Գրականությունը համամարդկային արժեք է և մեծ է այն գրականությունը, որը արտահայտում է համամարդկային գաղափարներ: Գրականության նյութ դարձած ցանկացած թեմա կարող է կրել վերը նշված արժանիքները` պարզապես ճիշտ մոտեցում ու աշխարհայացք է անհրաժեշտ:
Ազգամիջյան հակամարտությունների արտացոլումը գրականության մեջ նոր երևույթ չէ և այս թեմային ևս անհրաժեշտ է համամարդկային արժեքների վերհանում, բայց այն, ինչ այսօր կատարվում է ադրբեջանական գրականության մեջ, կարելի է բարբարոսական անվանել:
Եթե այսօր այդ բարբարոսությունը դրսևորվում է ադրբեջանական գրականության ներքին տիրույթում, ինչը վկայում է նաև այդ հասարակության բարոյալքվածության մասին, ապա 20-րդ դարում Ադրբեջանը իշխանական մակարդակով ոտնձգություն էր կատարում հարևան ժողովուրդների և աղվանների գրականության նկատմամբ: Այդ մոտեցմամբ Ադրբեջանը փորձում էր յուրացնել նաև Դաշտային Արցախում ապրած անգամ` հայ միջնադարյան մատենագիրներ Դավթակ Քերթողին, Մովսես Կաղանկատվացուն, Մխիթար Գոշին:
20-րդ դարում միջնադարյան գրականություն մոգոնող ադրբեջանցիների այսօրվա հայացքներից չպետք է պայծառացումներ սպասել, մանավանդ որ` այդ գրականությունը նույն 20-րդ դարում մշտապես եղել է ստվերում: Նախորդ դարի ադրբեջանցի ամենաներկայանալի բանաստեղծ Սամեդ Վուրղունը ցմահ մնաց Հովհաննես Թումանյանի և Եղիշե Չարենցի գրական ազդեցության ոլորտում և երբեք չկարողացավ սեփական դեմքը գտնել` հայ գրողների ստեղծագործությունը ծառայեցնելով որպես դասագիրք:
Խորհրդային շրջանում Հայաստանի գրողների միությունում պատսպարված սակավաթիվ ադրբեջանցի գրողները, որոնց ընդունում էին սոսկ չխախտելով «ժողովուրների բարեկամության» գաղափարը, ուսումնասիրություններ էին գրում, որտեղ համեմատության մեջ էին դնում հայ և ադրբեջանցի գրողներին կամ գրական երևույթները (Մահառամ Բայրամով «Ջ. Մամեդկուլիզադեն և Շիրվանզադեն», 1966, «Ա. Շիրվանզադեն և Ադրբեջանը», 1970, Աքպեր Երևանլի «Ջալիլ Մամեդկուլիզադեն և հայ ժողովուրդը», 1966, «Խաթաբալա» շաբաթաթերթը և Ադրբեջանը», 1974, և այլն), ինչը սեփականը նշանավորելու միտում ուներ: Ի դեպ` Աքպեր Երևանլիի իսկական անուն-ազգանունը Աքպեր Յանուս օղլի Սուլեյմանով է և Երևանում ծնված լինելու պատճառով ընտրել է Երևանլի գրական անունը, եթե նման մոտեցմամբ հայ գրողը գրական կեղծանուն ընտրեր, ապա վաղուց ադրբեջանցիները նրան սեփականացրած կլինեին, սակայն մենք Երևանլիների կարիքը չունենք և այն թող հավերժ վառ մնա ադրբեջանական պառնասում:
«Ժողովուրդների բարեկամության» հովերով ստեղծված, ավելի հաճախ, շինծու գրականությանն անմիջապես հաջորդեց արցախյան պատերազմի տարիներին ստեղծվածը: Խոստովանենք` ղարաբաղյան հակամարտությունը մեր գրականության առաջնային թեմաներից չդարձավ և, ընդհանրապես, ադրբեջանցու կերպարներ մեր գրականության մեջ շատ քիչ են հանդիպում: Արդի հայ գեղարվեստական գրականության մեջ նման կերպարներ ստեղծել են միայն Լևոն Խեչոյանն ու Հովհաննես Երանյանը, սակայն հայ հեղինակների արձակում ադրբեջանցիներին նվաստացնելու ոչ մի միտում չկա: Այլ է դրությունն ադրբեջանական գրականության մեջ, որտեղ «հայ»-ն արդեն ձեռք է բերում գրականագիտական տերմինի նշանակություն և հոմանիշ դառնում «բացասական կերպարին»: Ադրբեջանական գրականության մեջ շարունակվում են «Հեյդար Ալիև» հիմնադրամի գումարներով մոգոնվող «պատմական» երկերի մոտիվները, որոնք հնարավոր կեղծարարությամբ փորձում են սևացնել հայի ինքնությունն ու պատմությունը: Նկատենք նաև, որ ադրբեջանական գրականության այս կաղապարվածությունն ու սահմանափակվածությունը երբեմն «ճեղքեր» է տալիս և ստեղծվում են նաև հայի դրական կերպարներ, սակայն նման գրականությունն էլ մի այլ առվով է ջուր հանդիսանում հայատայցության համընդհանուր քարոզին: Խոսքը, մասնավորապես, վերաբերում է տարեսկզբին տպագրված Ալեքպեր Ալիևի «Արտուշ և Զաուր» վեպին, որը պատմում է հայ և ադրբեջանցի համասեռամոլների «սիրո» և դժբախտ ճակատագրի մասին: Այս վեպով լավագույնս երևում է Ադրբեջանի հակահայ քարոզի անբարոյական կողմերը, ինչը նաև բարոյազրկված հասարակության հետևանք է, այդ է վկայում նաև այն, որ այս վեպը ընթացիկ տարում ամենափնտրվածն ու վաճառվածն է Բաքվում:
Զավեշտալի է նաև ադրբեջանական ԶԼՄ-ների կողմից տարվող այն քարոզը, թե իբր Անդրկովկասում ադրբեջանական գրականությունը լավագույնն է և գերիշխող դիրք է գրավում: Ադրբեջանցիներն, ի դեպ, համեմատության համար վկայակոչում են այնպիսի հայ «հեղինակների», որոնք անգամ անծանոթ են մեր գրական շրջանակներին, և երբ փորձում ես գտնել նման անուն-ազգանունով հայ «գրողների», ապա հանդիպում ես գրական հավակնություններ չունեցող, պարզապես, այս կամ այն սոցիալական կայքերում իրենց անմեղ ու սիրողական ստեղծագործությունները զետեղած մարդկանց, որոնք չեն էլ պատկերացրել, որ երբևէ` որպես գրող, արժանանալու են ադրբեջանական գրաքննության ուշադրությանը:
Լավագույն դեպքում հայ գեղարվեստական գրականությունը ներկայացնում են Զորի Բալայանով` անգամ չտարբերակելով, որ Զորի Բալայանը հրապարակախոս է, և նրա գրքերը փաստավավերագրական ակնարկներ են: Գրականության ժանրերը չտարբերակող մարդիկ Բաքվից բարձրաձայնում են ադրբեջանական գրականության առաջնայնության մասին, իսկ նմաններից բարեխղճություն պահանջելը` պարզապես մեղք է:
Բակուր Կարապետյանը մի քանի տարի առաջ նախանձախնդիր եղավ հայ և ադրբեջանական գրականությունների համար նախատեսված միասնական կայքէջ ստեղծել, որը կօգներ ավելի լավ ճանաչել միմյանց գրականությունը: Այս նախաձեռնությունը կյանքի կոչելու համար անգամ նամակ հղվեց Իլհամ Ալիևին, որը սակայն անարձագանք մնաց: Անարձագանք մնաց, որովհետև ադրբեջանցիների համար ավելի հեշտ է վերլուծել ու քննադատության ենթարկել սոցիալական կայքերում հայտնված ոտանավորները, որոնք գոնե իրենց պարզությամբ ու մաքուր զգացմունքներով հաստատ գերազանցում են Ալեքպեր Ալիևի ժանտահոտ վեպերին, քան առնչվել լուրջ գրականության հետ, որը կմերկացներ ծանծաղամտությունը:
ԱՐԴԻ ՀԱՅ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆ ԸՍՏ ԱԴՐԲԵՋԱՆԱԿԱՆ ԿԱՅՔԷՋԻ
Այսօրվա դրությամբ կան զգալի թվով հայ գրողներ, որոնք իրենց գրքերում արտացոլում են հիմնականում Ղարաբաղի պատերազմը, իրենց հայկական ազգային գաղափարը: Բայց ամբողջ հայ գրականությունը` ինչպես ժամանակակից, այնպես էլ հին, ծայրեծայր բաղկացած է ժողովրդական-գաղափարախոսական թեմայից: Կարող եմ թվարկել որոշ հեղինակների. Սարգիս Կանտարջյան, Լեոնիդ Հուրունց, Խաչիկ Դաշտենց:
Վեպերը 19-րդ դարի վերջերի-20-րդ դարի սկզբների հայկական ազատագրական շարժման մասնակիցների` «հայդուկ» (ֆիդայի) անունով հայտնի գյուղացիների մասին են, որոնք ոտքի են կանգնել հայ ժողովրդին օսմանյան լծից պաշտպանելու:
Երեւանում ակտիվորեն գործում է Հայաստանի Ազգային գրադարանը: Վերջերս հայերենով տպագրվեց Ռաֆիկ Ղազարյանի «Ինչպես երգեմ քո հիշողությունը» գիրքը, որը նվիրված է հայ բանաստեղծ Վահան Տերյանի ծննդյան 120-ամյակին: Գրքում ներկայացված են բանաստեղծի կյանքի ժամանակագրությունը, նրան նվիրված հոդվածների ու գրքերի մատենագրությունը, ժամանակակիցների ասույթները Տերյանի մասին:
Ամբողջ հայ գրականությունը պատերազմի, ցեղասպանության, իրավունքների պաշտպանության մասին է: Սխեման սովորական է: Հայ գրականության մեջ չկան կոնցեպտուալիստներ, ավանգարդիստներ. միայն ցանկեր են Ղարաբաղի, ցեղասպանության մասին ճչացող հեղինակների անուններով: Չափակշռված, բուրժուական արվեստ է:
Դա շարունակվում է արդեն քանի տարի անընդմեջ. հայերը գրում են հայոց երջանկության մասին, որը, ինչպես հայտնի է, աներեւակայելի է առանց ցնցող կորուստների:
Արդի հայ հեղինակներից կարող եմ նշել Նինա Գաբրիելյանին, նրա «Խոտի տերը» ստեղծագործությունը:
Այդ վեպը բանի պետք չէ, թեեւ գրված է վարպետորեն: Նա գրում է շնչելու պես, բայց դա քիչ է. վեպով ժողովրդական դառնալը տրված է ոչ ամենքին: Ոճի եւ մարդկության կուտակած գիտելիքների ծանր հրետանիով զինված Նինան չգիտե, թե ինչի մասին է գրելու: Թերեւս` միայն իր մասին, սեփական անձի բացառիկության մասին:
Հայ կին գրողներից է նաեւ բանաստեղծուհի Տատյանա Օչերետյանը: «Ձեզ հանդիպում կնշանակեմ տողերի միջեւ». սա արդեն ինչ-որ բան է:
Նա ամենատաղանդավոր հայ գրողն է, ունի նոր, ավելի ստույգ` խորը, ուժեղ մտքեր: Տատյանայի գործերում չկա հոգեկան ճիգերի ցուցադրություն: Նա կարճ դրվագի վարպետ է, առաջարկում է ռիթմիկ եւ արտասյուժետային արձակի փորձարարություններ, որոնք անմիջականորեն աղերսվում են պատմվածքի ժանրին:
«Պատմվածքների ժողովածուի» նմանօրինակ տեխնոլոգիան թույլ է տալիս զգալիորեն խնայել ջանքերը. վեպի կայացման համար բավական է մեկ-երկու կարեւոր իրադարձություն, որոնց շուրջը կուտակվում են ընդմիջարկված պատմություններ. տեքստը ծավալվում է, դառնում բազմաստիճան եւ բազմաշերտ:
Այսինքն` «սովորական» մտքերը շարժվում են մի իրադարձությունից մյուսը, եւ գրողը պարտավոր է մշտապես հորինել եւ ընթերցողի հետաքրքրության հնոցի մեջ նետել նորանոր մանրամասնություններ: Վերլուծականությունը փոխվում է քնքշության եւ համեմվում պարզությամբ: Օչերետյանը չի վախենում տափակաբանություններից:
ԱԼԲԵՐՏ ԱՆԻԿԻՆ, Kultura.Az
Աշոտ ջան, իրականում արցախյան պատերազմին անդրադարձած հեղինակներն ավելի շատ են, քան դու ես թվարկել, այդ թվում և որոշ բանաստողծական տողերում է նակատվում պատերազմի արձագանքը, սակայն, հիրավի ճիշտ ես նկատում, ոչ մեկի մոտ, դա գաղափարական պայքարի արդյունք չէ, մեծամասամբ`ապրած ցավի արտահայտություն: Իսկ Կարենի մեջբերեծ այս կայքէջի տվյալներն այնքան ծիծաղելի էին, որ նույնիսկ չզայրացա:
Hetaqrqir chanachoxakan hodvac er…apres Ash jan…es Adrbejanci groxi anun chgitei
iskapes hetakrkir e, bayts erb targmanum eyi amusnus hamar na zayracav, u nervaynacac heracav.
Ժողովուրդ, ով ա Տատյանա Օչերետյանը ?
Իսկ Նինա Գաբրիելյանը?
Ան ջոկեցիր? ենթագիտակցորեն ինձ X պոետն էր հետաքրքրել, քեզ`Y արձակագիրը :)))
Конкурирующая фирма!!! – ինչպես կասեր Բենդերը
ՀԳ
համենայն դեպս ես իմ Օչերետյանի մասին գիտեմ, որ նա “չի վախենում տափակաբանություններից:”
Վախեցա Աշի բարեկամը չլնի:)
Չէ, Ան ջան, հաստատ իմ բարեկամը չի, արխային քլնգի
եթե քաղաքականությունը իր քիթը խոթում ա գրականության մեջ, ապա սուբյեկտիվ մեկնաբանությունները դառնում են սովորական: Ես հավատում եմ, որ ինչպես հայ , այնպես էլ ադրբեջանցի գրողները կարող են լավը լինել: Իսկ մի քանի անիմաստ հոդվածներ մեջ բերելով միայն մարդկանց հիմարացնում են ու ատելություն առաջացնում թե ադրբեջանական և թե հայկական կողմից: