: Սկսայ ուսումնասիրել մամուլը` Պոլսոյ, Հայաստանի եւ Թիֆլիսի մէջ (հայկական ֆիւթիւրիզմի երեք կեդրոնները)` երբեք չմտածելով, որ այսքան ծաւալուն ուսումնասիրութիւն պիտի ըլլար: Մեր գրականութեան մէջ ֆիւթիւրիզմը դիտուած է իբրեւ շեղում, եւ հետագային չէ խօսուած այդ մասին: Մեծ լռութիւն մը կայ այս թեմային մասին հայ իրականութեան մէջ: Մեր գրողները անշուշտ ծանօթ էին շարժումին, բայց այս կամ այն ձեւով կը հակազդէին, երբեմն դրական, բայց սովորաբար` հեգնանքով կամ ծաղրանքով: Ֆիւթիւրիզմը կը հետաքրքէր հայ գրողները, բայց իրենք կը նկատէին, որ իրենց համար չէր: Ֆիւթիւրիզմը Կովկաս հասած է ռուսական յեղափոխութենէն ետք. հայ առաջին ֆիւթիւրիստ գրողը Թիֆլիս բնակող Կարա Դերվիշն էր, որ իր գործունէութեամբ իսկական ապագայապաշտ գրող էր. ան մեծ կապեր ունէր նաեւ օտար ֆիւթիւրիստ գրողներու հետ: Երեւանի մէջ շարժումը սկսած է Վշտունիի, Չարենցի եւ Աբովի նշանաւոր «Դեկլարացիայով», որ իր շատ կէտերով զուտ ապագայապաշտ գրական մանիֆեստ է: Հետագային Չարենց գրած է իր «Ռոմանս անսէրը», որ երկար ժամանակ, մինչեւ 70-ականները չէ տպագրուած: Մեր գրականագիտութիւնը Չարենցի ֆիւթիւրիստական շրջանը դիտած է իբրեւ շեղում:
Ներկայացնելով «Հայկական ֆիւթիւրիզմ» աշխատութիւնը` իմ նպատակս բնաւ ֆիւթիւրիզմը կրկին գրական տեսութիւն դարձնելը չէ, քանի որ անիկա անցեալի հոսանք է: Որպէս գրող` զիս անշուշտ կը հետաքրքրեն բոլոր շարժումները: Իմ նպատակս ի յայտ բերելն է բոլոր այն հակազդեցութիւնները, որոնք եղած են ֆիւթիւրիզմին դէմ, որովհետեւ ֆիւթիւրիստները այն ժամանակ կ՛ուզէին ապրիլ բանաստեղծութիւնը. Կարա Դերվիշը, օրինակ, յատուկ հագուստ հագած` իր բանաստեղծութիւնները բացիկներու վրայ գրուած կը վաճառէր Թիֆլիսի համերգասրահներուն առջեւ: Մեր հասարակութիւնը չ՛ընդունիր այն, որ մարդ կրնայ իր գրածը ապրիլ կամ իր ապրածը գրել: Հսկայական անդունդ մը կայ մարդուն ապրածին եւ գրածին միջեւ: Ատիկա մեր գրականութեան խնդիրն է»:
Երիտասարդութեան Կողքին
«Անձնապէս միշտ նեցուկ կանգնած եմ երիտասարդներուն: Քանի որ ես ունեցած եմ դժուարութիւններ, պիտի չուզէի, որ իրենք ալ ունենային: Խօսքը արգելքներու, ճնշումներու, կուսակցական հայեացքներու եւ նման բաներու մասին է: Երբ որ իրենք` երիտասարդները թերթի ձեռնարկեն, ես կը նպաստեմ, կը գրեմ, յաճախ ինծի կը հարցնեն` ի՞նչ գործ ունիս անոնց հետ, բայց ատիկա իմ կողմէս նեցուկ ըլլալ է իրենց ծրագրին եւ ոչ թէ` գրածներուն: Կ’ուզեմ, որ իրենց ծրագիրը իրագործեն: Ամէն պարագայի, մեր գրողները ազատ չեն: Ազատութիւնը պէտք է նուաճել աշխատանքով»:
Ինչպէ՞ս Նուաճել Ազատութիւնը
«Անշուշտ գիտնալ, թէ ի՛նչ աւանդութիւն կայ քեզմէ առաջ, գիտնալ, թէ ի՛նչ քեզ կը խանգարէ, որ իրականացնես ուզածդ եւ աշխատիլ յաղթահարել, մտիկ չընել բամբասանքերը եւ շարունակել ընել այն, ինչ որ կը մտածես, որ ճիշդ է: Ես երկար տարիներ աշխատած եմ, եւ ընդունուած գրող մը չեմ լայն իմաստով: Բայց մտահոգութիւնս չէ: Ես ինծի համար կը գրեմ, եւ յետոյ` կը գրեմ հայ ժողովրդին համար: Կը սպասեմ, որ իմ գրականութիւնս ստեղծէ իր ընթերցողները: Սխալ է, երբ կ՛ըսեն` ընթերցողները կան, գիրքերը պիտի գրուին, ամէն մէկ գործ ի՛նք կը ստեղծէ իր ընթերցողը: Ես գրելով երբեք ընթերցողի հարց չեմ դնէր, քանի որ այս պարագային կը վերածուիմ ժողովուրդի ձայնի, իսկ ես ատիկա է, որ կը մերժեմ գրողի պարագային»:
Աքսոր
«Ես միշտ կ՛ըսեմ` Հայաստանը իմ երկիրս չէ, բայց ատիկա չի նշանակեր, թէ ես կը մերժեմ Հայաստանը: Նոյնիսկ գիրք մը գրած եմ (խօսքը «Դէպի մեծ փոխաբերութիւն» գիրքին մասին է, ուր կայ հայաստանեան երեւոյթներու քննադատութիւն-«Ա»), որ սխալ հասկցուած է: Ես չեմ կրնար իմ մէջէս հանել, օրինակ, Ֆրանսայի մէջ ստացած կրթութիւնս եւ մէկ անգամէն դառնալ հայաստանցի: Ամէն գրող իրաւունք ունի իր շրջապատին կամ իր երկրին, իր ժողովուրդին մէջ առկայ երեւոյթները ներկայացնել այնպէս, ինչպէս ինք կը տեսնէ ու կը զգայ: Գիրքը Հայաստանը քննադատելու նպատակ չունի: Միւս կողմէ ալ միշտ ըսած եմ, որ Հայաստանը տեղ մըն է, ուր լսող ականջ կայ: Ժամանակին իմ գիրքերս Հայաստանի մէջ դրուած էին արգիլուած գիրքերուն կարգին: Այսօր սերունդ մը կայ, աւելի ճիշդ` խաւ մը կայ, որ հետաքրքրուած է իմ գիրքերովս, իմ գրականութեամբս, ի վերջոյ հրատարկչատուն մը կայ, որ արդէն սկսած է ինծի պատուիրել` գիրք գրել: Առաջ այս բաները չկային իմ հանդէպ: Կը կարծեմ, որ կը սիրեմ Հայաստանի մէջ խօսիլ, կապուիլ ոչ պաշտօնական տեղեր: Հայաստան կ՛երթամ միշտ, սակայն տուն չունիմ հոն, ես աքսորական հայ գրող մըն եմ, որ ընդունած է իր աքսորը»:
Մանտրաներ
Վերջերս Հայաստանի «Սարգիս Խաչենց» հրատարակչութիւնը բարձրաճաշակ ընթերցողի սեղանին դրեց Գրիգոր Պըլտեանի մանտրաների ամբողջական հրատարակութիւնը (Պըլտեանին հայերէն գիրքերը վերջին տարիներուն կը տպագրուեն միայն հայրենի «Սարգիս Խաչենց հրատարակչատանը): Մանտրաներուն մէջ Պըլտեան կատարելութեան հասցուցած է հայոց լեզուն (մանտրաները սրբազան ձայներ են, որոնք կը կրկնուին եւ իրենց նշանակութեամբ եւ կառուցուածքով կ՛առնչուին հինտու եւ պուտտայական ուսմունքներուն:
«Մանտրաներ» հատորին մէջ ամփոփուած են հայերէն թուագրուած 32 մանտրա, որ գրողը ստեղծած է քսանհինգ տարիներու ընթացքին: Ահա` Եղեռնին նուիրուած մանտրայէն հատուած մը` Անժողովուրդ լեզու:
