18-թվականի աշնանը Ֆրանսիայի հարավային ծայրագավառներում շրջագայելիս ճանապարհն ինձ բերեց մի տեղ, որը գտնվում էր ինչ-որ մեզոն դը սանտեից[1] կամ մասնավոր հոգեբուժարանից մի քանի մղոն հեռավորության վրա: Հոգեբուժարանի մասին շատ էի լսել Փարիզում ապրող իմ բժիշկ ընկերներից: Քանզի ես երբեք չէի այցելել նմանատիպ վայր, մտածեցի բաց չթողնել այդ բացառիկ հնարավորությունը և ուղեկցիս (ջենտլմենի հետ պատահաբար ծանոթացել էի մի քանի օր առաջ) առաջարկեցի մի ժամաչափով շեղվել ճանապարհից ու զննել հաստատությունը. ինչին նա ընդդիմացավ` պատճառ բերելով, նախ` շտապողականությունը և երկրորդ` խելագար տեսնելու շատ բնական վախը: Սակայն նա ինձ հորդորեց չնեղվել ու ասաց, որ քաղաքավարության նկատառումները չպետք է խանգարեն ինձ`գոհացնելու իմ հետաքրքրասիրությունը, և ավելացրեց, որ ինքը հանգիստ կձիավարի մինչև ես հասնեմ իրեն օրվա ընթացքում կամ ծայրահեղ դեպքում՝ հաջորդ օրը: Երբ նա հաջողություն մաղթեց ինձ, ես կռահեցի, որ կարող եմ դժվարություններ ունենալ շենք մուտք գործելիս, և հայտնեցի իմ մտավախությունն այս հարցի շուրջ: Նա պատասխանեց, որ իրականում եթե ես անձամբ չեմ ճանաչում վերակացուին` պարոն Մայարին, կամ չունեմ որևէ երաշխավորագիր, հնարավոր է՝ բարդություն առաջանա, քանզի նման մասնավոր հոգեբուժարանների կանոններն ավելի խիստ են, քան պետական հիվանդանոցների օրենքները: Իր մասով նա ավելացրեց, որ արդեն մի քանի տարի է՝ ճանաչում է Մայարին, և ինձ հետ կձիավարի մինչև դարպասը՝ ներկայացնելու ինձ, չնայած որ խելագարության թեմայի նկատմամբ իր զգացմունքները թույլ չեն տա իրեն մտնել շենք:
Ես շնորհակալություն հայտնեցի նրան, և դուրս գալով գլխավոր ճանապարհից` մենք մտանք խոտածածկ մի արահետ, որը մեկուկես ժամում գրեթե անհետացավ լեռան ստորոտը ծածկող սաղարթախիտ անտառում: Այս խոնավ ու մութ ծառաստանով մենք ձիավարեցինք մոտ երկու մղոն, մինչև երևաց մեզոն դը սանտեն: Դա մի արտասովոր կառուցվածքով ամրոց էր` բավականին ավերված, և, ինչպես երևում էր, հազիվ թե որևէ մեկը բնակվելիս լիներ այդ հինավուրց և լքված շենքում: Այդ պատկերն ամբողջովին սարսափեցրեց ինձ, և ես, սանձելով ձիս, ուր որ է ուզում էի հետ շրջվել, շուտով, սակայն, ես ամաչեցի իմ թուլությունից և առաջ շարժվեցի:
Դեպի դարպասաշեմը վարգելիս ես նկատեցի մի մարդու, ով նայում էր փոքր-ինչ բացված դարպասի արանքից: Հաջորդ իսկ ակնթարթին այս մարդն ընդառաջ եկավ, անունով դիմեց ուղեկցիս, ջերմորեն սեղմեց նրա ձեռքը և խնդրեց նրան ցած իջնել: Դա ինքը պարոն Մայարն էր: Նա հին թրծվածքի վայելչակազմ և բարետես ջենտլմեն էր` հղկված շարժուձևերով և այնպիսի գրավիչ, արժանապատիվ ու պատկառելի կեցվածքով, որն ազդեցիկ տպավորություն էր թողնում:
Ընկերս, ինձ ներկայացնելով, հայտնեց հաստատությունը զննելու իմ ցանկության մասին և ստացավ պարոն Մայարի հավաստիացումն առ այն, որ նա համակ ուշադրություն կպարգևի ինձ: Նա անմիջապես մեկնեց, և ես նրան այլևս չտեսա:
Երբ նա գնաց, վերակացուն ուղեկցեց ինձ մի փոքր և շատ կոկիկ սրահ, որտեղ, ի թիվս նրբաճաշակության այլ դրսևորումների, կային շատ գրքեր, նկարներ, ծաղկամաններ և երաժշտական գործիքներ: Պայծառ կրակը բոցկլտում էր բուխարու մեջ: Դաշնամուրի մոտ նստած երիտասարդ և չքնաղ մի կին, ով Բելինիի[2] արիաներից էր երգում, իմ մտնելուն պես դադարեցրեց երգելը և նուրբ քաղաքավարությամբ ընդունեց ինձ: Նրա ձայնը ցածր էր, և ողջ վարվելակերպի մեջ ինչ- որ հեզություն էր նկատվում: Ես նաև տրտմության հետքեր նշմարեցի նրա դեմքին, որի զարմանալի դալկությունը, ըստ իս, զուրկ չէր հմայքից: Նա քողազարդ սգաշոր էր հագել, և հոգուս խորքում հարգանքի, հետաքրքրության և հիացմունքի խառն զգացողություն արթնացրեց:
Փարիզում ես լսել էի, որ պարոն Մայարի հաստատությունը կառավարվում էր ընդհանուր տարածում գտած «թողտվության համակարգի» հիման վրա, որ բոլոր պատժամիջոցներն արգելված էին, որ նույնիսկ ազատազրկումն էր հազվադեպ, և որ հիվանդները, չնայած գաղտնի հսկողությանը, առերևույթ զգալի ազատություն ունեին, և նրանցից շատերին թույլատրվում էր շրջել շենքում ու նրա տարածքում առողջ մարդկանց առօրյա հագուստով:
Մտապահելով այս ամենը` ես զգուշավորությամբ էի խոսում երիտասարդ տիկնոջ հետ, քանզի չէի կարող համոզված լինել, որ նա առողջ էր: Իրականում, նրա աչքերում ինչ-որ անհանգիստ փայլ կար, որը կիսով չափ ստիպում էր ինձ հավատալ նրա անառողջ լինելուն: Այդ պատճառով ես խոսքս սահմանափակում էի ընդհանուր և այնպիսի թեմաներով, որոնք, իմ կարծիքով, տհաճ կամ գրգռող չէին լինի անգամ խելագարի համար: Նա կատարյալ խելամտորեն էր պատասխանում այն ամենին, ինչ ես ասում էի, իսկ նրա սեփական դատողություններն աչքի էին ընկնում սթափությամբ և առողջ բանականությամբ: Սակայն «մտագարության տեսության» հետ իմ երկար ծանոթությունը սովորեցրել էր ինձ չհավատալ հոգեկան հավասարակշռության նմանատիպ փաստերին, և ողջ ընթացքում ես պահպանում էի այն զգուշավորությունը, որով սկսել էի զրույցը:
Շուտով սպասազգեստ հագած արագաշարժ ծառան ներս բերեց մի սկուտեղ` բեռնված մրգերով, գինով և զովացուցիչ ըմպելիքներով, որոնցից ես օգտվեցի: Տիկինը հաջորդ պահին լքեց սենյակը: Նրա հեռանալուն պես ես հարցական հայացքս ուղղեցի իմ հյուրընկալին:
– Ո՛չ,- ասաց նա,- ո՛չ, ի՞նչ եք ասում: Նա իմ ընտանիքի անդամն է, իմ զարմուհին` չափազանց կրթված մի կին:
– Հազար ներողություն եմ խնդրում կասկածամտությանս համար,- պատասխանեցի ես,- բայց դուք, իհարկե, գիտեք ինչպես ներել ինձ: Ձեր գործերի գերազանց դրվածքը քաջ հայտնի է Փարիզում, և ես կարծեցի, որ միանգամայն հնարավոր է, դե, գիտեք…
– Այո՛, այո՛, չարժե խոսել դրա մասին: Ավելի շուտ, այդ ես պետք է շնորհակալ լինեմ Ձեզ գովելի խոհեմություն ցուցաբերելու համար: Հազվադեպ կարելի է այսքան հեռատեսություն գտնել երիտասարդների մեջ, և մեկ անգամ չէ, որ մեր այցելուների թեթևամտությունը հանգեցրել է անախորժությունների: Երբ իմ նախկին համակարգը գործում էր, և հիվանդներն ունեին ազատ այստեղ- այնտեղ թափառելու արտոնություն, շենքը զննելու եկած անխոհեմ անձինք նրանց հաճախ էին վտանգավոր մոլեգնության մեջ գցում: Ուստի, ես ստիպված էի պարտադրել խիստ սահմանափակումների համակարգ, և ոչ ոք մուտք չի գործել շենք առանց իմ կողմից նրա խոհեմության մեջ վստահ լինելու:
– Երբ Ձեր նախկին համակարգը գործո՞ւմ էր,- ասացի ես՝ կրկնելով նրա բառերը:- Այդ դեպքում ճի՞շտ եմ հասկանում Ձեզ, որ «թողտվության համակարգը», որի մասին այդքան լսել եմ, այլևս ուժի մեջ չէ:
– Արդեն մի քանի շաբաթ է,- պատասխանեց նա,- ինչ մենք որոշել ենք ընդմիշտ հրաժարվել դրանից:
– Մի՞թե: Դուք ինձ զարմացնում եք:
– Մենք հանգեցինք այն մտքին, պարո՛ն,- ասաց նա հոգոց հանելով,- որ խիստ անհրաժեշտ է վերադառնալ հին փորձին: «Թողտվության համակարգը» միշտ էլ իրենից մեծ սպառնալիք է ներկայացրել, էլ չեմ խոսում նրա գերագնահատված առավելությունների մասին: Ես համոզված եմ, պարո՛ն, որ եթե որևէ տեղ այն արդար քննություն է անցել, ապա դա հենց այս շենքն է: Մենք արեցինք այն ամենը, ինչ մարդկային բանականությունը կարող էր հուշել: Ափսոս, որ Դուք չկարողացաք այցելել մեզ ավելի վաղ շրջանում, որպեսզի կարելի լիներ սեփական դատողություններն անել: Սակայն, ենթադրում եմ, որ Դուք քաջածանոթ եք թողտվության պրակտիկային:
– Ոչ լրիվ: Այն, ինչ լսել եմ, երրորդ կամ չորրորդ մարդուց է:
– Այդ դեպքում ես համակարգն ընդհանուր առմամբ կբնութագրեի որպես մի բան, որում հիվանդներին վերաբերվում են որպես տան անդամների և երես են տալիս: Ինչ էլ որ բրդեր գժի խելքը, նա որևէ դիմադրության չէր հանդիպում մեր կողմից: Ընդհակառակը, մենք ոչ միայն հանդուրժում, այլև խրախուսում էինք նրա քմարարքները, և դրա վրա են հիմնված մեր ամենահարատև բուժումներից շատերը: Ոչ մի փաստարկ այդքան չի շոյում գիժ մարդու տկար միտքը, որքան «հանգեցումն աբսուրդին»[3]: Օրինակ՝ մեզ մոտ կային մարդիկ, ովքեր իրենց հավ էին երևակայում: Բուժման էությունն այն էր, որ մենք ընդունում էինք այդ բանը որպես փաստ և պնդում այն, հիվանդին մեղադրում էինք հիմարության մեջ, եթե նա բավական խորը չէր ընկալում այդ փաստը, և, այսպիսով, նրա համար սահմանում էինք մեկշաբաթյա այնպիսի սննդակարգ, որը հատուկ է միայն հավերին: Այս կերպ մի փոքր եգիպտացորենն ու մանրախիճն իսկական հրաշքներ էին գործում:
– Բայց մի՞թե գործն ավարտվում էր նմանատիպ զիջումներով միայն:
– Ամենևին ո՛չ: Զգալի տեղ էր հատկացվում պարզունակ զվարճանքներին, ինչպիսիք են երաժշտությունը, պարը, տարբեր տեսակի մարմնամարզական վարժությունները, թղթախաղը, գրքերի որոշ տեսակներ և այլն: Մենք ձևացնում էինք, թե ամեն մեկին բուժում էինք ինչ- որ շարքային ֆիզիկական արատից, և «խելագարություն» բառը երբեք չէր արտասանվում: Գերազանց միտք էր ստիպել յուրաքանչյուր խելագարին հետևել մնացած բոլորի վարքագծին: Հասկացրեք խելագարին, որ դուք հենվում եք նրա ողջամտության և ըմբռնողության վրա, և նա մարմնով ու հոգով Ձերն է: Այս կերպ մենք հնարավորություն ստացանք ազատվելու հիվանդապահների մի ամբողջ անձնակազմից, ինչը թանկ էր նստում:
– Եվ Դուք ոչ մի տեսակ պատժամիջոցներ չունեի՞ք:
– Ո՛չ:
– Եվ Դուք երբեք չե՞ք ազատազրկել Ձեր հիվանդներին:
– Շատ հազվադեպ: Ժամանակ առ ժամանակ, երբ որևէ հիվանդի վիճակը վատանում էր, կամ նա ընկնում էր կատաղության հանկարծակի նոպայի մեջ, մենք նրան ուղարկում էինք առանձին բանտախուց, որպեսզի նրա խանգարումը չվարակեր մյուսներին, և պահում էինք նրան այնտեղ, մինչև կարելի լիներ նրան հանձնել իր հարազատներին: Գազազած մոլագարի հետ մենք ոչինչ չենք կարող անել: Նա սովորաբար տեղափոխվում է պետական հիվանդանոց:
– Եվ հիմա այս ամենը փոխելով՝ կարծում եք՝ ավելի լա՞վ է:
– Անկասկած: Համակարգն ուներ իր թերությունները և մինչև անգամ՝ իր վտանգները: Բարեբախտաբար, հիմա այն արգելված է Ֆրանսիայի բոլոր մեզոն դը սանտեներում:
– Ես պարզապես ապշած եմ Ձեր խոսքերից,- ասացի ես,- քանզի համոզված էի, որ ներկայումս երկրի և ոչ մի հատվածում մոլագարության դեմ մեկ ուրիշ բուժման մեթոդ չկա:
– Դուք դեռ երիտասարդ եք, բարեկա՛մս,- պատասխանեց իմ հյուրընկալը,- բայց կգա ժամանակը, երբ Դուք կսովորեք ինքնուրույն դատել, թե ինչ է կատարվում աշխարհում՝ առանց այլոց բամբասանքները հաշվի առնելու: Մի՛ հավատացեք Ձեր ականջներին, իսկ աչքերին՝ կիսով չափ միայն: Այդպես է նաև մեր մեզոն դը սանտեի դեպքում: Ակնհայտ է, որ ինչ- որ խավարամիտ մոլորեցրել է Ձեզ: Ճաշից հետո, սակայն, երբ դուք, ինչպես հարկն է, վերականգնվեք ճանապարհի հոգնածությունից, ես սիրով Ձեզ հետ կշրջեմ շենքում և կծանոթացնեմ Ձեզ մի համակարգի, որը, իմ և դրա ընթացքին ականատես բոլորի կարծիքով, մինչ օրս հորինվածներից անհամեմատ ամենաարդյունավետն է:
– Ձեր սեփակա՞նը,- հետաքրքրվեցի ես,- Ձեր սեփական գյուտերից մե՞կը:
– Այո՛, և ես հպարտ եմ հաստատելու, որ դա այդպես է,- պատասխանեց նա,- առնվազն որոշ չափով:
Այս կերպ ես մեկ կամ երկու ժամ զրուցում էի պարոն Մայարի հետ, որի ընթացքում նա ինձ ցույց էր տալիս տեղի այգիներն ու ջերմոցները:
– Ես չեմ կարող թույլ տալ Ձեզ տեսնել իմ հիվանդներին,- ասաց նա,- միայն ոչ հիմա: Զգայուն մտքի համար այդ տեսարաններում միշտ էլ ինչ-որ քիչ թե շատ ցնցող բան կա, և ես չեմ ցանկանում փչացնել Ձեր ախորժակը ճաշից առաջ: Մենք անպայման կճաշենք: Ես Ձեզ կհյուրասիրեմ հորթի միս՝ ա լյա[4] Սենտ Մենու[5]՝ ծաղկակաղամբով վելուտե[6] սոուսի մեջ, որի վրայից՝ մի բաժակ կլո դը վուժո[7], և Ձեր նյարդերը, ինչպես հարկն է, կթուլանան:
Ժամը 6-ին ճաշ հայտարարվեց, և իմ հյուրընկալն ինձ ուղեկցեց մի ընդարձակ ճաշասենյակ, որտեղ բազմաթիվ հյուրեր էին հավաքվել՝ միասին 25 կամ 30 հոգի: Դրանք, ըստ երևույթին, բարձր դասի մարդիկ էին և, անկասկած, շատ բարեկիրթ, չնայած ինձ թվաց, որ նրանց հանդերձանքում աչքի էր զարնում ավելորդ շքեղությունը` ինչ-որ շատ ցցուն կերպով հիշեցնելով պալատական ցուցամոլների հնացած հագուկապը: Ես նկատեցի, որ հյուրերի առնվազն երկու երրորդը կանայք էին, և նրանցից ոմանք ոչ մի դեպքում հագնված չէին այսօրվա փարիզեցու ճաշակին հարիր: Շատ կանայք, օրինակ, որոնց տարիքը չէր կարող լինել 70-ից պակաս, պճնված էին առատ զարդեղենով՝ մատանիներով, ապարանջաններով և ականջօղերով, իսկ զգեստների լանջերն ու թևքերն ամոթալիորեն բաց էին: Ես նաև նկատեցի, որ այդ զգեստներից շատ քչերն էին լավ կարված, կամ, գոնե, դրանցից շատ քչերն էին կրողների հագով: Նայելով շուրջս՝ ես տեսա այն հետաքրքիր աղջկան, ում պարոն Մայարը ներկայացրել էր ինձ փոքր սրահում: Սակայն ես ապշեցի՝ տեսնելով նրան ֆարտինգելով[8], բարձրակրունկ կոշիկներով, բրյուսելյան ժանյակից կեղտոտ գլխարկով՝ այնքան մեծ նրա համար, որ դեմքը զավեշտալիորեն փոքրիկ էր երևում: Մեր առաջին հանդիպման ժամանակ նա քողազարդ զգեստ էր հագել, որը շատ էր սազում նրան: Կարճ ասած՝ տարօրինակության շունչ էր փչում հյուրերի ողջ հանդերձանքից, որը մի պահ ստիպեց ինձ հակվել «թողտվության համակարգի» իմ սկզբնական գաղափարին և երևակայել, որ պարոն Մայարը ցանկացել էր անգիտության մեջ պահել ինձ մինչև խնջույքի ավարտը, որպեսզի ես անհարմար չզգայի ինձ խելագարների հետ ճաշելու անսպասելի հանգամանքից: Սակայն ես մտաբերեցի, որ Փարիզում ինձ պատմել էին հարավային գավառաբնակների ընդգծված էքսցենտրիկության և նրանց բազում հնացած պատկերացումների մասին, բայց հետո շփվելով նաև հյուրերից մի քանիսի հետ՝ իմ մտավախություններն անմիջապես և իսպառ փարատվեցին:
Ինքը ճաշասենյակը, գուցե բավականին հարմարավետ ու ընդարձակ լինելով հանդերձ, առանձնապես աչքի չէր ընկնում նրբաճաշակությամբ: Օրինակ՝ հատակին գորգ չկար (թեև Ֆրանսիայում հաճախ են առանց գորգի բավարարվում): Պատուհաններին ևս վարագույր չկար, փեղկերը փակ էին՝ սովորական ցուցափեղկերի նման ակյունագծերում երկաթյա ձողերով ամրակցված: Ես նկատեցի, որ ճաշասենյակն ամրոցի թևն էր կազմում, ուստի պատուհանները տեղադրված էին զուգահեռագծի երեք կողմում, իսկ դուռը՝ չորրորդ կողմում: Ընդհանուր առմամբ ոչ պակաս, քան տասը պատուհան կար:
Ճոխ սեղան էր գցված: Այն բեռնված էր սպասքով և գերբեռնված՝ խորտիկներով, որոնց վայրենի առատությունը հնարավոր չէր նկարագրել: Մսեղենը բավական էր ենակներին[9] հղփացնելու համար: Կյանքումս երբեք ականատես չէի եղել կենաց բարիքների այսքան շռայլ, այսքան անխնա վատնումին: Այս ամենը, սակայն, հազիվ թե կարելի էր ճաշակով անվանել, և թույլ լուսավորությանը սովոր իմ աչքերը սաստիկ ցավում էին անթիվ-անհամար մոմերի կուրացուցիչ ցոլքերից, որոնք արծաթե մոմակալների մեջ սփռված էին սեղանին և ողջ սենյակով մեկ, որտեղ որ հնարավոր էր զետեղել: Մեզ ծառայում էին մի քանի աշխույժ սպասավորներ, իսկ սենյակի հեռավոր ծայրին՝ մի մեծ սեղանի շուրջ, նստած էր յոթ կամ ութ մարդ՝ ջութակներով, շվիներով, տրոմբոններով և թմբուկներով: Այս սրիկաներն ինձ շատ էին նյարդայնացնում խնջույքի ընթացքում պարբերաբար արձակած անթիվ-անհամար ձայներով, որոնք նախատեսված էին երաժշտության համար, և, ինչպես երևում էր, մեծ հաճույք էին պատճառում բոլոր ներկաներին՝ բացի ինձնից:
Ընդհանուր առմամբ, ողջ տեսարանի արտասովորության միտքն ինձ դադար չէր տալիս: Բայց, մյուս կողմից, աշխարհում ամեն տիպի մարդիկ կան՝ ամեն կարգի մտքերով և ամեն տեսակի սովորություններով: Իսկ ես բավական բանիմաց ճանապարհորդ էի, որպեսզի ամեն չնչին բանից զարմանայի: Ուստի, ես շատ սառնասրտորեն նստեցի իմ տեղում՝ հյուրընկալիս աջ կողմում, և սկսեցի մեծ ախորժակով վայելել ինձ ցուցաբերված ճոխ հյուրասիրությունը:
Սեղանի շուրջ զրույցն աշխույժ էր ու ընդհանրական: Կանայք ինչպես միշտ շաղակրատում էին: Շուտով ես բացահայտեցի, որ գրեթե բոլոր հյուրերը լավ կրթված էին, իսկ իմ հյուրընկալը սուր անեկդոտների մի ամբողջ աշխարհ էր: Նա կարծես չէր խուսափում մեզոն դը սանտեի վերակացուի՝ իր պարտականությունների մասին խոսելուց, և, իսկապես, խելագարությունը, ի մեծ զարմանս ինձ, բոլոր ներկաների սիրելի թեմաներից էր: Հիվանդների քմարարքների մասին զվարճալի պատմությունները հաջորդում էին մեկը մյուսին:
– Մի ժամանակ մենք մի մարդ ունեինք,- խոսեց իմ աջ կողմում նստած գեր փոքրիկ պարոնը,- ով իրեն թեյաման էր երևակայում: Իմիջիայլոց, տարօրինակ է, չէ՞, թե ինչ հաճախ է հենց այս քմայքը մտնում խելագարի ուղեղը: Ֆրանսիայում հազիվ թե գտնվի որևէ հոգեբուժարան առանց մարդ-թեյամանի: Մեր պարոնը բրիտանական մետաղից[10] թեյաման էր և ամեն առավոտ խնամքով փայլեցնում էր իրեն եղջերվի կաշվով և կավճաքարով:
– Եվ հետո,- խոսեց դեմառդեմ նստած բարձրահասակ տղամարդը,- վերջերս այստեղ մի մարդ կար, ով գլուխը մտցրել էր, թե ինքը էշ է, ինչի հետ, փոխաբերաբար ասած, կարելի էր միանգամայն համաձայնել: Նա հոգսաշատ հիվանդ էր, և մենք մեծ ջանքեր էինք գործադրում նրան զսպելու համար: Երկար ժամանակ նա չէր ցանկանում բացի ուղտափշից այլ բան ուտել, բայց մենք շուտով հետ պահեցինք նրան այդ մտքից՝ ստիպելով, որ նա միայն ուղտափուշ ուտի: Ընդ որում, նա մշտապես աքացիներ էր տալիս: Ահա այսպես…
– Պարո՛ն դը Կոկ, բարեհաճե՛ք Ձեզ կարգի հրավիրել.- այստեղ մեջ ընկավ մի տարեց կին, ով նստած էր խոսողի կողքին:- Խնդրում եմ Ձեր ոտքերը Ձեզ պահել: Դուք փչացրել եք իմ դիպակե զգեստը: Մի՞թե այդքան անհրաժեշտ է պարզաբանել սեփական միտքը նման շարժումներով: Մեր բարեկամը հաստատ կարող է հասկանալ Ձեզ առանց այս ամենի: Անկեղծ ասած՝ դուք գրեթե այն նույն էշն եք, որն այդ խեղճ դժբախտը երևակայում էր: Ձեր խաղը, իրոք որ, շատ բնական է:
– Հազա՜ր ներողություն, մադմուազե՛լ,- պատասխանեց պարոն դը Կոկը` լսելով հանդիմանությունը,- հազա՜ր ներողություն: Ես բոլորովին միտք չունեի Ձեզ անհարմարություն պատճառելու: Մադմուազե՛լ Լապլաս, պարոն դը Կոկը պատիվ ունի Ձեզ հետ գինի խմելու:
Այս պահին պարոն դը Կոկը մինչև գոտկատեղը խոնարհվեց, մեծ հանդիսավորությամբ համբուրեց իր ձեռքը և բաժակ խփեց մադմուազել Լապլասի հետ:
– Թո՛ւյլ տվեք, բարեկա՛մս,- այդ պահին ինձ դիմեց պարոն Մայարը,- թո՛ւյլ տվեք Ձեզ հյուրասիրել մի կտոր այս հորթի մսից՝ ա լյա Սենտ-Մենու: Դուք դա շատ կհավանեք:
Այս ակնթարթին երեք ամրակազմ սպասավորներ մեծ ջանքերի գնով վերջապես սեղանին իջեցրին մի ահռելի սկուտեղ կամ տեփուր, որի վրա, ինչպես ինձ թվաց, ընկած էր monstrum, horrendum, informe, ingens, cui lumen ademptum[11]: Ավելի ուշադիր զննելով՝ ես համոզվեցի, սակայն, որ այն ընդամենը մի փոքրիկ հորթ էր` ամբողջական խորովված և ծնկների վրա դրված, իսկ բերանում խնձոր կար, ինչպես անգլիական ձևով պատրաստված նապաստակը:
– Շնորհակալ եմ, ո’չ,- պատասխանեցի ես,- անկեղծ ասած՝ ես առանձնապես երկրպագու չեմ հորթի մսի՝ ա լյա Սենտ… (ի՞նչ էր կոչվում): Կարծում եմ, որ կդժվարանամ մարսել այն: Ես կփոխեմ իմ ափսեն, եթե դեմ չեք, և մի քիչ ճագար կփորձեմ:
Սեղանին կար ևս մի քանի փոքր սկուտեղ, որոնք, ինչպես երևում էր, պարունակում էին սովորական ճագար՝ ֆրանսիական ձևով, շատ համեղ պատառ, հավաստիացնում եմ Ձեզ:
– Պիե՛ռ,- գոչեց հյուրընկալը,- փոխե՛ք այս ջենտլմենի ափսեն և տվե՛ք նրան այս կատվով ճագարի կողամասը:
– Այս ի՞նչը,- ասացի ես:
– Այս կատվով ճագարը:
– Հ՞ըմ, շնորհակալ եմ, թերևս չարժե: Ես միայն մի քիչ խոզի մսից կօգտվեմ:
«Երբեք չես իմանա, թե ինչ են ուտում այս գավառական մարդկանց սեղաններին, մտածեցի ես ինքս ինձ: Ինձ պետք չեն ո՛չ նրանց կատվով ճագարը, և ո՛չ էլ թեկուզ նրանց ճագարով կատուն»:
– Եվ հետո,- ասաց սեղանի ծայրին նստած մի մեռելագույն անձնավորություն՝ շարունակելով զրույցի թեման այնտեղից, որտեղ այն ընդհատվել էր,- և հետո, ի թիվս այլ զարմանալի բաների, մենք ժամանակին մի հիվանդ ունեինք, ով շատ համառորեն պնդում էր, որ ինքը կորդովական պանիր է, և դանակը ձեռքին շրջում էր՝ խնդրելով ընկերներին մի փոքրիկ կտոր համտեսել իր ազդրից:
– Նա, անկասկած, կատարյալ ապուշ էր,- մեջ ընկավ մեկ ուրիշը,- բայց նրան չի կարելի համեմատել այն անձնավորության հետ, որին, բացի այս նորահայտ ջենտլմենից, բոլորս գիտենք: Ես նկատի ունեմ այն մարդուն, ով իրեն շամպայնի շշի տեղ էր դնում, և միշտ պլտոցի ու ֆշշոցի ձայներ էր արձակում: Ահա այսպես…
Այս պահին խոսողը (իմ կարծիքով շատ անբարեկրթորեն) իր աջ բթամատը սեղմեց ձախ թշին, հանեց այն խցանի պլտոցի նմանվող ձայնով, հետո լեզվի ճարպիկ շարժումով մի քանի րոպե ատամների արանքից սուր թշշոց ու ֆշշոց հանեց՝ նմանակելով շամպայնի փրփրումներին: Ես պարզորեն նկատեցի, որ այս վարքագիծն այդքան էլ դուր չեկավ պարոն Մայարին, բայց նա ոչինչ չասաց, և զրույցը վերսկսեց մեծ կեղծամով մի շատ նիհարիկ փոքրամարմին տղամարդ:
– Եվ հետո, մի ցանցառ կար,- ասաց նա,- ով իրեն գորտի տեղ էր դնում, որին նա, իմիջիայլոց, ամենևին էլ նման չէր: Ափսոս, որ Ձեզ բախտ չվիճակվեց տեսնել նրան, պարո՛ն.- դիմեց ինձ խոսողը:- Դուք իսկական բավականություն կստանայիք նրա բնական կերպավորումներից: Պարո՛ն, եթե այդ մարդը գորտ չէր, ապա ես միայն կարող եմ արտահայտել իմ ափսոսանքն այդ առիթով: Նրա այս կռկռոցը՝ կը՜ռ, կը՜ռ, աշխարհի ամենահոյակապ հնչյունն էր, մաքուր սի բեմոլ[12]: Իսկ երբ նա մեկ կամ երկու բաժակ գինի խմելուց հետո արմունկները դներ սեղանին այսպես…, և ուռցներ բերանն այսպես…, և պտտեր աչքերն այսպես…, և թարթեր խելացնոր արագությամբ այսպես…, ապա այդ դեպքում, պարո՛ն, հանդգնում եմ վստահորեն ասել, որ դուք, հիանալով այդ մարդու տաղանդով, ինքնամոռացության գիրկը կընկնեիք:
– Դույզն- ինչ կասկած չունեմ դրանում,- արձագանքեցի ես:
– Եվ հետո,- ասաց մեկ ուրիշը,- հետո այստեղ կար Պետի Գայարը, ով իրեն մի պտղունց քթախոտ էր երևակայում, և խիստ մտահոգված էր նրանով, որ չէր կարողանում բռնել ինքն իրեն սեփական ցուցամատով ու բթամատով:
– Եվ հետո, այստեղ ունեինք ոմն Ժյուլ Դեզուլիեր, ով, իսկապես, բացառիկ երևակայություն ուներ, և խելքը թռցրել էր այն մտքից, որ ինքը դդում է: Նա հետապնդում էր խոհարարին, որպեսզի նա իրենից կարկանդակ պատրաստի. մի բան, որը նյարդայնացած խոհարարը հրաժարվում էր անել: Ինչ վերաբերում է ինձ, ես ամենևին էլ համոզված չեմ, որ դդմի կարկանդակը՝ ա լյա Դեզուլիեր, չէր կարող գերազանց ուտելիք լիներ:
– Դուք զարմացնում եք ինձ,- ասացի ես՝ հարցականորեն նայելով պարոն Մայարին:
– Հա, հա, հա՜,- վրնջում էր այդ ջենտլմենը,- Հե, հե, հե՜, հի, հի, հի՜, հո, հո, հո՜, հու, հու, հո՜ւ: Կարծում եմ՝ գերազանց կլիներ:
– Մի՛ զարմացեք, բարեկա՛մս: Մեր ընկերը սրամիտ է ու մի քիչ էլ՝ չարաճճի: Պետք չէ նրան լուրջ ընդունել:
– Եվ հետո,- խոսեց խնջույքի մասնակիցներից մեկը,- հետո կար Բուֆոն Լե Գրանը՝ իր տեսակով ևս մի արտասովոր կերպար: Նա սիրուց խանգարվել էր և իրեն երկգլխանի էր երևակայում: Նրա պնդմամբ՝ մեկը Ցիցերոնի[13] գլուխն էր, իսկ մյուսը նա բաղադրյալ էր պատկերացնում: Ճակատից ծայրից մինչև բերանը Դեմոսթենեսն[14] էր, իսկ բերանից մինչև կզակը՝ լորդ Բրաումը[15]: Գուցե նա սխալվում էր, բայց նա ցանկացածին կհամոզեր իր ճիշտ լինելում, քանզի մեծ ճարտասան էր: Ամբողջովին տարված լինելով հռետորական արվեստով՝ նա առիթը բաց չէր թողնում՝ իրեն ցուցադրելու: Օրինակ՝ նա ցատկում էր ճաշասեղանին այսպես. . . և. . .
– Այս պահին խոսողի կողքին նստած մեկը ձեռքը դրեց նրա ուսին և ականջին մի քանի բառ շշնջաց, որից հետո նա շատ անսպասելի դադարեց խոսելը և հետ ընկավ աթոռին:
– Եվ հետո, ասաց շշնջացող ընկերը,- այստեղ կար Բուլարը՝ հոլը: Ես նրան հոլ եմ անվանում, քանզի իրականում նա համակված էր զավեշտալի, բայց ոչ այնքան անմիտ գաղափարով, որ ինքը փոխակերպվել էր հոլի: Դուք ծիծաղից կպոռթկայիք, եթե տեսնեիք նրան պտտվելիս: Նա անդադար պտույտ էր գործում մի կրնկի վրա այս կերպ…
Այստեղ այն ընկերը, ում ինքը հենց նոր շշուկով ընդհատել էր, մատուցեց ճիշտ նույն ծառայությունն իր համար:
– Բայցևայնպես,- բղավեց տարեց կինն ամբողջ կոկորդով,- Ձեր պարոն Բուլարը լավագույն դեպքում խելագար էր, այն էլ՝ շատ հիմար խելագար, քանզի թույլ տվեք հարցնել Ձեզ՝ ո՞վ է երբևէ լսել մարդ- հոլի մասին: Դա անհեթեթություն է: Իսկ ահա Մադամ Ժուայեզը շատ ավելի խելամիտ անձնավորություն էր, ինչպես գիտեք: Նա նույնպես ուներ իր պատրանքը, բայց այն տոգորված էր ողջամտությամբ և հաճույք էր պատճառում բոլոր նրանց, ովքեր պատիվ ունեին ճանաչելու այդ անձին: Երկար խորհրդածելուց հետո նա եկավ այն համոզմանը, որ ինքն ինչ- ինչ դեպքերի բերումով վերածվել էր երիտասարդ աքաղաղի, ուստի սկսեց իրեն համապատասխան ձևով պահել: Նա մեծ հաջողությամբ թափահարում էր իր թևերը՝ այսպես, այսպես, այսպես…, իսկ ինչ վերաբերում է նրա կանչին, ապա այն պարզապես սքանչելի էր: Ծուղ- րու- ղո՜ւ, ծուղ- րու- ղո՜ւ, ծուղ- րու- ղու- ու- ու- ու- ո՜ւ:
– Մադա՛մ Ժուայեզ, բարեհաճե՛ք Ձեզ պատշաճ պահել,- այս պահին ընդհատեց մեր հյուրընկալը՝ խիստ զայրացած: Կամ Ձեզ կնոջը վայել պահե՛ք, կամ իսկույն ազատե՛ք սեղանը: Ընտրե՛ք:
Կինը (ես ապշած էի՝ լսելով, որ նրան մադամ Ժուայեզով էին դիմում իր իսկ կողմից քիչ առաջ մադամ Ժուայեզին նկարագրելուց հետո) մինչև ականջները կարմրեց և, ինչպես երևաց, խիստ ամաչեց կշտամբանքից: Նա կախեց գլուխը և ոչ մի բառ չարտասանեց ի պատասխան: Բայց մեկ ուրիշ, այս անգամ ավելի երիտասարդ մի կին վերսկսեց թեման: Դա այն գեղեցիկ աղջիկն էր` փոքր սրահից:
– Օ՜, մադամ Ժուայեզն անկասկած հիմար էր,- բացականչեց նա,- բայց դրա փոխարեն Էժենի Սալսաֆետի հայացքներում իրոք որ բավականին խոհեմություն կար: Նա շատ գեղեցիկ և ցավալիության աստիճանի համեստ ջահել աղջիկ էր, ով անպարկեշտ էր համարում հագնվելու սովորական ձևերը, և միշտ ջանում էր անել այնպես, որ հայտնվեր իր զգեստից դուրս, այլ ոչ թե դրա ներսում: Վերջիվերջո, դա շատ հեշտ է արվում: Դուք միայն պետք է անեք այսպես…, իսկ հետո՝ այսպես…, հետո՝ այսպես…, իսկ հետո. . .
– Աստվա՜ծ իմ, մադմուազե՛լ Սալսաֆետ.- այս պահին մի դյուժին ձայն միասին բղավեց:- Ի՞նչ եք անում: Դադարեցրե՛ք, բավակա՛ն է: Մեզ համար արդեն լրիվ պարզ է՝ ինչպես է դա արվում: Հերի՛ք է, հերի՛ք:
Եվ մի քանի մարդ արդեն ցատկել էին իրենց տեղերից, որպեսզի մադմուազել Սալսաֆետին հետ պահեին իրեն Մեդիչիների Վեներային[16] նմանեցնելուց, երբ հանկարծ այդ բանը հաջողությամբ կատարվեց ամրոցի հիմնական մասի ինչ-որ տեղից եկող սուր ճիչերի կամ բղավոցների շարքով:
Իմ նյարդերը սաստիկ լարվեցին այս աղմուկ-աղաղակից: Այդուհանդերձ, ես չէի կարող անկեղծ կարեկցանք չզգալ մնացած հյուրերի նկատմամբ: Կյանքումս երբեք չէի տեսել նորմալ մարդկանց որևէ խումբ այսքան ահաբեկված վիճակում: Նրանք բոլորը մեռելի պես գունատվեցին և, կծկվելով իրենց տեղերում, սկսեցին դողալ ու զառանցել՝ սարսափահար սպասելով ձայների կրկնությանը: Դրանք նորից լսվեցին՝ ավելի բարձր և կարծես ավելի մոտիկից, իսկ հետո՝ երրորդ անգամ՝ շատ բարձր, հետո՝ չորրոդ անգամ, սակայն նրանց ուժգնությունը ակնհայտորեն պակասեց: Աղմուկի վերջնական դադարից հետո մասնակիցների տրամադրությունն անմիջապես տեղն ընկավ, և ամենուրեք կյանքը եռում էր առաջվա պես: Այս պահին ես սիրտ արեցի հետաքրքրվել անհանգստության պատճառի մասին:
– Հոգ չէ,- ասաց պարոն Մայարը: Մենք սովոր ենք նման բաներին և քիչ ուշադրություն ենք դարձնում դրանց: Խելագարները մերթ ընդ մերթ ուժգին ոռնոց են բարձրացնում, մեկն սկսում է, մյուսը՝ շարունակում, ինչպես երբեմն շների ոհմակը գիշերային ժամերին: Սակայն պատահում է նաև, երբ ոռնոցների այս համերգը զուգահեռաբար ուղեկցվում է փախուստի դիմելու փորձով, և այդժամ, իհարկե, մի քիչ վտանգավոր է:
– Եվ քա՞նի հոգի ունեք Ձեր հսկողության տակ:
– Այս պահին միասին տասից ոչ ավելի հիվանդ ունենք:
– Առավելապես կանա՞յք, ենթադրում եմ:
– Օ՜, ո՛չ, դրանք բոլորն էլ տղամարդիկ են, ընդ որում՝ բավականին ամրակազմ, ասեմ Ձեզ:
– Մի՞թե: Ես միշտ կարծել եմ, որ խելագարների մեծ մասը թույլ սեռից է:
– Ընդհանրապես այդպես է, բայց ոչ միշտ: Ոչ վաղ անցյալում այստեղ մոտ 27 հիվանդ կար, և այդ թվից ոչ պակաս, քան 18- ը՝ կին: Բայց հետո դրությունը կտրուկ փոխվեց, ինչպես տեսնում եք:
– Այո՛, կտրուկ փոխվեց, ինչպես տեսնում եք,- այստեղ մեջ ընկավ այն ջենտլմենը, ով քիչ էր մնում՝ ջարդեր մադմուազել Լապլասի սրունքները:
– Այո՛, կտրուկ փոխվեց, ինչպես տեսնում եք,- միահամուռ կերպով ձայնակցեց ողջ խումբը:
– Պահե՛ք Ձեր լեզուները, բոլո՛րդ անխտիր,- ասաց իմ հյուրընկալը՝ գազազած:
Անմիջապես մեռելային լռություն տիրեց, որը տևեց մոտ մեկ րոպե: Ինչ վերաբերում է մի տիկնոջ, ապա նա պարոն Մայարի պահանջը հասկացավ բառացիորեն, և դուրս քաշելով իր անբնականորեն երկար լեզուն՝ երկու ձեռքով հնազանդորեն պահեց այն մինչև ճաշի ավարտը:
– Իսկ այս տիկինը,- շշնջացի պարոն Մայարի ականջին` թեքվելով նրա կողմը,- այս սիրելի տիկինը, ով քիչ առաջ խոսում էր և ծուղրուղու էր կանչում, նա, ենթադրում եմ, անվնաս է, միանգամայն անվնաս, չէ՞:
– Անվնա՞ս,- բացականչեց նա անկեղծ զարմանքով,- այսի՞նքն, ի՞նչ նկատի ունեք:
– Մի քիչ ծալապակաս.- ասացի ես՝ մատնացույց անելով գլուխս:- Համոզված եմ, որ նա առանձնապես վտանգավոր կերպով խանգարված չէ, այո՞:
– Աստվա՜ծ իմ, այդ ի՞նչ եք ասում: Այս կինը՝ իմ շատ վաղեմի բարեկամ մադամ Ժուայեզը, նույնքան առողջ է, որքան ես: Նա իր փոքրիկ շեղումներն ունի, անկասկած, բայց, ինչպես գիտեք, ծեր կանայք, բոլոր շատ ծեր կանայք էլ քիչ թե շատ էքսցենտրիկ են:
– Անկասկած,- ասացի ես,- անկասկած…:
– Իսկ մնացած կանայք և ջենտլմեններն իմ ընկերներն ու հիվանդապահներն են,- ամբարտավանորեն շիտակվելով՝ ընդհատեց պարոն Մայարը,- իմ շատ մոտ ընկերներն ու օգնականները:
– Ի՞նչ, նրանք բոլո՞րը.- հարցրի ես:- Կանայք նո՞ւյնպես:
– Անշուշտ,- ասաց նա,- առանց կանանց մենք գլուխ չէինք հանի: Նրանք խելագարների ամենալավ խնամակալներն են աշխարհում: Նրանք, դե գիտեք, իրենց ուրույն հնարքներն ունեն: Այս պսպղուն աչքերը հրաշալի ազդեցություն ունեն, դե գիտեք, օձի մոգական հայացքի նման մի բան:
– Անկասկած,- ասացի ես,- անկասկած: Բայց նրանք փոքր-ինչ տարօրինակ են պահում իրենց, չէ՞: Փոքր-ինչ անսովոր են, չէ՞: Ձեզ այդպես չի՞ թվում:
– Տարօրինակ, անսովոր: Դուք իսկապես այդպե՞ս եք կարծում: Այո՛, այստեղ՝ հարավում, մենք այնքան էլ չենք սիրում մեզ նեղություն տալ: Անում ենք այն, ինչ ցանկանում ենք, վայելում ենք կյանքը և լիքը նման բաներ, դե գիտեք:
– Անկասկած,- ասացի ես,- անկասկած:
– Եվ հետո, միգուցե այս կլո դը վուժոն փոքր-ինչ շուտ է խփում, փոքր-ինչ թունդ է, այդպես չէ՞:
– Անկասկած,- ասացի ես,- անկասկած: Իմիջիայլոց, պարո՛ն, ճի՞շտ հասկացա Ձեզ, երբ ասացիք, որ այն համակարգը, որը դուք որդեգրել եք հայտնի «թողտվության համակարգի» փոխարեն, չափազանց խիստ է:
– Բոլորովին: Ճիշտ է՝ մեզ մոտ մեկուսացումը պարտադիր է, բայց խնամքը, նկատի ունեմ բժշկական խնամքը, ավելի քան հաճելի է հիվանդների համար:
– Իսկ նոր համակարգը Ձեր սեփական գյո՞ւտն է:
– Ոչ միայն: Դրա մի մասը վերագրվում է պրոֆեսոր Ձյութին, ում մասին, համոզված եմ, լսել եք: Մյուս կողմից՝ ուրախ եմ հայտարարելու, որ իմ մեթոդի առանձին մանրամասների համար պարտական եմ հենց նշանավոր Փետուրին, ում, եթե չեմ սխալվում, դուք պատիվ ունեք մոտիկից ճանաչելու:
– Շատ եմ ամաչում,- պատասխանեցի ես,- բայց պետք է խոստովանեմ, որ նախկինում երբեք չեմ լսել թե՛ մեկի, և թե՛ մյուս ջենտլմենի անունը:
– Տե՜ր աստված.- բացականչեց հյուրընկալս՝ կտրուկ կերպով հետ հրելով աթոռը և վեր պարզելով ձեռքերը:- Ո՛չ, ես հաստատ ճիշտ չլսեցի Ձեզ: Դուք չէիք ուզում ասել չէ՞, որ երբեք չեք լսել թե՛ խորագետ բժիշկ Ձյութի, և թե՛ նշանավոր պրոֆեսոր Փետուրի մասին:
– Ես ստիպված եմ ընդունելու իմ անտեղյակությունը,- պատասխանեցի ես,- սակայն ճշմարտությունն ամեն ինչից վեր է: Բայցևայնպես, ես ամոթից գետինն եմ մտնում, որ մինչ այժմ ծանոթ չեմ այս անկասկած կարկառուն մարդկանց գործերին: Ես իսկույն կգտնեմ նրանց գրվածքները և, ինչպես հարկն է, կուսումնասիրեմ դրանք: Պարո՛ն Մայար, դուք իսկապես, պետք է խոստովանեմ, իսկապես ստիպեցիք ամաչել ինքս ինձնից:
Եվ այդպես էլ կար:
– Թողնե՛նք դա, իմ սիրելի՛ երիտասարդ բարեկամ.- քնքշորեն ասաց նա՝ սեղմելով ձեռքս:- Եկե՛ք մի բաժակ սոտերն[17] խմենք:
Մենք խմեցինք: Հավաքվածները հետևեցին մեր օրինակին: Հետո՝ նորից ու նորից, և այսպես շարունակ: Նրանք շաղակրատում էին, կատակում ու ծիծաղում, մի հիմարության հետևից մյուսն էին գործում: Ճղավում էին ջութակները, որոտում էր թմբուկը, սիցիլիական ցլերի[18] պես մռնչում էին տրոմբոնները, և գինարբուքի ողջ տեսարանը, գնալով ավելի ու ավելի ապականվելով, ի վերջո, վերածվեց մի տեսակ փոքրիկ պանդեմոնիումի[19]: Այս ընթացքում ես ու պարոն Մայարը, մեր միջև ունենալով սոտերնի ու վուժոյի մի քանի շիշ, շարունակ զրուցում էինք, բայց արդեն բղավելով: Հասարակ տոնով ասված բառը լսվելու ավելի մեծ հավանականություն չուներ, քան ձկան ձայնը՝ Նիագարայի ջվեժի հատակից:
– Իսկ, պարո՛ն,- ասացի ես՝ գոռալով նրա ականջի մեջ,- ճաշից առաջ դուք հիշատակեցիք ինչ-որ վտանգի մասին՝ կապված նախկին «թողտվության համակարգի» հետ: Ի՞նչ նկատի ունեիք:
– Այո՛, պատասխանեց նա,- ժամանակ առ ժամանակ մենք իսկապես շատ վտանգավոր կացության մեջ էինք հայտնվում: Խելագարների քմարարքներին չափ ու սահման չկա, և իմ, ինչպես նաև բժիշկ Ձյութի ու պրոֆեսոր Փետուրի կարծիքով, երբեք չի կարելի նրանց առանց հսկողության ազատ թողնել: Կարելի է խելագարի նկատմամբ, այսպես ասած, թողտվություն ցուցաբերել մի որոշ ժամանակ, բայց, վերջիվերջո, նա, միևնույն է, խիստ անկանխատեսելի է: Ավելին, նրա խորամանկությունն այնքան մեծ է, որ առած է դարձել: Եթե նա մտքին ինչ-որ բան է դրել, ապա նա իր ծրագիրը թաքցնում է անբացատրելի հնարամտությամբ, իսկ ճարպկությունը, որով նա նմանակում է ողջամտությունը, մարդկային բանականության քննությամբ զբաղվող փիլիսոփաների առջև ծառացած ամենաառեղծվածային խնդիրներից է: Երբ խելագարը բացարձակապես ողջամիտ տեսք ունի, ապա, անկասկած, եկել է նրան զսպաշապիկ հագցնելու ճիշտ ժամանակը:
– Իսկ իմ սիրելի՛ պարոն, վտանգը, որի մասին դուք նշեցիք… : Դատելով այս հիվանդանոցը կառավարելու Ձեր սեփական փորձից՝ դուք ունեցել եք արդյո՞ք հիմնավոր պատճառ` կարծելու, որ խելագարներին ազատություն տալը վտանգավոր է:
– Այս հիվանդանոցո՞ւմ, իմ սեփական փորձո՞վ: Հը՜մ, թերևս, այո՛: Օրինակ՝ ոչ շատ առաջ այստեղ մի բացառիկ դեպք պատահեց: Ինչպես գիտեք, «թողտվության համակարգն» այդ ժամանակ դեռ գործում էր, և հիվանդներին լիակատար ազատություն էր տրված: Նրանք զարմանալիորեն լավ էին պահում իրենց, այն աստիճան, որ միայն հենց այդ փաստը բավական էր առողջ դատողություն ունեցող ցանկացած մարդու համար՝ կռահելու, որ մի դիվային ծրագիր է հասունանում: Եվ իսկապես, մի հրաշալի առավոտ հիվանդապահները, ձեռքերն ու ոտքերը կապկպված, հայտնվեցին բանտախցերում, որտեղ նրանց՝ որպես խելագարների, հսկում էին իրենք խելագարները՝ գրավելով հիվանդապահների տեղը:
– Չի՛ կարող պատահել: Կյանքումս երբեք նման անհեթեթություն չեմ լսել:
– Փաստ է: Ամեն ինչ սկսվեց մի տխմար խելագարից, ով, չգիտես ինչու, գլուխն էր մտցրել, որ ինքը հնարել է մի կառավարման համակարգ, որը գերազանցում է նախկինում բոլոր հայտնի համակարգերին: Ես նկատի ունեմ մեկը, որում կառավարում են խելագարները: Հավանաբար նա ցանկացել էր փորձարկել իր գյուտը և, այսպիսով, համոզել էր մնացած բոլոր հիվանդներին միանալ իշխող ուժերի տապալման դավադրությանը:
– Իսկ նրան հաջողվե՞ց:
– Անկասկած: Հիվանդապահները շուտով ստիպված եղան իրենց տեղերով փոխվել հիվանդների հետ: Ընդ որում, եթե նախկինում խելագարներն ազատ էին, ապա հիվանդապահներն անմիջապես փակվեցին բանտախցերում, որտեղ, ցավոք սրտի, նրանց հետ խիստ անքաղաքավարի կերպով էին վարվում:
– Բայց, ենթադրում եմ, հակահեղափոխությունն իրեն երկար սպասեցնել չտվեց: Իրերի նման դրվածքը չէր կարող երկար պահպանվել: Հարևան գյուղերի բնակիչները, հաստատությունը տեսնելու եկած այցելուները ահազանգ կհնչեցնեին:
– Չարաչար սխալվում եք: Գլխավոր ապստամբը շատ խորամանկ էր: Նա ընդհանրապես այցելուներ չէր ընդունում՝ բացառությամբ մի օր այցելության եկած շատ կարճամիտ մի երիտասարդի, որից նա վախենալու պատճառ չուներ: Նա նրան ներս էր թողել տեսնելու շենքը՝ լոկ բազմազանության համար, նրան մի քիչ ձեռ առնելու նպատակով: Երբ արդեն տեղը տեղին ծաղրել էր նրան, բաց էր թողել և ուղարկել իր գործերին:
– Եվ որքա՞ն իշխեցին խելագարները:
Օ՜, շա՜տ երկար ժամանակ: Մեկ ամիս հաստատ, իսկ թե որքան ավելի, հստակ չեմ կարող ասել: Այս ընթացքում խելագարները հրաշալի ժամանակ անցկացրին: Կարող եք համոզված լինել դրանում: Նրանք մի կողմ նետեցին իրենց ցնցոտիները և սկսեցին ազատորեն օգտվել շենքում եղած ողջ հանդերձանքից և թանկարժեք զարդերից: Ամառանոցի մառանները լավ ամբարված էին գինով, իսկ այս խելագարները հենց այն սատանաներն են, ովքեր լավ գիտեն դրա արժեքը: Նրանք ճոխ էին ապրում, ասեմ Ձեզ:
– Իսկ բուժո՞ւմը: Որո՞նք էին բուժման այն նոր մեթոդները, որոնք գործի դրեց ապստամբների առաջնորդը:
– Ինչպես ես արդեն նշել եմ, բոլորովին էլ պարտադիր չէ, որ խելագարը հիմար լինի, և իմ խորին համոզմամբ, նրա բուժման մեթոդը շատ ավելի լավն էր, քան նախորդը: Դա, իրոք, գերազանց համակարգ էր՝ պարզ, հստակ, առանց որևէ հոգսերի, ուղղակի հրա՜շք: Այն…
Այս պահին հյուրընկալիս դիտարկումները հանկարծ ընդհատվեցին բղավոցների մեկ այլ շարքով, այն նույն բնույթի, որոնք նախկինում շփոթեցրել էին մեզ: Այս անգամ, սակայն, ինձ թվաց, որ բղավողներն արագորեն մոտենում էին:
– Տե՜ր աստված,- բացականչեցի ես,- խելագարները հաստատ փախել են:
– Վախենամ, որ դուք ճիշտ եք,- պատասխանեց պարոն Մայարը՝ արդեն խիստ գունատվելով:
Հազիվ էր նա ավարտել նախադասությունը, երբ բարձր գոռգոռոցներ և անեծքներ լսվեցին պատուհանի տակ, և իսկույն պարզ դարձավ, որ ինչ- որ մարդիկ ջանում էին դրսից ներխուժել սենյակ: Դռանն, ըստ երևույթին, հարվածում էին կռանով, իսկ ոմանք էլ ահռելի ուժով ցնցում էին փեղկերը՝ փորձելով պոկել դրանք:
Հետևեց մի սարսափելի խառնաշփոթ տեսարան: Ի մեծագույն զարմանս ինձ՝ Պարոն Մայարը նետվեց սպասքեղենի պահարանի տակ: Ես նրանից ավելի մեծ վճռականություն էի ակնկալում: Նվագախմբի անդամները, ովքեր վերջին քառորդ ժամվա ընթացքում, կարծես, խիստ հարբած էին՝ իրենց գործն անելու համար, բոլորը մի ոստյունով կանգնեցին ու վերցրին գործիքները և, մագլցելով սեղանի վրա, հանկարծ սկսեցին համերաշխորեն «Յանկի դուդլ[20]» նվագել՝ անելով դա իրարանցման այդ ողջ ֆոնի վրա եթե ոչ այնքան լավ, ապա գոնե գերբնական ոգեշնչումով:
Այս ընթացքում գլխավոր ճաշասեղանին՝ շշերի և բաժակների վրա, ցատկեց այն ջենտլմենը, ում քիչ առաջ մեծ դժվարությամբ հաջողվեց հետ պահել դա անելուց: Հարմար տեղավորվելուց հետո նա սկսեց ճառ ասել, և դա, անկասկած, փայլուն կլիներ, եթե միայն չնչին հնարավորություն լիներ այդ լսելու: Նույն ակնթարթին հոլի սիրահար տղամարդը, ձեռքերը մարմնի հետ ուղիղ անկյուն կազմած, մեծ եռանդով սկսեց պտտվել սենյակում այնպես, որ իրականում ոչնչով հոլից չէր տարբերվում, և գետին էր տապալում բոլոր նրանց, ովքեր պատահում էին նրա ճանապարհին: Եվ այս պահին նորից լսելով շամպայնի անկրկնելի պլտոցն ու ֆշշոցը՝ ես վերջապես բացահայտեցի, որ դա արձակում է այն մարդը, ով նմանակում էր այդ նրբահամ խմիչքի շիշը ճաշի ընթացքում: Իսկ հետո գործի անցավ գորտ-մարդը՝ կռկռալով այնպես, կարծես նրա հոգու փրկությունը կախված էր իր արձակած ամեն մի կռկռոցից: Եվ այս ողջ խառնաղմուկի մեջ գերիշխում էր էշի անդադրում զռոցը: Ինչ վերաբերում է իմ հին բարեկամուհուն՝ մադամ Ժուայեզին, ապա ես սրտանց ողբում էի խեղճ կնոջը: Նա այնքան մոլորված տեսք ուներ, որ, անկյունում՝ բուխարու մոտ կանգնած, միայն մի բան էր անում. ամբողջ կոկորդով անընդմեջ կանչում էր՝ ծուղ- րու- ղու- ու- ո՜ւ:
Եվ հիմա բանը հասավ աղետալի դրամայի գագաթնակետին: Քանի որ բացի գոռում գոչումներից ու ծուղրուղուներից ոչ մի դիմադրություն չցուցաբերվեց դրսի սպառնալիքներին, բոլոր տասը պատուհանները միասին կայծակնային արագությամբ փշրվեցին: Երբեք չեմ մոռանա զարմանքի ու սարսափի այն զգացումը, որով ես սևեռված նայում էի, թե ինչպես պատուհանների միջից անկանոն կերպով մեզ վրա թափվեց, ինչպես ինձ թվաց, շիմպանզեների, օրանգուտանների կամ Բարեհուսո հրվանդանի հսկա սև շնակապիկների մի ամբողջ բանակ ու վրա հասավ՝ ծեծկռտելով, կոխկրտելով, ճանկռելով ու ոռնալով:
Ես մի սաստիկ հարված ստացա, որից հետո գլորվեցի բազմոցի տակ և մնացի անշարժ: Մի տասնհինգ րոպե այնտեղ պառկելուց հետո, որի ընթացքում ուշի-ուշով լսում էի՝ ինչ է կատարվում սենյակում, ես սպասեցի այս ողբերգության բարեհաջող ավարտին: Պարզվեց, որ իր ընկերներին ապստամբության դրդած խելագարի մասին պատմելիս պարոն Մայարը հենց իր սեփական սխրանքներն ի նկատի ուներ: Այս ջենտլմենն իրոք եղել էր հաստատության վերակացուն երկու կամ երեք տարի առաջ, սակայն խելագարվել էր և այսպիսով՝ դարձել հիվանդ: Այս փաստը հայտնի չէր իմ ուղեկցին, ով ներկայացրել էր ինձ: Թվով տասը հիվանդապահները, հանկարծակի տապալվելով, սկզբում լավ ձյութվել էին, հետո խնամքով պատվել փետուրներով և վերջում կողպվել ստորգետնյա բանտախցերում: Նրանք այսպես բանտարկված մնացել էին մի ամսից ավելի, որի ընթացքում պարոն Մայարը նրանց առատորեն մատակարարել էր ոչ միայն ձյութ և փետուր (որոնք նրա «համակարգի» բաղկացուցիչ մասերն էին), այլև մի քիչ հաց և լիքը ջուր, որը պոմպով նրանց վրա էին լցնում ամեն օր: Ի վերջո, նրանցից մեկը փախել էր կոյուղագծի միջոցով և ազատություն տվել մնացած բոլորին:
Թեև «թողտվության համակարգը», կարևոր փոփոխություններով հանդերձ, նորից զբաղեցրել է իր տեղն ամրոցում, սակայն ես չեմ կարող չհամաձայնել պարոն Մայարի հետ, որ իր սեփական «բուժման մեթոդն» իր տեսակի մեջ անգերազանցելի էր: Ինչպես նա արդարացիորեն նկատեց, այն պարզ էր, հստակ և ոչ մի հոգս չէր պատճառում, անգամ չնչին:
Ես միայն պետք է ավելացնեմ, որ չնայած որոնել եմ բժիշկ Ձյութի և պրոֆեսոր Փետուրի գործերը Եվրոպայի անխտիր բոլոր գրադարաններում, սակայն մինչ օրս որևէ տարբերակ հայթայթելու իմ ջանքերը բացարձակապես ձախողվել են:
[1] Մեզոն դը սանտե – (ֆր.) հիվանդանոց, առողջարան:
[2] Վինչենցո Բելինի – 19-րդ դարի իտալացի օպերային կոմպոզիտոր:
[3] Հանգեցում աբսուրդի – (լատ.) հնարք տրամաբանության մեջ որևէ պնդում հերքելու կամ ապացուցելու նպատակով:
[4] Ա լյա – (ֆր.) ոճով, ձևով, կերպով:
[5] Սենտ Մենու – (ֆր.) քաղաք Ֆրանսիայում:
[6] Վելուտե – (ֆր.) ֆրանսիական խոհանոցի հայտնի հինգ «մայր սոուսներից» մեկը, որը պատրաստվում է կարագով, ալյուրով, մսաջրով և այլ համեմունքներով:
[7] Կլո դը վուժո – (ֆր.) ֆրանսիական բարձրակարգ գինի:
[8] Ֆարտինգել – կանացի յուբկայի տակից դրվող ուռուցիկ կարկաս՝ կազմվածքին փարթամ տեսք տալու համար, ֆիժմա, լաթուռույց:
[9] Ենակներ – աստվածաշնչյան հսկաների ցեղանուն (Թիւք, ԺԳ, 23, 29, 34):
[10] Բրիտանական մետաղ – հատուկ տիպի մետաղյա համաձուլվածք, որն աչքի է ընկնում արծաթափայլ տեսքով և ողորկ մակերեսով:
[11]Monstrum, horrendum, informe, ingens, cui lumen ademptum – (լատ.) ինչ-որ հրեշ՝ սարսափելի, տձև, վիթխարի, անաչք:
[12] Բեմոլ – ձայնի կես տոնով իջեցում ցույց տվող ձայնանիշ:
[13] Մարկոս Տուլիոս Ցիցերոն – հին հռոմեական քաղաքական գործիչ, փիլիսոփա և նշանավոր հռետոր։
[14] Դեմոսթենես – Աթենքի և Հին Հունաստանի նշանավոր հռետոր, աթենական պետական գործիչ։
[15] Հենրի Բրաում – 19-րդ դարի բրիտանացի պետական գործիչ և հռետոր:
[16] Մեդիչիների Վեներա – մ.թ.ա. 1-ին դարի մարմարե արձան, որը պատկերում է հունական դիցաբանության սիրո և գեղեցկության աստվածուհի Աֆրոդիտեին՝ մերկ վիճակով:
[17] Սոտերն – ֆրանսիական քաղցր սպիտակ գինի:
[18] Սիցիլիական ցուլ – ըստ որոշ աղբյուրների՝ Հին Հունաստանում մահապատժի և կտտանքների համար մշակված բրոնզաձույլ սարք, որը ցլի տեսք ուներ: Դատապատրյալներին փակում էին ցլի ներսում և տակը կրակ վառում: Զոհը դրա մեջ տապակվում էր մինչև մեռնելը: Ասում են, որ այն ունեցել է ակուստիկ համակարգ, որը զոհի ճիչերը փոխակերպում էր ցլի մռնչոցների:
[19] Պանդեմոնիում – դժոխային խառնաշփոթություն, դժոխք:
[20] «Յանկի դուդլ» – 1775-1783թթ. անկախության պատերազմի ժամանակաշրջանի հայտնի ամերիկյան ժողովրդական երգ:
Թարգմանությունը անգլերենից՝ Մհեր Խաչատրյանի
