Պատկերացրեք, որ չկա Աստված եւ հոգու անմահությունը ․․․ Այդ դեպքում ասացեք, թե էլ ինչու պետք է ես բարիք գործեմ, եթե բոլորովին անհետ կորչելու եմ, աշխարհում՝ մեռնելուցս հետո
Ֆ․ Մ․ Դոստոեւսկի
Նա պառկած էր մահճակալին բաց աչքերով։ Դեռեւս մութ էր։ Պատի մեծ ժամացույցը ցույց էր տալիս ժամի հինգը։ Սովորաբար նա աշխատում էր գիշերները եւ այդ ժամանակ միայն պառկում էր քնելու։ Սակայն վերջին երկու օրերին հիվանդության պատճառով նրա գրաֆիկը խաթարվել էր։ Նա քնում էր ընդհատումներով եւ հիմա արթնացել էր մի քանի ժամ քնելուց հետո՝ հազից ու շնչահեղձությունից։
Անյան պառկած էր կողքի ներքնակին, որը դրված էր նրա մահճակալի կողքին՝ հատակին։ Քնել էր հագուստն հագին, շնչում էր հանգիստ, համաչափ։ Չէր ուզում արթնացնել նրան։
Նրանց տասնչորսամյա համատեղ կյանքի ընթացքում նա այնքան էր կապվել Անյային, որ չէր էլ պատկերացնում իրեն առանց նրա։ Անյան էլ նրան նվիրել էր չորս երեխաներ, որոնցից երկուսը՝ Սոնյան եւ Ալյոշան, մահացել էր մանկահասակ տարիքում։ Երկու մյուս զավակները՝ Լիլեչկան եւ Ֆեդյան, բարեհաջող կերպով մեծանում էին։
Սակայն ում հույսին եւ ինչով է նա թողնելու նրանց։ Խնայողություններ չուներ, սեփական անշարժ գույք նույնպես չուներ։ Նախկինի նման ապրում էին վարձակալած բնակարանում։ Հրատարակություններից ստացված բոլոր հոնարարները ծախսվում էին վարձակալության գումարի վճարման, ընտանիքի կարիքների հոգացման, ազգականներին օգնելու եւ խորթ որդու ծախսերի վրա։ Նույնիսկ Ստարայա Ռուսայում գտնվող տունը, որտեղ նրանք անցկացնում էին ամառները, չէր կարողացել գնել։
Երեկ չէ նախորդ օրը նա նամակ էր գրել «Ռուսկիյ վեստնիկի» աշխատակից Նիկոլայ Լյուբիմովին․ «Այսպես, Դուք այնքան վաղուց եւ այնքան հաճախ եք մշտապես բարեհաճ գտնվել իմ բոլոր խնդրանքների հանդեպ, որ կարող եմ արդյոք եւս մեկ անգամ Ձեր ուշադրությանն արժանանալ, իմ այժմյան, գուցեեւ վերջին խնդրանքի հետ կապված: «Ռուսկիյ վեստնիկի» խմբագրությունից ինձ ուղարկված հաշվեթղթի համաձայն «Կարամազովների» համար ես դեռ պետք է ստանամ չորս հազար ռուբլի եւ ինչ-որ փոքր հավելյալ գումար: Այժմ ես չափազանց դրամի կարիք ունեմ»:
Պատահական չէր, որ նամակում գրել էր, թե այդ խնդրանքը կարող է «վերջինը» լինել: Մոտալուտ մահվան ստվերը նրան վաղուց էր հետեւում: Հատկապես ծանր էր վերջին աշունը: Օրըստօրե ուժերն ավելի ու ավելի էին լքում: Հիսունինը տարեկան էր, բայց նման էր չորացած ծերունու` կորամեջք, ճաղատ, դեղնած դեմքով, խորն ընկած աչքերով, խորը կնճիռներով եւ թույլ ձայնով:
Դոստոեւսկին երկու անբուժելի հիվանդությամբ էր տառապում` էպիլեպսիա եւ թոքերի էմֆիզեմա: Երկուսն էլ հյուծում էին նրա օրգանիզմը արդեն շատ տարիներ:
Էպիլեպսիկ ցնցումները տեղի էին ունենում մշտապես եւ տարբեր ինտենսիվության էին: Որպես կանոն ամեն բան սկսվում էր նյարդային գերբորբոքվածությունից: Նա բարձր ճչում էր, ու ընկնում գետնին: Ցնցվում էր, շրթունքներին փրփուր էր հայտնվում: Նրան պառկեցնում էին մահճակալին: Աստիճանաբար հանգստանում էր: Երբ գիտակցության էր գալիս, սկզբում անհոդաբաշխ ձայներ էր արձակում: Հետո արդեն աստիճանաբար վերականգնվում էր գիտակցությունն ու խոսքը: Հաճախ մի ամբողջ շաբաթ էր պահանջվում, որպեսզի նման ցնցումից հետո ուշքի գար: Այդ շաբաթվա ընթացքում նրան տանջում էին գլխացավերը, երբ չէր կարողանում լիարժեք աշխատել: Չէր կարողանում նաեւ լիարժեք շփվել մարդկանց հետ:
Թոքերի էմֆիզեման նրա մոտ առաջացել էր ծխելուց: Այդ սովորությունը ձեռք էր բերել տաժանակրության ժամանակ, եւ տարեցտարի կախվածությունը ծխախոտից ավելի ու ավելի էր ուժգնանում նրա մոտ: Վերջին տարիներին նա գրեթե անդադար ծխում էր: Հենց որ մի ծխախոտն էր հանգցնում, անմիջապես մյուսն էր վառում: Երբ մի քանի ամիս առաջ բժիշկները հայտարարեցին որ կյանքը վտանգված է, ծխախոտից անցավ սիգարներին:
Էմֆիզեման իրեն զգացնել էր տալիս հազի եւ շնչահեղձության նոպաներով: Օդը չէր հերիքում նրան: Այնպիսի զգացողություն էր ունենում, որ թաշկինակի միջով է շնչում: Դրանից ուժասպառվում էր արագորեն: Այն, ինչ մյուսների համար դյուրությամբ հասանելի էր, նրա համար ավելի ու ավելի դժվար էր դառնում: Երբեմն պահանջվում էր կես ժամ, որպեսզի բարձրանար երրորդ հարկ, եւ ամեն մի հարկը հաղթահարելուց հետո ստիպված էր նստել աստիճանին ու շունչ առնել:
Եւ միայն երեկ չէ նախորդ օրն լուսադեմին նա հստակ զգաց, որ իր կյանքը մոտենում է վերջնագծին:
Այս գիշեր նա նամակների էր պատասխանում: Չափից դուրս շատ նամակներ էին հավաքվել: Դրանց մի մասը սպասում էին, որ պատասխանվեն արդեն երկու ամիս: Գրում էին բարեկամները, գրում էին ազգականները, գրում էին անծանոթ մարդիկ: Ինչ-որ մեկը գովաբանում էր «Կարամազովները», որ նոր-նոր էր հրատարակվել առանձին հրատարակությամբ, ինչ-որ մեկն էլ նախատում էր: Ինչ-որ մեկը ապրումներով էր կիսվում եւ պահանջում, որ իրեն անմիջապես պատասխանի, հակառակ դեպքում սպառնում էր, որ ինքնասպան կլինի: Ինչ-որ մեկն էլ փոխարինաբար գումար էր խնդրում կամ էլ խնդրում, որ իր վեպը «տեղավորի» որեւէ հրատարակչատուն, որ հրատարակվի:
Ստացված նամակները ուսումնասիրելիս, նա ձեռքով դիպավ այն հենարանին, որում փետրագրիչն էր պահում եւ որը լցնում էր ծխախոտով: Այն ընկավ հատակին ու գլորվեց պահարանի տակ: Ծունկի եկավ, որպեսզի կարողանա այն բարձրացնել: Սակայն վերցնել չկարողացավ: Ստիպված եղավ պահարանը տեղաշարժել, սակայն այն, պարզվեց, որ շատ ծանր էր: Երբ տեղաշարժեց, կոկորդից սկսեց արյուն հոսել:
Դա վտանգավոր ախտանշան էր: Բժիշկը նախազգուշացրել էր` թոքերը հյուծված են ու քայքայված, օրգանիզմը թուլացած է, եւ եթե արյուն հոսի կոկորդից, դա կնշանակի որ թոքի զարկերակը պայթել է: Այդ դեպքում պետք է անհապաղ պառկել, ու արյունը չկանգնի, պետք է սառույց ծծել:
Այն ժամանակ նա Անյային չարթնացրեց: Սուս փուս հանվեց ու պառկեց: Արյունահոսությունը դադարեց: Հաջորդ օրն արթնացավ ու պատմեց նրան տեղի ունեցածի մասին: Անյան անհանգստացավ եւ ուղարկեց, որ բժշկին հրավիրեն:
Սակայն բժիշկն արդեն դուրս էր եկել պացիենտների զննության եւ կարողացավ գալ միայն երեկոյան յոթին: Այդ ընթացքում արյունահոսությունը կրկնվել էր:
Երբ բժիշկ Յակոբ Բոգդանովիչ ֆոն Բրետցելը սկսեց զննել Դոստոեւսկուն ու թկթկացնել նրա կրծքավանդակին, արյունը նոր ուժող սկսեց հոսել ու այնքան ուժգին, որ Ֆյոդոր Միխայլովիչը կորցրեց գիտակցությունը: Նրան պառկեցրեցին մահճակալին: Բժիշկը գիտեր, որ հիվանդությունն անբուժելի է, եւ հասկացավ, որ այլեւս ոչ մի միջոց, բացի պալիանտիվ միջոցներից, կիրառել հնարավոր չէ, քանի որ թոքերի քայքայումն անդարձելի էր:
Հենց որ Ֆյոդոր Միխայլովիչը ուշքի եկավ, ասաց կնոջը.
-Անյա, խնդրում եմ, անհապաղ քահանա կանչիր, ես ուզում եմ խոստովանվել ու Սուրբ Հաղորդություն ստանալ:
Բժիշկը լսեց այս խոսքերն ու իր պարտքը համարեց հանգստացնել հիվանդին: Նա ասաց, որ առանձնապես լուրջ վտանգ չկա, Աննա Գրիգորեւնան նրան կխնամի, կպառկեցնի: Սակայն Ֆյոդոր Միխայլովիչը պնդեց:
Դոստոեւսկիները բնակվում էին Վլադիմիրյան եկեղեցու դիմաց, ուր հաճախ էին գնում` արարողություններին մասնակցելու համար: Այնտեղ ծառայում էր քահանա Նիկոլայ Վիրոսլավսկին, որը Կուրսկի եւ Սանկտ Պետերբուրգի հոգեւոր ճեմարանների շրջանավարտ էր: Այս ուսյալ հոգեւորականները վերջին տարիներին հանդիսանում էր Ֆյոդոր Միխայլովիչի խոստովանահայրը: Նրա հետեւից էլ մարդ են ուղարկում:
Քահանան գալիս է կես ժամից: Նա ձմեռային սքեմով էր եւ սեւ լայնեզր գլխարկով: Ձեռքին ուներ գավազան: Նախասենյակում հանելով վերարկուն եւ ձմեռային կոշիկներից թափ տալով ձյունը, նա մտնում է սենյակը, որտեղ պառկած էր հիվանդը, օրհնում է նրան, հագնում է փորուրար եւ բազպանները: Բոլորը, ներառյալ նաեւ բժիշկը, դուրս են հրավիրվում սենյակից:
Հոգեւորականը սկսում է կարդալ նախքան մեղաց խոստովանության աղոթքները: Ֆյոդոր Միխայլովիչը ուշադիր լսում է:
«Ահա, զավակս, Քրիստոսը կանգնած է աներեւույթ կերպով եւ ընդունում է քո խոստովանությունը: Մի ամաչիր եւ մի թաքցրու ոչինչ ինձանից, այլ անվարան կերպով ասա այն ամենը, ինչ որ արել է, որպեսզի թողություն ստանաս մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսից: Ահա եւ Նրա սրբապատկերն է մեր առաջ, եւ ես միայն վկան եմ, որպեսզի վկայեմ ամեն բան, ինչ դու ասելու ես»:
Քրիստոսը նրա համար բացարձակ եւ անվերապահ կատարելատիպ էր: Ինչ-որ մի ժամանակ, լինելով տաժանակրության մեջ, նա ձեւակերպել էր իր համար շատ պարզ «Հավատո հանգանակ»` «Չկա ավելի հիասքանչ, խորը, սիմպատիկ, բանական, քաջարի եւ կատարյալ Քրիստոսից բացի»: Քրիստոսի փայլող դեմքը, Նրա բարոյական անհասանելիությունը, Նրա հրաշալի եւ հրաշագործ գեղեցկությունը գրավել էր գրողին: Իր վեպերում նա փորձում էր մոտենալ այդ միակ եւ անկրկնելի անհատականությանը, ստեղծելով քրիստոսանման հերոսների` իշխան Միշկինին, Ալյոշա Կարամազովին եւ ծեր Զոսիմային:
Սակայն ամեն անգամ, երբ նա մոտենում էր խոստովանելու եւ Սուրբ Հաղորդություն ստանալու, նա պետք է խոստովաներ Քրիստոսին որպես Աստված եւ Փրկիչ, եւ ոչ թե բարձրագույն բարոյական կատարելատիպ: Նրա հավատքն անցել էր կասկածամտության որոմի եւ փորձությունների միջով: Երիտասարդ տարիներին նա համարյա կորցրել էր այն, իսկ տաժանակրության ժամանակ նա վերադարձել էր հավատքին եւ տարիների հետ այն ավելի էր ամրացել: Ու հիմա, վերջին խոստովանությունը կատարելով, նա կանգնում էր Քրիստոսի առաջ որպես մարդացյալ Աստծո, եւ Նրա առաջ ապաշխարում էր իր գործած մեղքերը: Չէ որ քահանան միայն վկայողն է, խոստովանությունը Քրիստոսին է արվում եւ Նրանից է, եւ ոչ թե քահանայից, ապաշխարողին թողություն տրվում մեղքերի համար:
Ֆյոդոր Միխայլովիչի ձայնն այնքան ցածր էր, որ Հայր Նիկոլայը ստիպված էր հակվել նրա վրա, որպեսզի լսեր նրան: Երբեմն Ֆյոդոր Միխայլովիչը լռում էր, որպեսզի շունչ քաշեր, հետո նորից շարունակում էր խոսել: Մահվանից առաջ կատարված խոստովանությունը տարածվում է ողջ կյանքի վրա, իսկ նա, հաստատ շատ բան ուներ հիշելու եւ ապաշխարելու:
Խոստովանությունը տեւում է երկար, եւ բժիշկը, որ նստած էր հարեւան սենյակում Աննա Գրիգորեւնայի հետ, մտավախություն է հայտնում, որ երկար զրույցը կարող է վնասել հիվանդին: Սակայն ոչ ոք չէր համարձակվում մտնել հիվանդի սենյակ, եւ բոլորը երկյուղով սպասում էին, թե երբ է քահանան դուրս գալու:
Խոստովանության ավարտից հետո քահանան հանում է փոքրիկ մասնատուփը, որ պահում էր կրծքի վրա, փոքրիկ գրպանիկում, եւ դնում սեղանին: Հանում է նաեւ շատ փոքրիկ բաժակ եւ այնտեղ դնում Քրիստոսի Մարմնի մի մասնիկ, լցնում մի քիչ գինի ու ջուր: Եւ սկսում է կարդալ նախքան Սուրբ Հաղորդությունն ասվող աղոթքը.
-«Հավատում եմ Տեր եւ խոստովանում, որ Դու ես ճշմարիտ Քրիստոսը, որ աշխարհ եկար փրկելու մեղավորներին, որոնց մեջ ես առաջինն եմ: Նաեւ հավատում եմ, որ սա Քո ամենասուրբ Մարմինն է, եւ Քո թանկագին Արյունն է»:
Այո, հասարակ բան չէ սրբագործված հացն ու գինին, որ խորհրդանշում են Քրիստոսի Մարմինն ու Արյունը եւ դարձել են Քրիստոսի Մարմինն ու Արյունը: Եկեղեցին այդ հավատքը պահանջում է յուրաքանչյուր Սուրբ Հաղորդություն ստացողից:
-«Որդի Աստծո, Քո խորհրդավոր ընթրիքին այսօր ինձ մասնակից դարձրու, քանզի ես այդ խորհուրդը չեմ մատնի Քո թշնամիներին, չեմ համբուրի Քեզ ինչպես Հուդան, այլ ինչպես ավազակը կխոստովանեմ Քեզ` հիշիր ինձ Տեր Քո Արքայության մեջ»:
Երբ քահանան կարդում էր այդ աղոթքը, Ֆյոդոր Միխայլովիչը հիշեց, թե ինչպես էր նա Սուրբ Հաղորդություն ստանում Օմսկի բանտում:
Տաժանավայրում, նրանք, ովքեր ծոմ էին պահում, ազատում էին աշխատանքներից եւ նրանք մի ողջ շաբաթ, երկու, իսկ երբեմն էլ երեք անգամ գնում էին եկեղեցի: Մեծ Պահքի արարողությունները նա գիտեր եւ սիրում էր դեռ մանկուց: Ցածրաձայն ու խոնարհ երգեցողությունը, աղոթքները, որոնք ուղեկցվում էին ծրադիր երկրպագություններով, այս ամենը հուզում էր նրա հոգին: Սակայն մանկուց սովորական դարձած զգացողություններին ավելացել էին նորերը: Նա կանգնած էր կապանքների մեջ կապկպված, հանցագործների բազմության մեջ, որոնց վախվորած նայում էին շրջապատի մարդիկ: Եւ ահա, երբ քահանան դուրս է գալիս Սկիհը ձեռքին եւ արտասանում է «ավազակ» բառը, հանկարծ կալանավորները, մեկ մարդու նման զնգզնգացնելով իրենց կապանքները, ընկնում են գետնին: Եւ նրանք, եւ ինքը, այդ խոսքը բառացի իրենց էին վերագրել:
Երբ Հայր Նիկոլայը գնաց, ներս մտավ Աննա Գրիգորեւնան երեխաների հետ, որպեսզի շնորհավորի Ֆյոդոր Միխայլովիչին, Սուրբ Հաղորդությունն ընդունելու առիթով: Նա նստած էր բազմոցին եւ շատ թույլ էր: Օրհնելով երեխաներից յուրաքանչյուրին՝ նա նրանց դիմեց հազիվ լսելի ձայնով` ասելով.
-Ապրեք խաղաղության մեջ, սիրեցեք մեկմեկու եւ հոգ տարեք մայրիկի համար:
Հետո արդեն մենակ մնաց կնոջ հետ ու սկսեց ցածր ձայնով խոսել նրա հետ: Շնորհակալություն հայտնեց համատեղ կյանքի երջանկության համար, ներողություն խնդրեց, եթե ինչ-որ բանով, ինչ-որ ժամանակ նրան տխրություն է պատճառել: Աննա Գրիգորեւնան կանգնած էր` ոչ ողջ ոչ մեռածի պես, չհամարձակվելով որեւէ բան խոսել:
Ներս մտավ դոկտոր Բրետցելը, պառկեցրեց նրան բազմոցին, կարգադրեց, որ անշարժ պառկի եւ արգելեց ցանկացախ խոսակցություն: Ֆյոդոր Միխայլովիչը ենթարկվեց:
Ուշ երեկոյան եկան երկու այլ բժիշկներ եւս` Պֆեյֆերն ու Կոշլակովը: Բրետցելի հետ երեքով քննարկեցին հիվանդի վիճակը եւ որոշեցին նրան չանհանգստացնել բուժզննմամբ: Կոշլակովը, որ հայտնի բժիշկ էր, Բժշկա-վիրաբուժական ակադեմիայի պրոֆեսոր, հուսադրող խոսքեր էր ասում` հավաստիացնելով, որ պետք է խցան ձեւավորվի, որը կկանգնեցնի արյունահոսությունը: Պֆեյֆերն ու Կոշլակովը գնացին, երբ արդեն ուշ գիշեր էր, իսկ Բրետցելը մնաց հերթապահելու հիվանդի սնարի մոտ: Աննա Գրիգորեւնան գիշերն անցկացրեց բազկաթոռին նստած:
Առավոտյան Ֆյոդոր Միխայլովիչի վիճակը նկատելիորեն թեթեւացավ: Արյունահոսությունը չկրկնվեց, տրամադրությունը մի փոքր բացվեց եւ կարողացավ մի քիչ խոսել երեխաների հետ:
Կեսօրին եկավ հրատարակչատան աշխատակիցը` իր հետ բերելով «Գրողի օրագրի» վերջին համարի սեւագրությունը: Հարկավոր էր կրճատել յոթ տող, որպեսզի տեքստը տեղավորվեր տպագրական թղթի վրա: Դոստոեւսկին, ինչպես դա լինում էր նման դեպքերում, սկսեց անհանգստանալ, սակայն Աննա Գրիգորեւնան արագ լուծեց հարցը: Յոթ տողերը հանվեցին տեքստից եւ աշխատակիցը հեռացավ հանգիստ կերպով:
Մեծ գրողի հիվանդության մասին լուրն արագ տարածվեց Պետերբուրգով եւ ողջ օրվա ընթացքում նրանց տան դուռը թակում էին ծանոթներ եւ անծանոթներ: Ոմանց Աննա Գրիգորեւնան ստիպված էր ներս թողնել եւ զբաղեցնել խոսակցություններով, մյուսներին պարզապես հետ էր դարձնում շեմից: Նույնիսկ դռան զանգակը թելով կապեցին, որ չանհանգստացներ գրողին:
Երբ երեկոյան եկավ պրոֆեսոր Կոշլակովը, նա զգալի բարելավված տեսավ հիվանդի վիճակը:
-Մի շաբաթից դուք կկարողանաք վեր կենալ անկողնուց, երկու շաբաթից արդեն բոլորովին կկայունանաք,- ասաց Ֆյոդոր Միխայլովիչին:- Սակայն Ձեզ հարկավոր է որքան կարելի է շատ քնել:
Բժշկի խորհրդով նա ավելի շուտ պառկեց ու արագ քնեց:
Սակայն հիմա, արթնանալով, երբ դեռ մութուլույս էր, ու լուսաբաց չէր եղել, նա հստակ հասկանում էր, որ իր կյանքի վերջին օրն է ու բժիշկն իզուր է հուսադրել իրեն: Նրա հայացքի առջեւով անցնում էր ողջ կյանքը` պատկեր առ պատկեր` սկսած մանկությունից:
Առաջին հիշողությունը, երբ մայրիկն իրեն` երկու տարեկան հասակում տանում էր եկեղեցի: Այնտեղ լուսավոր էր ու լուռ: Ու հանկարծ մի սպիտակ աղավնի անցնում է գմբեթի տակի հատվածով:
-Աղունիկ, աղունիկ,- ուրախ-ուրախ բացականչում է փոքրիկ տղան:
Ահա մեկ այլ հիշողություն․ դայակը, գիրուկ եւ բարեհոգի Ալյոնա Ֆրոլովնան, սովորեցնում է աղոթել։ Եւ նա մամենկայի ներկայությամբ դիմում է Աստվածածնին հետեւյալ խոսքերով․ «Ամբողջապես Քեզ եմ ապավինում Ով Աստվածամայր, պահպանիր ինձ Քո ծածկոցի տակ»։ Այս աղոթքն հիմա էլ ասում է ամեն երեկո երեխաների հետ, մինչ նրանց կպառկեցնեին քնելու։
Եւ ահա նրանք նորից մամենկայի հետ միասին են տաճարում՝ Չարչարանաց երկուշաբթի օրը։ Երգչախումբը ցածրաձայն երգում է, պատուհաններից շեղակի ներս են թափանցում արեւի ճառագայթները՝ տաճարի ներսի տարածությունը լցնելով առավոտյան լույսով։ Բուրվառի ծուխը բարձրանում է վերեւ եւ տարրալուծվում արեւի ճառագայթների մեջ։ Մի պատանի է դուրս գալիս խորանից՝ ձեռքին մի մեծ գիրք, այնքան մեծ, որ դժվարությամբ է պահում այն ձեռքերի մեջ։ Դնում է գրակալին ու սկսում է կարդալ․
– Աւսիդ քաղաքում մի մարդ կար, որի անունը Յոբ էր: Այդ մարդը ճշմարտախօս էր ու անարատ, արդար էր ու աստուածապաշտ, ամէն տեսակի չար ու մեղաւոր գործերից հեռու: Եօթը տղաներ ու երեք աղջիկներ ունեցաւ նա:
Փոքրիկ Ֆեդյան, որ արդեն գիտեր այդ պատմությունը հարուստ եւ առաքինի մարդու մասին, որն ուներ յոթ որդի եւ երեք դուստր, լսում է այն մասին, թե ինչպես նրա վրա մեկը մյուսի հետեւից թափվում են դժբախտությունները, ինչպես է նա կորցնում իր երեխաներին, ինչպես է կորցնում հարստությունն ու առողջությունը։ Ինչպես է հետո սկսում վիճել Աստծո հետ, փնթփնթալ Նրա վրա, փորձում արդարացնել իրեն, իսկ Աստծուն մեղադրում է անարդարացիության մեջ։ Եւ ինչպես, վերջ ի վերջո, Աստված հայտնվում է նրան ու չպատասխանելով ոչ մի հարցի՝ խոնարհեցնում է նրան Իր ամենակարողությամբ եւ իմաստնությամբ։
Այդ պատմությունը նրա մոտ մշտապես ինչ-որ ցավոտ հիացմունք էր առաջացնում։ Նա կարող էր ժամերով արտասվել այն կարդալուց։ Սակայն ամեն բան սկսվեց այդ արարողությունից, որը տեղի էր ունենում հիվանդանոցի մատուռում եւ «104 պատմություն Հին ու Նոր Կտակարաններից» գրքից, որով փոքրիկ Ֆեդյային սովորեցնում էին կարդալ։ Այնտեղ կար եւ Հոբի մասին եւ այլ հինուխտյան արդարների՝ Աբրահամի, Իսահակի, Հակոբի։ Եւ նաեւ կար Հովսեփ Գեղեցիկի մասին պատմություն, որին նախանձեցին եղբայրները եւ վաճառեցին նրան ստրկության։ Եւ իհարկե կար Հիսուս Քրիստոսի մասին։
Մանկական հիշողություններն ամենաթանկն են, ամենալուսավորն ու ամենից նվիրականը։ Կյանքի դժվար րոպեներին դրանք ամրապնդում էին նրան, հանգստացնում, հավատ ներշնչում, հույս եւ սեր։ Եւ հիմա, զգալով որ մահը մոտենում է, նա այդ հիշողություններն առանձնահատուկ զգացողությամբ է զգում։
Հիշում էր նաեւ այն ցուրտ ձմեռային առավոտը, երբ նա կանգնած էր Սեմյոնովյան պլացին։ Տասներկու հոգի էին՝ «պետրաշեւականներ», որոնք մահվան էին դատապարտված՝ պետական կարգի տապալման մեղադրանքով։ Քննությունը տեւել էր ութ ամիս, եւ հիմա կանգնած էին, մեկ շարք կանգնած էշաֆոտին, որը կառուցված էր հրապարակի մեջտեղում։ Շուրջ բոլորը մեծ բազմություն էր հավաքվել եւ շատ ցուրտ էր։ Սկսվեց վճռի ընթերցումը։ Ընթերցողը բարձր ձայնով կարդում էր դատապարտյալների անունները եւ յուրաքանչյուրի անունը կարդալուց հետո ասում էր․
-Դատապարտված է մահապատժի՝ գնդակահարությամբ։
Այդ խոսքերն այնքան խորն էին դաջվել Դոստոեւսկու հիշողության մեջ, որ արդեն շատ տարիներ անց գիշերը վեր էր թռչում քնից, երբ նրան թվում էր, թե ականջին ինչ որ մեկը այդ խոսքերն է ասել։
Ինչ-որ մի պահի ամպերի հետեւից երեւաց արեւը։ Նրան միանգամից թվաց, որ այս է ուր որ է հրաշք է կատարվելու, եւ մահապատիժը ի կատար չի ածվելու։
-Չի կարող պատահել, որ մեզ մահապատժի ենթարկեն,- ասաց կողքին կանգնած դատապարտյալներից մեկին։
Վերջինս ոչինչ չպատասխանեց, այլ միայն աչքերով ցույց տվեց էշաֆոտի կողքին կայանած սայլը, որի վրա դարսված էին դագաղներ, որոնք ծածկված էին խսիրներով։ Հույսն հանգավ նույնքան արագ, որքան որ բռնկվել էր։
Մահապատժից առաջ վերջին տասը րոպեները ամենասարսափելին եղան ողջ կյանքի համար։ Քսանյոթ տարեկան էր, իրեն զգում էր առողջ, ուժերով ու ավյունով լի, եռանդուն։ Ինչպես կարող էր պատահել, որ հայտնվեր էշաֆոտի վրա։ Ոչ, նա բոլորովին չի զղջում իր քաղաքական համոզմունքների համար, որոնք այդ պահին նրան թվում էին նվիրական ու անխորտակելի։ Սակայն մեռնել այդ տարիքում։ Հանուն ինչի։
Դատավճռի ընթերցումն ավարտվեց, մոտեցավ քահանան եւ դատապարտյալներից յուրաքանչյուրը համբուրեց խաչը։ Հետո, երեքին հագցրեցին սպիտակ թիկնոց, եւ աչքերը կապեցին, որպեսզի չտեսնեն իրենց վրա պարզված հրացանները։ Ձեռքերը ամուր կապերից սյուներից։
Դոստոեւսկին երկրորդ շարքում էր, եւ ապրելու մնացել էր հինգ րոպեից էլ քիչ ժամանակ։ Եւ այդ հինգ րոպեները պետք էր ճիշտ օգտագործել։ Նա որոշեց, որ մեկ ու կես րոպեն կտրամադրի ընկերներին հրաժեշտ տալուն, մեկ ու կես րոպեն այն բանին, որ վերջին անգամ ինքն իր մասին մտածի, իսկ մնացած ժամանակն էլ, որ շուրջը նայի։
Իսկ շուրջը ոչ երկրային գեղեցկություն էր։ Ամպերի տակից դուրս եկած արեւը լուսավորում էր եկեղեցու ոսկյա գմբթեը, որը ճիշտ դիմացն էր։ Նա նայում էր այդ ճառագայթներին եւ նրան թվում էր, թե եւս մեկ րոպե ու ինքն էլ կձուլվի դրանց, եւ այդ ճառագայթները լինելու են իր նոր բնությունը։
Աննահանջ էր հետեւյալ միտքը․ «Իսկ եթե այնուամենայնիվ չմեռնել։ Ինչ կլինի, եթե շարունակեմ ապրել։ Ու այս ամենը իմը կլինի։ Ես այդ ժամանակ ամեն մի րոպեն մի ողջ դարի կվերածեի, ոչինչ չէի կորցնի, ամեն մի րոպեն կհաշվեին, ոչինչ հենց այնպես չէի ծախսի ժամանակից»։
Զինվորականները լիցքավորեցին հրացանը եւ սպասում էին «կրակել» հրահանգին։ Սակայն հրագանքը դեռ չկար ու չկար։ Հանկարծ ինչ-որ տեղից հայտնվեցին դեպի պլաց սուրացող երկու ձիավոր սպաներ։ Սպաներից մեկը թափահարում էր սպիտակ թաշկինակ։ Մոտենալով մահապատիժն ի կատար ածելու պատասխանատուին, նա ծրար հանձնեց նրան։ Վերջինս բացեց այն եւ «դադարեցնել» հրահանգը տվեց զինվորականներին ու սկսեց կարդալ նոր դատավճիռը։
Ոչ, դա արդարացում չէր։ Կայսրը գնդակահարությունը փոխարինել էր դատապարտյալներից յուրաքանչյուրի համար արտաքսման ու տաժանակրության պատժաչափերի։
Եւ ահա նա նորից մահվան շեմին է։ Այն ժամանակ՝ երեսուն տարի առաջ, նա հրաժեշտ էր տալիս կյանքին, բայց այն վերադարձվեց իրեն կրկին։ Հիմա արդեն պետք է հրաժեշտ տա կյանքին ընդմիշտ։ Այն ժամանակ նա պատրաստ չէր մեռնելու։ Հիմա նա պատրաստ է մեռնելու։ Շատ բան կմնա կիսատ գրված, կիսատ ասված, սակայն բացվող հավիտենության առաջ այդ ամենը վճռական նշանակություն չունի։ Միայն կնոջ եւ երեխայների ապագայի հետ կապված հարցերն են, որ նրան չեն թույլ տալիս, որ հանգիստ մտածի մահվան մասին։
Նայեց քնած Անյային եւ նրա հայացքի առջեւով անցավ միասին ապրած համատեղ կարճ կյանքը։
Երիտասարդ սղագրուհին Դոստոեւսկու բնակարանի շեմին հայտնվեց այն ժամանակ, երբ վերջինս գրում էր «Խաղամոլը»։ Երկար ժամանակ նա չէր կարողանում հիշել Անյայի անունը, եւ ուշադրություն չէր դարձնում նրա դեմքին, զայրանում էր, երբ Անյան ուշանում էր, պահում էր նրան մինչեւ ուշ գիշեր՝ թելադրելով վեպը։ Անյայի ձեռքի շարժումները արագաշարժ էին, նա տետրի մեջ ինչ որ բաներ էր գրում եւ նա չէր կարողանում հավատալ, որ այդ արագ գրված նշանները կարող են հետագայում դառնալ կապակցված տեքստ։ Սակայն հաջորդ օրը Անյան գալիս էր, կարդում խնամքով ու կոկիկ արտագրված տեքստը եւ դա հենց այն էր, ինչ թելադրել էր նա նախորդ օրը երեկոյան՝ բառ առ բառ։
Երբ վեպի հետ կապված աշխատանքը ավարտվեց, Դոստոեւսկին հասկացավ, որ առանց նրա ապրել չի կարող եւ ամուսնության առաջարկ արեց։ Անյան համաձայնեց առանց Հետո արդեն սկսվեցին թափառումների երկար շրջանը։ Եղբոր՝ Միխայիլի մահվանից հետո, եղբոր այրուն եւ յոթ երեխաների հանդեպ Դոստոեւսկին խնամակալություն հանձնեց։ Նա իր վրա վերցրեց հանգուցյալի պարտքերը։ Սակայն գումար չկար։ Նրան քիչ էին վճարում, իսկ վարկատուները իրենց պահանջներով անխիղճ կերևպով խեղդում էին։ Որպեսզի պարտքերի պատճառով բանտում չհայտնվեր, ստիպված եղավ փախուստի դիմել։
Եվրոպայում նա իրեն զգում էր հարաբերականորեն անվտանգ, սակայն անփող վիճակը ամենուր իրեն զգացնել էր տալիս։ Նա այդ շրջանում հիմնականում վաստակում էր՝ ավանսներ ստանալով դեռեւս չգրած գործերից, որոնք սակայն խոստացել էր հրատարակիչներին, որ կգրի։ Դա հնարավորություն էր տալիս, որպեսզի ինչ-որ կերպ գոյություն պահպաներ, սակայն պարտքային օղակ էր անցկացնում նրա պարանոցին, որը սեղմվում էր ավելի ու ավելի։
Հույս ունենալով հրաշքով ազատվել այդ ամենից՝ նա «ռուլետկա» էր խաղում։ Երբեմն մեծ գումարներ էր շահում, սակայն նույն պահին էլ ազարտի մեջ տանուլ էր տալիս՝ մնալով գրպանում առանց գրոշի։ Երբեմն էլ ստիպված էր լինում պարտք վերցնել հրատարակիչներից, ընկերներից, կնոջից, գրավադրել կնոջ զարդերը նրա եւ իր հագուստեղենը։
Սարսափելի հիշողություններ էին մնացել Ժնեւից։ Խոնավ եւ ցուրտ կլիման ուղղակի սպանում էր նրան, թույլ չէր տալիս աշխատել։ Էպիլեպտիկ ցնցումները հաջորդում էին մեկը մյուսին, իսկ դրանց արանքում ընկած ժամանակ էլ տառապում էր սարսափելի գլխացավից, կամ էլ սրտի չափազանց արագ բաբախյունից։ Ձմեռվա ամիսներին թե՛ ինքը եւ թե՛ Անյան տառապում էին ուժգին քամիներից, որ դրսում էին փչում, ու բնակարանի ցրտից։ Բուխարին, որքան էլ փայտ դնեիր, չէր ջերմացնում։ Հետո ծնվեց Սոնյան եւ դա մեծ երջանկություն էր։
Կյանքի քառասունյոթերորդ տարում նա առաջին անգամ հայր դարձավ։ Նա նրան սիրում էր անսահմանորեն։ Ժամերով չէր հեռանում նրա մահճակալից, խոսում էր մանկիկի հետ, նրան երգեր երգում, լողացնում, չորացնում սրբիչով, փաթաթում ծածկոցի մեջ ու դնում քնելու։
Սակայն երջանկությունը երկար չտեւեց։ Մայիսի սկզբին, երբ արեւոտ եղանակ էր դրսում, Դոստոեւսկիները ամեն օր բժշկի խորհրդով չորսամսեկան աղջնակին տանում էին պուրակ։ Մի անգամ, զբոսանքի ժամանակ, եղանակը կտրուկ փոխեց։ Սառը քամի սկսեց փչել, աղջնակը սկսեց հազալ, ջերմությունը բարձրացավ։ Մանկական բժիշկը մշտապես այցելում էր եւ հավաստիացնում, որ մանկիկը կապաքինվի։ Սակայն Սոնեչկան չապաքինվեց։
Առաջին երեխայի մահը Դոստոեւսկու համար ծանրագույն փորձություն էր։ Նա իրեն զգում էր Հոբի նման, ումից Աստված վերցրել էր ամենից լուսավորն ու ամենից թանկագինը։ Հուսահատությունը մեծ էր, եւ եթե Անյան չլիներ, նա դժվար թե հաղթահարեր այն։
Մի քանի տարի անց նրանք պետք է կորցնեին եւս մեկ երեխայի՝ երեք տարեկան Ալյոշային։ Նրան Ֆյոդոր Միխայլովիչը առանձնահատուկ ջերմությամբ էր սիրում, ասես նախազգալով, որ զրկվելու է նրանից։ Երեխան ուրախ էր, աշխույժ, կենսուրախ, արդեն ինչ որ բառեր էր սովորել եւ խոսում էր։ Մահվան օրը առավոտյան նա դեռ բարձր ու զրնգուն ծիծաղում էր ու վազվզում։ Ոչինչ չէր հուշում, որ աղետ էր լինելու։ Սակայն օրվա կեսին նրա դեմքն հանկարծ սկսեց ձգվել ու մանչուկն ընկավ ցնցումների մեջ։ Նրան պառկեցրեցին մահճակալին։ Շուտով Ալյոշան կորցրեց գիտակցությունը։
Եկավ բժիշն ու ասաց, որ երեխայի մոտ ոչ մի սարսափելի բան չկա։ Այլ բժիշկ կանչեցին, որը հայտնի մասնագետ էր մանկական հիվանդությունների գծով։ Նա ուշադրությամբ զննեց մանչուկին ու ասաց Անյային․
-Մի արտասվեք, մի անհանգստացեք, ամեն բան կանցնի։
Սակայն երբ Ֆյոդոր Միխայլովիչը գնաց, որ ճանապարհի բժշկին, վերջինս մուտքի մոտ ասաց, որ երեխայի մոտ ագոնիա է եւ ոչինչ անել նհնարավոր չէ։ Շուտով ցնցումները նվազեցին եւ երեխան հանգստացավ, իսկ շնչառությունն ընդհատվեց։
Ալյոշայի մահը երկուսին էլ անակնկալի բերեց։ Ֆյոդոր Միխայլովիչը աղեկտուր արտասվում էր, իսկ Աննա Գրիգորեւնան այնպիսի հուսահատության մեջ էր, որ երկար ամիսներ ընկավ ապատիայի մեջ եւ կյանքի հանդեպ հետաքրքրությունը կորցրեց։ Սոնյայի մահվանից հետո Անյան մխիթարում էր գրողին, իսկ հիմա արդեն Ֆյոդոր Միխայլովիչը ստիպված եղավ մխիթարել նրան։ Նա համոզեց Անյային, որ ճիշտ կլինի ենթարկվել Աստծո կամքին ու հաշտվել եւ ընդունել այն դժբախտությունը, որն ուղարկվել է, խղճալ թե իրեն, թե ընտանիքին։ Սակայն Անյան որեւէ կերպ չէր մխիթարվում։
Ալյոշայի քառասնօրեքի օրը նա գնաց Օպտինյան անապատ՝ ծեր Ամվրոսիի մոտ։ Պատմեց ծեր վանականին, թե ինչպես Անյան իր տեղը չէր գնում որդու մահվանից հետո, այնպես որ նույնիսկ երեխաներին էր բարձիթողի վիճակում, առանց ուշադրության թողել ու միայն լացում էր։
Ծերը հարցրեց․
-Կինդ հավատացյալ է արդյոք։
-Այո, Հայր Սուրբ։
-Այդ դեպքում փոխանցիր նրան, որպեսզի ոչ միայն արտասվի, այլ նաեւ ուրախանար։ Մի անգամ, հին ժամանակներում մի մեծ սուրբ տեսավ տաճարում, որ մի մոր, որ արտասվում էր իր նորածնի համար, ում Աստված կանչեր էր Իր մոտ։ «Ուրեմն դու չգիտես,- ասաց սուրբը այդ կնոջը,- թե որքան համարձակ են այս նորածինները Աստծո աթոռի առաջ։ Ոչ մեկը չկա նրանցից ավելի համարձակ Երկնքի Արքայության մեջ։ Դու Տեր, կյանք ես շնորհել մեզ, ասում ենք նրանք, եւ միայն մենք ճանաչել ենք այն, ու Դու այն վերցրել ես մեզանից։ եւ այնքան համարձակ են խնդրում, որ Տերը տալիս է նրանց անհապաղ կերպով հրեշտակի կարգ։ Եւ հետեւաբար,- շարունակում է սուրբը,- դու ուրախացիր, ով կին, եւ ոչ թե արտասվիր, քանի որ քո նորածինը հիմա Տիրոջ մոտ է՝ հրեշտակների դասում։ Ահա, թե ինչ ասաց սուրբը արտասվող կնոջը այդ հին ժամանակներում։ Նույնն էլ դու ասա քո Անյային։ Ձեր մանչուկը հիմա Աստծո աթոռի առաջ կանգնած է եւ ուրախանում է ու ցնծում, եւ Աստծուն Ձեր համար աղոթում։
Ինչու հիմա հիշեց Սոնյայի եւ Ալյոշայի մասին։ Արդյոք այն պատճառով, որ կորստյան ցավը այդպես էլ չհանգչեց, կամ էլ, որովհետեւ ինքնը շուտով տեսնվելու է նրանց հետ։ Չէ որ նրանց առաջինն են դիմավորելու իրեն, հենց որ մեռնի։ Իսկ հետո արդեն մամենկան, հայրիկը եւ անժամանակ մահացած եղբայրը՝ Միշան, եւ շատ ուրիշներ, սիրելի եւ թանկագին մարդիկ, որոնք արդեն այն աշխարհ էին գնացել։
Անյան հանկարծ բացեց աչքերն ու մի փոքր վեր բարձրացավ իր ինքնաշեն մահճակալից։ Տեսավ, որ Ֆյոդոր Միխայլովիչը քնած չէ եւ նայում է նրան՝ անթարթ հայացքով։ Վեր կացավ ու մոտեցավ նրան․
-Դե, ինչպես ես քեզ զգում, թանկագինս։
-Գիտես Անյա,- կիսաշշուկով ասաց նա,- ես արդեն երեք ժամ է, ինչ քնած չեմ ու մտածում եմ։ Եւ միայն հիմա հստակ գիտակցեցի, որ այսօր մեռնելու եմ։
-Աղավնյակս, ինչու ես դու դա մտածում,- անհանգստացավ Անյան։- Չէ որ հիմա դու քեզ ավելի լավ ես զգում, այլեւս արյունահոսություն չկա։ Ամենայն հավանականությամբ «խցան» է ձեւավորվել, ինչպես ասում էր Կոշլակովը։ Աստծո սիրուն, մի տանջիր քեզ կասկածանքներով։ Դու անպայման ապրելու ես դեռ։
-Ոչ, ես գիտեմ, որ այսօր մեռնելու եմ,- ցածր ու հաստատուն ձայնով ասաց նա։-Վառիր մոմն Անյա եւ ինձ տուր Ավետարանը։
1823թվականի հրատարակության Նոր Կտակարանը մշտապես դրված էր նրա աշխատանքային սեղանին։ Դա այն նույն օրինակն էր, որը ստացել էր երեսուն տարի առաջ Նատալյա Դմիտրիեւնա Ֆոնվիզինայից, երբ ժամանել էր Տոբոլսկի բանտ՝ դեպի Օմսկ ճանապարհին, որը իր տաժանակրության վայրն էր։ Այդ ժամանակ Ֆոնվիզինան եւ եւս երկու այլ դեկաբրիստների կանայք, Սիբիրում էին ապրում արդեն քառորդ դար։ Նրանք կարողացան դատապարտյալ պետրաշեւականների հետ տեսակցության իրավունք ձեռք բերել եւ յուրաքանչյուրին նման մեկական օրինակ նվիրեցին։
Օմսկի բերդում դա միակ թույլատրված գիրքն էր եւ չորս տարվա ընթացքում Դոստոեւսկին այն ուսումնասիրել էր տող առ տող։ Գիշերները այն դրված էր լինում բարձի տակ, իսկ ցերեկները, ազատ րոպեներին, կարդում էր ու վերընթերցում։ Այս գրքի օգնությամբ նա կարդալ է սովորեցրել մի մահմեդական տաժանակրյալի։
Դուրս գալով բերդից՝ Ֆյոդոր Միխայլովիչը չէր բաժանվել այդ գրքից։ Ուր էլ որ հաստատվեր բնակության համար, ուր էլ որ այցելեր, առաջին գործը լինում էր այն, որ աշխատասեղանի վրա էր դնում տաժանակրության օրերի Ավետարանը։ Երբ ցանկանում էր հասկանալ, թե որն է Աստծո կամքը, բացում էր գիրքը որեւէ պատահական տեղ եւ կարդում էր այն, ինչ բացվում էր։
Եւ հիմա ինքը բացում է գիրքն ու տալիս կնոջը, որ կարդա։ Աննա Գրիգորեւնան կարդաց Մատթեոսի Ավետարանից հետեւյալ հատվածը․
– Իսկ Յովհաննէսն ընդդիմացաւ նրան ու ասաց. «Ի՛նձ պէտք է, որ քեզնից մկրտում եմ, եւ դու ի՞նձ մօտ ես գալիս»: Յիսուս պատասխանեց եւ ասաց նրան. «Թո՛յլ տուր հիմա, որովհետեւ այսպէս վայել է, որ մենք կատարենք Աստծու ամէն արդարութիւն»:
-Լսում ես, ասում է՝ «թույլ տուր»։ Ուրեմն ես կմեռնեմ,- ասաց նա ու փակեց գիրքը։
Նրանք դեռ երկար կամացուկ զրուցում էին իրար հետ։ Անյան արտասվում էր, իսկ նա մխիթարում էր, ասում քնքուշ խոսքեր, երախտագիտություն հայտնում այն երջանիկ կյանքի համար, որ ապրել էր Անյայի հետ միասին։ Հանձնարարում է, որ խնամք տանի երեխաների հանդեպ, ասում էր, որ հավատում է նրան եւ հույս ունի, որ նա կսիրի ու հոգ կտանի երեխաների համար։
-Հիշիր Անյա, ես մշտապես ջերմորեն սիրել եմ քեզ եւ երբեք չեմ դավաճանել քեզ, նույնիսկ՝ մտովի։
Անյան չէր ուզում, որ Ֆյոդոր Միխայլովիչը անհանգստանա, վախենա, որպեսզի հանկարծ նորից արյունհոսություն չսկսվի կոկորդում։ Խնդրում էր, որ մահվան մասին չմտածի, հավատացնում էր, որ ապրելու է դեռ ու շատ երկար։ Նա ի պատասխան միայն գլխով էր անում։
Առավոտյան մոտ ժամը իննին նա քնեց, Անյայի ձեռքը բռնած։ Անյան անշարժ նստել էր, ու վախենում էր, որ կշարժվի ու կարթնացնի նրան։ Դոստոեւսկու դեմքը հանգիստ էր ու հանդարտված։
Տասնմեկին նա հանկարծակի արթնանում է ու վեր կենում։ Կոկորդի արյունահոսությունը վերսկսվում է։ Սառույց են տալիս որ ծծի, սակայն արյունը չէր դադարում։
Կեսօրին բնակարանում սկսեցին մարդիկ հավաքվել։ Եկավ խորթ որդին ու հայտարարեց, որ հարկավոր է անհապաղ կերպով կանչել նոտար, որպեսզի մահացողը հասցնի կազմել իր կտակը։ Սակայն կտակելու բան էլ չկար։ Նրա փոքրիկ ունեցվածքի ժառանգորդներն էին Անյան եւ երեխաները։ Իր գրական գործերի հանդեպ իրավունքները Դոստոեւսկին կնոջը փոխանցել էր դեռ յոթը տարի առաջ։
Բերեցին «Նովիե վրեմենի»-ի թարմ համարը։ Վերջին ամիսներին թերթերը նրան չէին ուրախացնում։ Անցյալ տարի ամռանը Մոսկվայում՝ Պուշկինի արձանի բացմանն իր արտասանած ճառը ապշեցնող հաջողություն է ունենում, սակայն նաեւ դառնում է պատճառ, որ թերթերում նրա դեմ արշավ սկսեն։ Նրա դեմ մեղադրանքների եւ զրպարտությունների տարափ է սկսվում։ Հատկապես կատաղած էին իրենց պահում լիբերալներն ու տարբեր որակի սոցիալիստները, որոնք գրողի հանդեպ ատելություն էին պահել դեռ այն ժամանակներից, երբ գրողը նրանց էր ներկայացրել «Դեւերը» գործում։ «Կարամազով եղբայրների» հաջողությունը միայն կրակի վրա յուղ ավելացրեց։ Սակայն հիմա, երբ գրողն արդեն պառկած էր մահվան մահճում, «Նովիե վրեմենիում» նրա մասին գովասանքով էին արտահայտվել եւ Անյան նրա համար կարդաց, թե ինչ են գրել։
«Հունվարի 26-ի երեկոյան նա վատ զգաց իրեն եւ պառկած է անկողնում։ Մարդիկ, որոնք դեռ բոլորովին վերջերս մեղադրում էին նրան, որ չափազանց հաճախ է ծափահարությունների արժանանում հանրային ելույթներում, կարող են հիմա հանգստանալ։ Հանրությունը նրա ձայնը շուտով չէ, որ կլսի։ Միայն թե պահպանվեր ռուս ժողովրդի համար թանկագին նրա կյանքը, որ կյանքն էր իր ժամանակակից ամենախորը գրողներից մեկի, ով հանդիսանում էր ուղղակի շառավիղը մեր գրական հանճարների»։
Եկավ նաեւ ընտանիքի բարեկամ բանաստեղծ Ապոլլոն Մայկովը։ Նա միակն էր, ում թույլ տվեցին Ֆյոդոր Միխայլովիչին տեսնելու, որպեսզի կարճ հրաժեշտ տա նրան։
Անյան չէր հեռանում մահացողի մոտից ողջ օրվա ընթացքում։ Փորձում էր հանգստացնել նրան, հույս ներշնչել, որ կապաքինվի, սակայն այդ հույսը հալվում էր բոլորի աչքերի առաջ։ Նա բռնել էր Անյայի ձեռքն ու հազիվ լսելի ձայնով ասում էր․
-Իմ խեղճ ու թանկագինս, ինչով եմ ես քեզ թողնում ու հեռանում։ Գիտես, թե որքան ծանր է լինելու ապրելը։
Մի քանի անգամ ասաց․
-Կանչեք երեխաներին։
Նրանք եկան ու համբուրեցին նրան, նա օրհնեց երեխաներին եւ նրանք անձայն հեռացան։ Նա ուղեկցեց տխուր հայացքով ճանապարհել նրանց։ Նրանք հասկանում էին, որ նա հեռանում էր իրենցից։ Երեկ Լիլեչկան ասաց նրան․
-Հայրիկ, հայրիկ, ես միշտ հիշելու եմ, թե ինչ ես դու ասել ինձ։ Ողջ կյանքումս դու ասես կլինես իմ կողքին։
Սակայն այսօր նա միայն արտասուքներն էր սրբում ու լուռ էր։
Երեկոյան դեմ ծայրահեղ աստիճանի թուլացած Ֆյոդոր Միխայլովիչը նորից կանչեց երեխաներին։ Երբ նրան եկան, նա կարգադրեց Անյային, որ կարդա Ղուկասի Ավետարանից անառակ որդու մասին առակը։ Դա նրա սիրելի առակն էր։ Նրանում նա տեսնում էր իր անցած կյանքի ուղին՝ հայրական տանը ուղղափառ դաստիարակությունից մինչեւ սոցիալիստական հայացքներով հրապուրվելը, ապաշխարանքն ու ողորմած Հոր գիրկը վերադառնալը։
Նա սկսեց կարդալ․
– Մի մարդ երկու որդի ունէր. նրանցից կրտսերը հօրն ասաց. «Հա՛յր, տո՛ւր քո ունեցուածքից ինձ ընկնող բաժինը»: Եւ նա ունեցուածքը բաժանեց նրանց: Քիչ օրեր յետոյ, կրտսեր որդին, փողի վերածելով ամէն ինչ, գնաց հեռու աշխարհ եւ այնտեղ վատնեց իր ունեցուածքը, որովհետեւ անառակ կեանքով էր ապրում:
Ե՞րբ սկսվեց երիտասարդ Ֆյոդոր Միխայլովիչի այդ հեռացումը հավատքից, որը յուրացրել էր մոր կաթի հետ։ Թերեւս դեռեւս Ռազմա-ինժեներական ուսումնարանում ուսումնառության ժամանակ։ Արդեն այն ժամանակ նոր դաստիարակությունը կամաց-կամաց խլացնում էր նրանում մանկական տպավորությունների ծիլերը։ Իսկ հետո արդեն գրական Պետերբուրգը եւ հանդիպումը Բելինսկու հետ, որը դարձավ նրա համար մեծ, սակայն նաեւ ճակատագրական իրադարձություն։
Ռուսական գրականության այդ չար հանճարը երբեք ինքնուրույն ոչինչ չի լույս աշխարհ բերել, սակայն այլոց քննադատելու մեծ վարպետ էր։ Նա ուներ սուր լեզու, նրա դիպուկ դիտողությունները լայնորեն տարածվում էին ու շրջանառվում։ Յուրաքանչյուր նոր ստեղծագործություն նա գնահատում էր արագ ու անխնա կերպով։ Բելինսկու բացասական գնահատականը երիտասարդ գրողները ընդունում էին որպես մահավճիռ, իսկ նրա գովեստները նրանց համար թանկ էին ու բացում էին ճանապարհ դեպի մեծ գրականություն։
Առաջին հանդիպման ժամանակ Բելինսկին Դոստոեւսկու վրա ուժեղ տպավորություն է գործում։ Սակայն հիացմունքը շուտով փոխարինվում է հիասթափությամբ։ Հատկապես նրան շոկի էին ենթարկում Բելինսկու կտրուկ արտահայտությունները Ուղղափառության մասին, քրիստոնեության մասին, Եկեղեցու մասին։ Երբ Բելինսկին հայհոյալից արտահայտությամբ քննադատում էր Քրիստոսին, երիտասարդ Դոստոեւսկին հուսահատության մեջ էր ընկնում եւ ուզում էր արտասվել։ Սակայն Բելինսկու գաղափարներով նա երկար էր վարակված մնալու։
Պետրաշեւականների հանդիպումներից մեկի ժամանակ նա բարձրաձայն կարդաց Բելինսկու հայտնի նամակը Գոգոլին, որում կատաղած Վիսարիոնը իր ընդդիմախոսին անվանում էր «մտրակի քարոզիչ, անկիրթության առաքյալ, խավարամտության եւ խավարամոլության ջատագով» այն բանի համար, որ նա իրեն թույլ էր տվել հանդես գալ Ուղղափառ եկեղեցու պաշտպանությամբ։ Այդ նամակի բարձրաձայն ընթերցման համար Դոստոեւսկուն ուղարկում են տաժանակրության։
Դողդողջյուն եւ խզվող ձայնով, սրբելով արցունքները, Անյան շարունակում էր ավետարանկան առակի ընթերցանությունը։
– Եւ երբ ամէն ինչ սպառեց, այդ երկրում սաստիկ սով եղաւ, եւ նա սկսեց չքաւոր դառնալ: Գնաց դիմեց այդ երկրի քաղաքացիներից մէկին, եւ սա ուղարկեց նրան իր ագարակը՝ խոզեր արածեցնելու: Եւ նա ցանկանում էր իր որովայնը լցնել եղջերենու պտղով, որ խոզերն էին ուտում, բայց ոչ ոք այդ նրան չէր տալիս: Ապա խելքի եկաւ եւ ասաց. «Քանի՜ վարձու աշխատաւորներ կան իմ հօր տանը, որ առատ հաց ունեն, եւ ես այստեղ սովամահ կորչում եմ: Վեր կենամ գնամ իմ հօր մօտ եւ նրան ասեմ. հա՛յր, մեղանչեցի երկնքի դէմ ու քո առաջ եւ այլեւս արժանի չեմ քո որդին կոչուելու, ինձ վերցրո՛ւ իբրեւ քո աշխատաւորներից մէկը»:
Հայտնվելով «Մեռյալ տանը»՝ Դոստոեւսկին իջավ մարդկային կեցության ամենախորը հատակը։ Չորս տարի նա պետք է ապրեր բանտում՝ հանցագործների եւ մարդասպանների կողքին, աղմուկի հայհոյանքի, հռհռոցի, կռվշտոցի, շղթաների ձայնի, ծխի եւ մրի մեջ, ածիլված գլուխներով եւ խարանված դեմքերով մարդկանց մեջ։ Նրանցից շատերը կորցրել էին ոչ միայն բարոյականության մնացորդները, այլ նաեւ մարդկային կերպարանքը։
Տաժանակրությունը նրա համար ժամանակավոր էր, սակայն եղավ հնարավորություն, որպեսզի իմաստավորի կյանքն Ավետարանի լույսով։ Հենց այնտեղ նա գիտակցեց Բելինսկու, պետրաշեւականների եւ այլ սոցիալիստների եւ հեղափոխականների քարոզած ուսմունքի վնասակարությունն ու կեղծ լինելը։ Հասկացավ, թե որքան հեռու են նրանք ժողովրդից, որոնք խոստանում են նույն ժողովրդին երջանկություն, բայց երջանկություն առանց Աստծո, առանց հավատքի եւ առանց Քրիստոսի։
Տաժանակրությունից նա դուրս եկավ այլ համոզմունքներով, կյանքի հանդեպ ունեցած այլ հայացքներով։ Տեղի ունեցավ նրա վերադարձն առ հավատք, նրա ջերմ եւ ջախջախիչ ապաշխարությունը երիտասարդության սխալների համար, որոնք այնքան թանկ նստեցին նրա վրա։ Նա հարություն առավ մեռելներից շնորհիվ այն բանի, որ վերադարձավ Քրիստոսի մոտ, Ումից համարյա բաժանվել էր՝ հեղափոխական տարերքում հայտնված։
– Եւ վեր կացաւ եկաւ իր հօր մօտ.- շարունակում էր կարդալ Անյան։- Եւ մինչ դեռ հեռու էր, հայրը տեսաւ նրան եւ գթաց. վեր կացաւ եւ վազեց նրան ընդառաջ, ընկաւ նրա պարանոցով եւ համբուրեց նրան: Եւ որդին ասաց նրան. «Հա՛յր, մեղանչեցի երկնքի դէմ եւ քո առաջ, այլեւս արժանի չեմ քո որդին կոչուելու»: Հայրը իր ծառաներին ասաց. «Անմիջապէս հանեցէ՛ք նրա նախկին պատմուճանը եւ հագցրէ՛ք նրան, մատանին նրա մատը դրէք եւ նրա ոտքերին՝ կօշիկներ. բերէ՛ք պարարտ եզը, մորթեցէ՛ք, ուտենք եւ ուրախ լինենք, որովհետեւ իմ այս որդին մեռած էր եւ կենդանացաւ, կորած էր եւ գտնուեց»։
Անյան փակեց գիրքը։ Երեխաները նստել էին լուռ եւ ոչ մի շրշյուն նույնիսկ չէին հանում։ Ֆյոդոր Միխայլովիչը համարյա լսելի ձայնով դիմեց երեխաներին․
-Երեխաներ, երբեք չմոռանաք, թե ինչ լսեցիք հիմա։ Պահպանեք հավատքն առ Աստված եւ երբեք չկասկածեք Նրա ողորմության վրա։ Ես շատ էի սիրում ձեզ, սակայն իմ սերը ոչինչ է համեմատությամբ Աստծո՝ առ մարդիկն ունեցած սիրո։ Եւ հիշեցեք, եթե նույնիսկ այնպես պատահի ձեր կյանք ընթացքում, որ գործեք հանցագործություններ, սակայն երբեք մի կորցրեց առ Աստված ունեցած հույսը։ Դուք Նրա զավականերն եք, խոնարհվեք Նրա առաջ, ինչպես ձեր հոր առաջ եք խոնարհ, աղերսեցեք Նրան ներման համար եւ Նա կուրախանա ձեր ապաշխարությամբ, ինչպես որ ուրախացել է անառակ որդու վերադարձով։
Սա ասելով՝ նա գրկում է եւ համբուրում երկուսին էլ՝ օրհնելով նրանց խաչակնքումով։ Իսկ Ավետարանը, որ Անյայի ձեռքում էր, վերցրեց ու տվեց Ֆեդյային։
Երեկոյան ժամը յոթին Դոստոեւսկիների բնակարանում շատ մարդիկ հավաքվեցին։ Նստել էին հյուրասենյակում, ճաշասենյակում, նախասրահում։
Ֆյոդոր Միխայլովիչը պառկած էր բազմոցին, աչքերը փակ վիճակում։ Դեմքը խորը հանգստություն էր արտահայտում։ Թվում էր, թե քնած է։ Ինչ որ պահի ցնցվում է, բարձրանում բազմոցից մի փոքր ու բացում աչքերը։ Նորից սկսվում է արյունահոսություն։ Սառույց են տալիս, բայց արյունահոսությունը շարունակվում է։
Երբ եկավ Հայր Նիկոլայ Վիրոսլավսկին, Ֆյոդոր Միխայլովիչն արդեն գտնվում էր անգիտակից վիճակում։ Քահանան մի քանի բառ փոխանակեց Աննա Գրիգորեւնայի հետ, հետո հագավ փորուրարը, եւ մոտենալով մահացողի սնարին՝ սկսեց կարդալ հոգեվարքի աղոթքը.
«Ազգակիցներ իմ ըստ մարմնի, եղբայրներ, ըստ հոգու, բարեկամներ եւ սովորական ծանոթներ։ Արտասվեք ու հառաչեցեք, տխրեցեք, որովհետեւ ես հիմա բաժանվում եմ ձեզանից»։
Բարեպաշտ երկյուղածությամբ՝ մահացողի մահճակալի մոտ կանգնած էին Աննա Գրիգորեւնան ու երեխաները։ Նա բռնել էր ամուսնու ձեռքը եւ զգում էր, թե ինչպես է թուլանում զարկերակը։ Երեխաներն անձայն արտասվում էին՝ փորձելով չանհանգստացնել նրան իրենց բարձրաձայն լացով։ Բժիշկը նախազգուշացրել էր, որ վերջին զգացողությունը մահացող մարդու մոտ լսողությունն է եւ լռության ցանկացած խախտում կարող է դանդաղեցնել հոգեվարքը եւ երկարաձգել տառապանքները։
«Շուրթերս լռում են եւ լեզուս չի խոսում, սակայն սիրտս է խոսում, քանի բոցավառված է հրով, որ կլանում է ներսից, դա ապաշխարանքի կրակն է եւ անճառելի խոսքերով Քեզ եմ կանչում Սուրբ Կույս»,- շարունակում է քահանան։
Ֆյոդոր Միխայլովիչը պառկած էր անգիտակից վիճակում։ Նրա շնչառությունն ավելի ու ավելի էր դառնում կարճ ու ընդհատվող։ Աստվածածնի սրբապատկերի առաջ բոցկլտում էին ճրագները։ Աղոթքները, որոնք ասվում էին քահանայի կողմից, ուղղված էին Նրան․
-Քո բարձունքից իմ վրա նայիր Աստվածամայր եւ ողորմածաբար բարեհաճիր իջնել եւ այցելել ինձ, որպեսզի տեսնելով Քեզ՝ ես դուրս գամ մարմնիցս ուրախությամբ ․․․ Թող իմ մեղքերի բազմությունը չկարողանա հաղթել Քո մեծ ողորմածությունը, Ով Տիրուհի, եւ թող Քո ողորմություն գա դեպի ինձ ու ծածկի իմ բոլոր անօրինությունները։
«Սառն աշխարհի ջերմ բարեխոսուհուն» էին իրենց աղոթքներում դիմում Աննա Գրիգորեւնան, Լիլիան եւ Ֆեդյան։ Նրանք ծունկի եկան, երբ լսեցին ծանոթ հետեւյալ խոսքերը․
-Ճշմարտապես արժանի ես փառաբանության Ով Աստվածամայր, ամենաերանելի եւ ամենամաքուր Մայր մեր Աստծո։ Ավելի թանկագին քան քերովբեները, ավելի փառավորյալ, քան սերովբեները, որ անխախտ կուսությամբդ ծնեցիր Բանն Աստծուն, ճշմարտապես Աստվածածին, փառաբանում ենք Քեզ»։
Այս աղոթքով ավարվում էր Հոգեվարքի աղոթքի կարգը։ Երբ քահանան ավարտեց աղոթքը, Ֆյոդոր Միխայլովիչը փչեց հոգին։
Ներկա գտնվող բժիշկ Չերեպնինը վերցրեց դաստակը։ Զարկերակը չէր շոշափվում։ Արձակեց վերնաշապիկի կոճակներն ու ձեռքը ներս տարավ։ Սիրտը չեր բաբախում։
Ժամացույցը ցույց էր տալիս 8-ն անց 36 րոպե։
Հայր Նիկոլայը միանգամից սկսեց առաջին հոգեհանգիստը։
Երեկոյան տասի մոտ Աննա Գրիգորեւնայի եղբայրը՝ Իվանը, որ եկել էր Մոսկվայից, մոտեցավ Դոստոեւսկիների բնակարանին։ Նա դեռ ոչինչ չգիտեր եւ զարմացավ, երբ տեսավ, որ այդ ուշ ժամին բնակարանի բոլոր լույսերը վառված էին։ Մուտքի մոտ խռնվել էին ին- որ մարդիկ կտորե կոֆտաններով։ Նրացից մեկը վազեց Իվանից հետեւից աստիճաններով
-Պարոն, խնդրում եմ, ողորմած գտնվեք, հոգ տարեք, որ պատվերն ինձ տան:
-Ինչի մասին է խոսքը, ինչ պատվեր։
-Դե մենք դագաղագործներ են, այնպես որ դագաղի մասին ենք ասում։
-Բայց այստեղ ո՞վ է մահացել,- հարցրեց Իվանը՝ դեռ ոչնչի մասին չկռահելով։
-Դե ինչ-որ մի գրող է մահացել, ազգանունը չեմ հիշում, բակապահն ասաց։
Միայն այդ ժամանակ Իվան Գրիգորեւիչը հասկացավ, թե ինչ է տեղի ունեցել։ Ապշահար նետվեց դեպի բնակարան, մտավ նախասրահ, որտեղ մարդիկ էին խմբված։ Նետելով վերարկուն՝ շտապեց աշխատասենյակ։ Այնտեղ բազմոցին պառկած էր Ֆյոդոր Միխայլովիչի՝ դանդաղ սառչող դին։
Հաջորդ օրը հանգուցյալին վերջին հրաժեշտը տալու եկան նրա բազմաթիվ երկրպագուները։ Եկավ նաեւ նկարիչ Իվան Կրամսկոյը, ում հայտնի կոլեկցիոներ Տրետյակովը պատվիրել էր գրողի դիմանկարը։ Կրամսկոյը մոտեցավ Դոստոեւսկիների բնակարանին՝ դեռեւս չիմանալով գրողի մահվան մասին։ Բակապահից իմանալով այդ մասին՝ նա չհեռացավ, այլ մտավ ներս, բացեց մոլբերտն հենց հանգուցյալի սնարի մոտ ու մի քանի ժամ շարունակ նկարեց նրան։ Նկարում Ֆյոդոր Միխայլովիչը նման էր ոչ թե հանգուցյալի, այլ քնած մարդու։ Նրա դեմքը շնչում էր խախաղությամբ եւ հանդարտությամբ, ինչպես մահացած Քրիստոսի դեմքը սրբապատկերներում։
Հոգեհանգիստն ու մնացյալ արարողությունները կատարեց Հայր Նիկոլայ Վիրոսլավսկին։ Երգեց Վլադիմիրյան եկեղեցու երգչախումբը ողջ կազմով։
Իսկ Աննա Գրիգորեւնան պետք է հոգար հուղարկավորության հարցերը։
Ողջ կանխիկ գումարը նա տվեց եղբորը՝ Իվանին՝ հանձնարարելով, որ տեղ գնի Նովոդեւիչյան Սուրբ Հարության վանքի գերեզմանոցում, որտեղ երեք տարի առաջ ամփոփձվել էր Նեկրասովը։ Իվանը իր հետ վերցրեց Աննա Գրիգորեւնայի փեսային եւ փոքրիկ Լիլիային։ Որոշեցին, որ նա հոր համար կարող է ընտրել տեղ գերեզմանոցում։
Երբ նրանք ներս մտան վանքի ընդունարան, նրանց դիմավորելու դուրս եկավ վանքի մեծավորուհին՝ տիրական դեմքով տարեց մի կին՝ սառն ու գոռոզ հայացքով։ Աննա Գրիգորեւնայի փեսան ներկայացրեց խնդրի էությունը։ Հանգուցյալ գրող Դոստոեւսկին ցանկություն էր հայտնել հուղարկավորվել վանքի գերեզմանոցում՝ Նեկրասովի կողքին, սակայն իմանալով, որ գերեզմանոցում տեղը թանկ է, խնդրեց, որպեսզի վաճառեն մի փոքր էժան, քանի որ գրողի մահվանից հետո գումար քիչ էր մնացել։ Արհամարհական հայացքով նայելով՝ մեծավորուհին ասաց․
-Մենք, միանձնուհիներս, աշխարհին չենք պատկանում, իսկ ձեր հայտնիները մեզ համար արժեք չունեն։ Մենք ունենք հաստատուն գներ մեր գերեզմանոցի տեղերի համար, եւ չենք կարող դրանք փոխել, ով էլ որ լինի։
Իվանը փորձեց համոզել մեծավորուհուն, որպեսզի վճարը մաս մաս վճարեն, սակայն մեծավորուհին հայտարարեց․
-Գերեզմանը չի փորվի, քանի դեռ ողջ գումարը չի վճարվել։
Ստիպված եղան հրաժեշտ տալ նրան եւ միջնորդի միջոցով դիմել Սանկտ Պետերբուրգի միտրոպոլիտ Իսիդորի օգնությանը։ Սակայն նա էլ սառն արձագանքեց՝ ասելով, որ Դոստոեւսկին պարզ վիպասան է, որ ոչինչ լուրջ չի գրել։ Հիշեց, որ Նեկրասովի հուղարկավորությունը ուղեկցվում էին ցույցերով, որոնք ցանկալի չէր, որ վանքի պատերից ներս տեղ գտներ։
Գործը տեղից շարժվեց միայն այն բանից հետո, երբ միջամտեց Սինոդի ամենազոր օբեր-պրոկուրոր Պոբեդոնոսցեւը, ով խորապես հարգում էր Ֆյոդոր Միխայլովիչին։
Նա վճռական կերպով ասաց․
-Մենք գումար կհավաքենք Դոստոեւսկու հուղարկավորության համար։
Միջամտեց նաեւ Ալեքսանդր Նեւսկու վանքի փոխանորդ վարդապետ Սիմեոնը։ Նա Աննա Գրիգորեւնայի մոտ ուղարկեց «Սանկտ Պետերբուրգսկիե վեդոմոստի» թերթի խմբագիր Վիսարիոն Կոմարովին, ով ասաց նրան փոխանորդի անունից․
-Վանքը խնդրում է տեղն ընդունել անհատույց կերպով եւ պատիվ կհամարի, եթե ուղղափառ հավատի մեծ պաշտպան գրող Դոստոեւսկու աճյունը հանգչի վանքի պատերից ներս։
Հոգեհանգիստն ու հուղարկավորությունը նույնպես կկատարվի անվճար։
Դոստոեւսկու հուղարկավորությունը դարձավ ռուս գրականության հանգուցյալ հանճարի հանդեպ ժողովրդական սիրո աննախադեպ արտահայտության։
Հոգեհանգստի նախորդ օրը գրողի դիակը դուրս բերեցին բնակարանից եւ տեղափոխեցին Ալեքսանդր Նեւսկու վանք։ Հուղարկավորության թափորը երեք ժամ ընթանում էր քաղաքի փողոցներով։ Մոտ յոթանասուն ծաղկեպսակ կար տարբեր հանրային ու կրթական հաստատություններից, որ տանում էին դագաղի առջեւից։ Տասնհինգ երգչախումբ էին կատարում եկեղեցական երգասացությունները։ Ահռելի բազմությունը, որ մի քանի տասնյակ հազար մարդ էր հաշվվում, հետեւում էին հուղարկավորության թափորի հետեւից։
Երեկոյան, վանքի տաճարում կատարվեց հոգեհանգիստ եւ գիշերային հսկում։ Համալսարանի եւ ճեմարանի ուսանողները ողջ գիշեր իրար փոխարինելով դագաղի մոտ սաղմոս էին կարդում։ Ուսանողուհիները չհեռացան դագաղի մոտից մինչեւ լուսաբաց։
Երբ առավոտյան Աննա Գրիգորեւնան դստեր հետ մոտեցա Ալեքսանդր Նեւսկու վանքին, կից հրապարակում արդեն բազմահազարանոց ամբոխ էր հավաքվել։ Պահակները պահանջեցին, որ տոմս ցույց տա։ Աննա Գրիգորեւնան ասաց․
-Ես այրին եմ հանգուցյալի, սա էլ նրա դուստրն է։
-Այստեղ Դոստոեսկու բազմաթիվ այրիներ էին եկել, եւ միայնակ, եւ երեխաներով,- պատասխանեց պահակը։
-Բայց դուք տեսնում եք, որ ես սգո զգեստով եմ։
-Նրանք էլ էին դեմքը ծածկող քողով։ Հաճեցեք ձեր այցեքարտը ցույց տալ։
Այցեքարտ Աննա Գրիգորեւնայի մոտ չկար։ Նա փորձեց պնդել, խնդրեց, որ կանչեն ինչ որ մեկին՝ հուղարկավորության կարգադրիչներից, բարձրաստիճան պաշտոնյաների անուններ տվեց, սակայն պատասխանը մեկն էր․
-Ու որտեղ ենք մենք նրանց գտնելու։ Բազմահազարանոց ամբոխի մեջ, միթե հնարավոր է նրանց շուտով գտնել։
Աննա Գրիգորեւնան ընկավ հուսահատության մեջ։ Միթե նրան թույլ չեն տա, որպեսզի հրաժեշտ տա ամուսնուն վերջին անգամ ու արտասվի նրա դագաղի մոտ։ Բարեբախտաբար կողքին հայտնվեց մի մարդ, որն ի վիճակի եղավ հաստատելու նրա ինքնությունը։ Նրանց ներս թողեցին, եւ նրանք, մայր ու դուստր, վազեցին եկեղեցու մոտ, հազիվ անցնելով բազմության միջով։ Արարողությունը նոր-նոր սկսվել էր։
Պատարագը այս կիրակի օրն անցկացնում էր եպիսկոպոս Նեստորը, որ նոր-նոր էր նշանակվել Սանկտ Պետերբուրգի միտրոպոլիայի փոխանորդ։ Նրան սպասավորում էին վանքի վարդապետներն ու վանականները։ Հուղարկավորության արարողությանը դուրս եկան հոգեւոր ճեմարանի ռեկտոր ավագերեց Իոան Յանիշեւն ու վանքի փոխանորդ վարդապետ Սիմեոնը։ Երկուսն էլ անձամբ էին ճանաչում հանգուցյալին։
Քարոզն Ավետարանի ընթերցումից հետո խոսում է ավագերեց Յանիշեւը։ Նա խոսում էր բարձր ու զրնգուն ձայնով, ջերմ զգացումներով, որոնք լսելի էր յուրաքանչյուր խոսքում։
-Բազմաչարչար հանգուցյալ մեր շատ սիրելի գրողի ողջ գործողությունը կայանում էր ամենաստոր հոգում ամենից լուսավոր գծերի բացահայտման մեջ։ Նա իջնում էր մարդկային սրտերի ամենախորը խորքերը, քչփորում էր կեղտն այն բանի համար, որպեսզի այնտեղ որոնի ու գտնի մաքուրն եւ վեհը։ Բավական է միայն հիշել նրա ստեղծագործությունների գլխագրերը, որպեսզի տեսնենք, թե ում է պատկերել մեր մեծ գրողը, ում համար է ցավել նրա սիրտը, ում է ապրումակցել, ում կարեկցել։ «Աղքատ մարդիկ», «վիրավորվածներն եւ ստորացվածները», «Մահվան տան» բնակիչները, «ապուշը»։ Նա մեր ուշադրությունները սեւել է նրանց վրա։ Նա խորն է ներթափանցել մարդկային հոգու մեջ ու դիտել այն, եւ իր ստեղծագործություններում շարունակել է Քրիստոսի Լեռան քարոզը։ Եւ մենք, ասես նրա շուրթերից լսում ենք հետեւյալ խոսքերը․ «Երանի՜ նրանց, որ քաղցն ու ծարաւն ունեն արդարութեան, որովհետեւ նրանք պիտի յագենան»։
Հուղարկավորման ծիսակատարությունից հետո դագաղը տանում են հուղարկավորման վայրը։ Բազմահազարանոց բազմությունը անձայն հետեւում է հուղարկավորությանը։ Տղամարդիկ ի նշան հարգանքի, հանել են գլխարկները։
Գերեզմանաթմբի մոտ նորից աղոթքներ են հնչում, նոր ելույթներ ասում։ Երիտասարդ փիլիսոփա Վլադիմիր Սոլովյովը, որ վերջին տարիներին հաղորդակցվում էր Դոստոեւսկու հետ, խոսեց այն մասին, թե ինչն էր սիրում եւ ինչին հավատում հանգուցյալը։
-Իսկ նա սիրում էր նախ եւ առաջ կենդանի մարդու հոգին ամեն ինչում եւ ամենուր։ Հավատում էր, որ մենք բոլորս զարմն ենք Աստծո եւ հավատում էր նաեւ, որ մարդկային հոգու զորությունն անսահման է, որ հաղթանակում է ցանկացած արտաքին բռնության եւ ցանկացած ներքին անկման հանդեպ։ Ընդունելով իր հոգում կյանքի ողջ չարությունը, ողջ ծանրությունն ու կյանքի ողջ սեւ կողմերը, ու հաղթահարելով այդ ամենը սիրո անսահման ուժով՝ Դոստոեւսկին իր բոլոր ստեղծագործություններում խոսում էր այդ հաղթանակի մասին։
Հոգու մեջ զգալով Աստվածային զորությունը, որը ճեղքում է ցանկացած մարդկային տկարություն, Դոստոեւսկին հանգում է Աստծուն եւ Աստվածամարդուն ճանաչողության գիտակցությանը։ Աստծո եւ Քրիստոսի իրականությունը բացահայտվում է նրան սիրո եւ ներողամտության ներքին ուժով եւ այդ ամեն բան ներելու շնորհի զորությունն է, որ քարոզում է նա որպես հիմք կյանքի կոչելու համար երկրի վրա այն արտաքին ճշմարտության ու արդարության թագավորությունը, որի ծարավն ուներ, ու դեպի որը ձգտում էր իր ողջ կյանքում։
Միայն ժամը չորսին դագաղն իջեցնում են գերեզմանափոսի մեջ եւ ծածկում հողով։ Աննա Գրիգորեւնան երեխաների հետ, քաղցից ու արտասվելուց թուլացած, գնում են տուն։
Բազմությունը, սակայն, դեռ երկար ժամանակ չէր ցրվում տներով։
Թարգմանությունը՝ Ար Յանի
