Լյուբիցա Միլետիչը Շուշիում
ԼՅՈՒԲԻՑԱ ՄԻԼԵՏԻՉ (1948-2020)
Սերբ ականավոր բանաստեղծուհի, թարգմանիչ, էսսեիստ, Հայաստանի գրողների միության Պատվավոր անդամ: Հեղինակային և թարգմանական ավելի քան 20 գիրք է հրատարակել, որոնցից հիշատակելի են «Թախիծ», «Ֆիսոնը ստվերոտ գետ է», «Շնչառություն եղեգնի վրա», «Քրիստոսը Կրեմլում», «Օրվա որդին. 7504.», «Արևելքի բարձունքից», «Բաբելոնյան գրառումներ», «Կոստանդինի խաչը», «Անհասանելի ձայն», ժողովածուները: Այս շարքում առանձնակի տեղ ունի ծայրեիծայր հայկականությամբ համակված «Արարատի հողմերը» բանաստեղծական ժողովածուն, որ թարգմանաբար հրատարակվել է Երևանում և Ստեփանակերտում: Բանաստեղծուհու ստեղծագործությունները ներկայացված են սերբական ու համաշխարհային տարբեր անթոլոգիաներում, թարգմանված շուրջ 20 լեզուներով: Արժանացել է հայրենական և համաշխարհային գրական հեղինակավոր մրցանակների և պարգևների, այդ թվում ՀԳՄ «Գրական վաստակի համար» մեդալի:
Միլետիչը անբաղդատելի ջերմ սիրով էր կապված մեր ժողովրդին, խորքով ու լայնքով գիտեր մեր պատմությունն ու մշակույթը: Սերբ ընթերցողին լայնորեն հայտնի են իր «Հայացք Արարատին» և «Արարատ և Ղարաբաղ» սքանչելի ուղեգրությունները: Նրա թարգմանությամբ 2015-ին Սերբիայի հայ համայնքի մեկենասությամբ լույս է տեսել է 28 բանաստեղծների գործեր ամփոփող «Ժամանակակից հայ պոեզիա» անթոլոգիան, իսկ բոլորովին վերջերս Գագիկ Դավթյանի «Վեճ Հոբի հետ» ժողովածուն:
ՆՎԻՐԱԿԱՆ ԿԱՂՆԻՆ
Իմ արմատից մինչև արմատները նրա
Մի բուռ հող է սառած…
Իսկ արանքում – և՛ իր, և՛ իմ նախնիներն են:
Հի՜ն է բունը նրա, արմատները՝ զորե՜ղ,
Հենց այդպիսին՛ պիտի
Լինեն կաղնիները.
Շրջանաձև փռված գալարներում նրա
Ապրած տարիներն են և արնագույն հյութը,
Որ կհոսի կացնի հարվածներից:
Իմ արմատից մինչև արմատները նրա
Մի բուռ հող է միայն, որից տարածվում է խնկահոտը:
ՄԵԶ ՄՈՏ
Իմ հայրենիքում՝ Կարպատից հարավ
Եվ ծովից դեպի արևելք միտող՝ նույն հավատն ունեն
Եվ նույն լեզվով են ամենքը երդվում:
Իրենց մի կյանքն են տալիս թե փառքի,
Եվ թե հետմահու պսակի համար,
Եվ գրկաբաց են ընդունում հյուրին:
Եվ նրա համար հարդարում սենյակն ամենալուսեղ,
Եվ նրա համար վերջին պատառն են կտրում շուրթերից,
Եվ եղբոր նման պահպանում նրա գիշերն աստղառատ:
Ամենասիրուն խնձորն են տալիս սերբերը հյուրին,
Եվ սերկևիլը բուրավետ, գավը ընտիր ռակիայի :
Հրավիրում են որ լուսինն իջնի – նստի տան շեմին:
Մեզ մոտ ծնկում ու հողն են համբուրում, երբ հյուր է գալիս,
Եվ օրհնանքով են ողողում նրան ընթրիքի ժամին:
ՊԱՏԱՐԱԳ ՅԱՍԵՆՈՎԱՑՈՒՄ
Իմ ժողովուրդը երկրի ընդերքում քաղաքներ ունի,
Եվ ընդհատակյա եղբայրակցություն ՝
Ստորերկրյա անափ դաշտերում,
Եվ ունի վանքեր՝ իրենց խորախոր ներքնահարկերով,
Եվ ուսուցիչներ ստորերկրյա, դպրոցներ նաև,
Մինչևիսկ Թալմուդ ստորերկրյա,
Եռում է այսպես կյանքն ընդհատակյա –
Ընդհատակ անցած մանկանց աղեկեզ ճիչերի ներքո…
Իսկ ընդհատակյա մայրաքաղաքում իմ ժողովրդի
Սերբն ու հրեան մահվամբ են կապված…
Եվ գլխատված են նույն ածելիով –
Րաբունիներն ու սարկավագները,
Ճգնավորներն ու հովվապետները…
Իմ ժողովուրդը հուղարկավորման կարգն ստիպված է
Կատարել երկու մայրաքաղաքում –
Մեկն ընդհատակում, մեկը վերևում,
Ու մինչ վերևում վերջին Օծումն են միմյանց կատարում
Իմ հայրը վարում
Հանգուցյալների հիշատակության Սուրբ պատարագն է
Երգում մեղմաձայն…
ԵՍ ՔԵԶ ԿՃԱՆԱՉԵՄ
Քեզ կճանաչեմ քո աջի՜ց անգամ:
Քեզ կճանաչեմ դիպչել՜ով,
Թե գաս:
Քեզ կճանաչեմ վահանիդ դաջված
Գաղտնանշանից,
Եվ քո քայլերից, որ վերադարձդ պիտի ավետեն,
Եվ քո բառերից՝
Քո հայտնությունը կանխագուշակող:
Քեզ կճանաչեմ իմ ժողովրդի ուրախությունից,
Բարեբեր տարուց,
Դողոցից գրչիս:
Ես տեղնուտե՛ղը քեզ կճանաչեմ,
Եթե դու իրոք դեռ կա՜ս ինչ-որ տեղ…
ԱՆՀԱՍԱՆԵԼԻ ՁԱՅՆ
Դու, ի հեճուկս հպանցիկ օրվա և ժամանակի,
Շողարձակելով աճում ես հեռվում: Անցնում ճամփեքով
Անիմանալի և թանձրանում ես առեղծվածի մեջ:
Այս հնչյունը, որ լսում եմ հանկարծ
Լռության միջից անվրդովության ակնթարթների –
Ձայնի՞ց է գալիս, թե՞ մութից գալիք ժամանակների:
Անսահմանության գո՜ւյն կա նրանում, կլոր մի դարի
Խորություն, որտեղ թափառում է նա ասուպի նման…
Եվ սպասում է ամենավերջում:
Չի՜ ոգել ոչ ոք և կոկորդի՜ց չէ, որ հնչում է այն:
Լույսի պես ելնում շերտերից անբիծ բանականության,
Եվ, չհասնելով մարդկային ոչ մի զգայարանի,
Նա նշաններ է հեղում մեր հոգում,
Եռում է ճերմակ փրփուրի նման, ձա՜յնը, որ պիտի
Հնչի վերջապես մշուշից գալիք ժամանակների …
ՆԵՐԻ՜Ր, ՀՐԵՇՏԱԿ
Ների՜ր, հրեշտակ, տոնական օր է,
Իսկ ես քեզ համար դեռ մոմ չեմ վառել:
Քեզ հետ զրույցից ուշքս կորցրել և անփութորեն
Չեմ էլ մտածել այդ մասին՝ դյութիչ խոսքերով տարված:
Ների՜ր, հրեշտակ, մեր զրույցը ինձ
Այնպես է գերել, որ չորս լուսանցքում
Քո իսկ ներշնչած բանաստեղծության
Վայրի, անպատկառ երազ եմ տեսնում,
Մինչդեռ երկնքում երկու թռչուններ փնտրում են իրար…
Ների՜ր, հրեշտակ, տոն օր է այսօր,
Իսկ ես քեզ համար դեռ մոմ չեմ վառել:
Ինքնամոռա՜ց եմ քեզ հետ զրույցից…
ՄԵՆՔ ԿՈՐՑՐԵԼ ԵՆՔ ՎԱԽԸ
Աշխարհարարման վաղեմի հուշի գրկում ամփոփված
անորոշության ելման հորձանքում
ուղեծրերը ողողվում են ու վրա է հասնում
պայծառությունը, որ մեզ տարել է դեպի կործանում.
Մերձավորնե՜ր ենք եղել ի ծնե – հեռացել, ցրվել:
Եվ վաղուց արդեն ամեն ինչի հետ վախն ենք կորցրել:
POST MORTEM
Եվ ի սկզբանե արյունն էր Փրկչի
կենդանի մարմնում,
ընդմիշտ քարացած հոսանքն ապագա.
նախաակունքը տառապանքների:
Եվ հիշողության պատառիկներում անապատական
ալևորների մի ցանկություն էր քարացել –
խմ՜ել արյունը Փրկչի:
Չորացե՜լ էին, ճաքճքե՜լ էին շուրթերը նրանց:
Մինչ ի սկզբանե արյունն էր Փրկչի
մարմնում կենդանի,
հիմա – անկենդան բառն է աղոթքի:
ԵՐԵՔ ԿՅԱՆՔ
Մի կյանքը երկրի վրա
Երկրորդը պահ է տրվում կենարար հողի գրկին
Երրորդը թևին տալով միտում է դեպի երկինք
Որ լինի արևին մոտ
Եվ ճախրի թեթևաթև անհունում տիեզերքի
Աստղիկի նման ճերմակ
Արևից մոմը վառի
Եվ փնտրի աստվածահաճ սեղանը զոհաբերման
Իսկ հետո երբ կռանա ու մի պահ ներքև նայի
Կտեսնի ժամանակը դատարկված ու ամայի
Ու հոգնած հոգիներին անթափանց մշուշի մեջ
Ու մարդկանց սակավ խմբեր շուրթերով աղոթողի
Մի կյանքը երկրի վրա
Երկրորդը գրկում հողի
Երրորդի առաջ բաց է երկնային արահետը
Իմ հոգին այսուհետև հավիտյան Նրա՜ հետ է
ՍԻԶԻՓՈՍԻՆ
Եղբայր Սիզիփոս, նույն լուծը կրող իմ լսողության
Եվ լռության մեջ քո անպատմելի
Բառերս բոլոր ծեփվում են քարին:
Եվ լռությունը անվերջանալի
Եռում է օրվա ամայի սրտում և կոտրվում է
Համառությունը (արմատներ նետած խորքերում դարի):
Եղբայր Սիզիփոս, քո պատրանքների հպատա՜կն եմ ես,
Ի՜նձ էլ չի լքում իմ բաժին քարը
Լեռան գագաթը հանելու տենչը:
Եվ արենայի ծաղրուծանակը վարագույրի պես
Փակում է ճամփաս…
Իմ կամքը սակայն մերժում է ծաղրը, քարի՜ց է կամքս,
Կշարժվի՜ քարը, կփակի՜ արյան հոսանքն անհեթեթ:
Եղբայր Սիզիփոս, ոսկե դարպասին դո՜ւ էլ կհասնես
Մեզ բոլորիս հետ:
ԱՍՏԾՈՒ ՍԱՆԴԱԼՆԵՐԸ
Քանի՜ կոշիկներ դեռ պիտի մաշես,
Որ վերջիվերջո
Մեզ մոտ իջնես, Տե՜ր:
Քանի՜ ինքնաշեն
Ցուպ պիտի տաշես:
Եվ որքա՜ն նշխարք երկնային հացի
Բերե՛ս մեզ, որ մեր սրտերը բացի:
Որքա՜ն տանջանք ու
Արտասո՜ւք պիտի հաղթահարես, Տե՜ր,
Որ կապանքներից
Մեզ ձերբազատե՜ս:
Օ՜, չարժե, Վերի՜ն,
Թոթափել փոշին քո սանդալների,
Պատգամները Քո
Քնա՜ծ են, ինչպես քնած են եղել, դոգմայի ներքո:
ՆՈՅԸ
Ահա և դարձյալ ժամն է ընտրելու
Սոճիներ ճկուն և կաղնիները ամենաամուր
Հանուն սուրբ գործի վերստին տապան տաշելու համար
Հասել է ժամը ձյութով լցնելու
Բոլոր ճեղքերը բոլոր հետքերը տաշեղիկների
Եվ առագաստը դիմացկուն կաշվից բարձրացընելու
Հորիզոնը խուլ տնքում է արդեն
Ճռռում են կրող հեծանները որ
Դարերն են կերտել տանջանքով անլուր
Որ գորշ ամպերի խորխորատներով անվթար անցնի
Պատրաստ եմ դաժան ծովերի բոլոր փոթորիկներին
Եվ ալիքներին անհավատության խավարին ահեղ
Իմ աչքի առջև Արարատ լեռն է
Ոսկե պատվա՜րը Աստծո ոստանի
ՄԻ ՓՈՔՐԻԿ ԱՐԵՎ
Միլորադի հիշատակին
Դու ինձ ասացիր աշխարհը փոքր է
Աստծո՜ւն է թվում թե մեծ արարեց
Գնա՛ ասացիր գնա և լսիր հասարակ մարդկանց
Մանկանը լսիր մարտիկին ջահել հացթուխին տարեց
Ասացիր հիշիր ինչ որ կտեսնես
Հայոց հնամյա վիրավոր հողում
Քանի որ այն ինչ այնտեղ կատարվեց
Մի օր էլ այստեղ պիտի կատարվի
Եվ ինչ այստեղ է կատարվում հիմա
Կարող է նաև այնտեղ կատարվել
Ասացիր այնտեղ
Նահատակների հիշատակության մոմեր կվառես
Որ ամեն մի մոմ խավարում մի պահ
Շողշողա որպես փոքրիկ մի արև
Համոզված էիր որ ես այսքանը կարող եմ անել
Դու ինձ ասացիր ճշմարիտ խոսքով հարվածիր չարին
Քանի որ նրան ցավ է պատճառում խոսքը ճշմարիտ
Ասացիր ճչա Եղեռնի մասին և ասա որ այն
Անվիճելի է
Ինչպես տառապյալ Յասենովացը Կոսովոն Բոսնիան
Դու ինձ ասացիր նահատակների արյունը հողում
Զորավոր է քան դիվաբախ դահճի կեղծիքն անպատկառ
Եվ մեզ ոչ մի բան չի կարող անել որևէ սողուն
Քանզի շեղված է Աստծո ուղուց
ԳՐԱՌՈՒՄՆԵՐ ԵՐԿՆՔԻՑ
(Գրառում առաջին)
Առանց խոսքերի
Մի վտանգավոր մենախոսություն վերից թրթռում
Ու խառնվում է նեղ պատուհանով օդանավ մտած
Զվարթ շողերին Արև պատանու
Վարում Կովկասի ճերմակին տվող կտուրն է լռում
Լանջերից մեկին
Պրոմեթևսը իր շղթաներով քշել է ջանում
Գլխին պտտվող արծիվների չուն
Վիրավոր կրծքից քանի դար արդեն նույն երգն է հնչում
Որ հաստատում է ճշմարտությունը կրակի մասին
Դեպի Արևելք ինձ Բալկանների քամին է տանում
Որպեսզի ասի
Թե ինչպիսին է եղել ժամանակն այն վաղնջական
Եվ այն եզերքը
Ուր ջրհեղեղից հետո ամեն բան սկսվեց նորից
(Գրառում երկրորդ)
Գնա ավելի՜ ավելի՜ հարավ Կովկասն է ասում
Աշխարհքի մասին գիտությունն է քեզ սպասում այնտեղ
Քեզ իմ եղբայրն է այնտեղ սպասում
Արարատն է քեզ սպասում գնա՜
Եվ պատուհանի անբիծ ապակուց
Երկնքում մաքուր
Ես նշմարում եմ անտեսանելի Նավը տաճարի
Ծերուկն ալեհեր ճերմակեղենով հանդերձավորված
Մատուցանում է Պատարագն օրվա
Սերբական անլուր աղետից հետո
Ես ժամանակի Սկիզբն եմ գտնում
Ծանում խորհուրդը բարու և չարի
Խորհուրդն եմ ծանում Լեռան բարբառի
Եվ վեհությունը նրա լռության
ԳԱՌՆԻ
Այստեղ դարպասը ժամանակների իմ առաջ բացվեց
Անսպասելի և միանգամից
Այդպես բացվում է լույսը վաղորդյան
Երբ խավարամած մշուշն է ցրում հարավի քամին
Մի հնամենի խորհրդանշան երևաց հանկարծ
Սրբատաշ պատին՝
Որձաքարերով կապարակցված ու երկաթագամ
Անհայտ – անանուն վարպետի աջը
Արևապատկեր ծաղիկներով է քարը զարդարել
Արանքում նրանց փոքրիկ մի խաչ է
Ժամանակների հոսանքի միջով
Տողերն են հոսում քարարձանագիր
Այստեղ թևերը հրեշտակների
Մի – մի պատնեշ են անտեսանելի
Որ պահպանում են չարաղետ նեռից
Տեսանողներին
Այստեղ Գառնիում հասկացա հանկարծ
Որ հրաբխային կոկորդից ծնված ժայռը ելնում է
Թիկունք դառնալու անպաշտպաններին
Հասկացա նաև որ տեսանողի շնորհը վերին
Տրված է միայն այն սակավներին
Որոնց աղոթքը անլսելի է և սիրտը մաքուր
ԹԱԴԵՈՍ ԱՌԱՔՅԱԼԸ
Չգիտեմ աշուն էր թե ամառ է եղել
Երբ եկավ եզերքից Եդեսիո
Հանդերձով մազեղեն
Թե ինչ էր մտածում ճամփեքին չգիտեմ
Իր Աբգար արքայի Թո՞ւղթը թե
Հոգու մեջ ծովացած հավատն էր խթանում
Բայց եկավ
Եվ գիտեր որ Տերն է առջևից ընթանում
Եվ գիտեր որ Լույսը երկնառաք չի մարի
Երբ Խոսքն է ճշմարիտ
Եվ Սերը որ պատրաստ է կանգնել աներեր
Եվ Աստծու Դատաստանը կրել
ՏԵՍԻԼՔ
Այնտեղ տեսա երկինքների ճերմակ մի ծով
Եվ ջլապինդ աջն Աստծո երկրի գլխին
Եվ ավազե ժամացույցում ոսկե ավազը սորացող
Ժամանակը ետ շրջելով ցուցանում էր դարերը հին
Այս ամենը ես իմ անզեն աչքով տեսա –
Աստվածային Պատարագից ժամանակի ձայնն էր ծորում
Ես այդ գիշեր խո՜ր քնեցի և չգիտեմ տեսի՞լք էր սա
Թե՞ պարզապես իմ տանն էի Ծաղկաձորում
ԼԱՎԱՇ
Մինչ մեռնող սերմը վերահառնումի հրաշքն է փաստում
Ծլարձակելով ըմպում երկնառաք ցողն անապական
Հողը սնունդ է նախապատրաստում
Որ ավշավորվի հասկը ապագա
Ապա մայիսյան անձրևն առաջին
Օրհնում է որ նա
Ծոցվորվի առողջ և արագ աճի
Արևն ամեն օր շոյում է նրան ոսկե ափերով
Եվ ջերմությունն ու սե՜րն է բերում իր
Որ անցա՜վ լինի երկունքն ու պահը պտղաբերումի
Հունիսյան մի օր հնձվորն է գալիս
Արտի մեջ հուռթի մանգաղն է հևում
Եվ մեռնող հասկը ցորենին երկրորդ կյա՜նք է պարգևում
Հետո կավածեփ թոնիրն է ծխում
Եվ հացթուխները երկնային նշխա՜րք – լավա՜շ են թխում
Բարալիկ ինչպես մետաքսակտավ շորն Աստվածամոր
Ըղձալի ինչպես անսահման սերը երկնային մեր Հոր
ՀԱՅԵՐՆ ՈՒ ՍԵՐԲԵՐԸ
Հայերը ինչպես սերբերը նաև
Հիշատակում են հանգուցյալներին
Սրբագործելով խոսքերը նրանց
Ապրող բառերով
Եվ շիրիմներին արցունք չեն հեղում
Այլ զրուցում են հոգու հետ նրանց
Մեկը մյուսին մխիթարելով
Հայերը ինչպես սերբերը նաև
Լավ են ճանաչում աշխարհն ու իրենց
Գիտեն այն գինը որ վճարում են
Իրենց կոչումը պահելու համար
Հայերը ինչպես սերբերը նաև
Հայացքը հառած խոցված Հիսուսի զորավոր Խաչին
Եղել են նրա պաշտպանն առաջին
Իսլամի առջև վերջին խրամատ
Հայերը ինչպես սերբերը նաև
Ժամանակն իրենց ոչ թե օրերով
Այլ դարերով են հաշվում միմիայն
Եվ այն ամենից
Ինչ պատմագրի մատյան է դառնում
Հավատքի զորեղ սյուներն են հառնում
Հայերը ինչպես սերբերը նաև
Վերքե՜րն են բուժում իրենց վանքերի
Մոխրո՜վ են սնում հանդերն ստնտու
Եվ հայրենյաց սերն ամփոփած սրտում
Կյա՜նք են պարգևում Հրե հավքերին
Թարգմանությունը Գագիկ Դավթյանի
