Հասմիկ Կարապետյան | Չարենցի արյունոտ գաղտնագրությունը

Թո՛ղ ոչ մի զոհ չպահանջվի ինձնից բացի,

Ուրիշ ոտքեր կախաղանին թո՛ղ մոտ չգան…

Եղիշե Չարենցի մասին գրվել են բազմաթիվ գրքեր, քննադատական հոդվածներ, նրա բանաստեղծությունները ուսումնասիրման են ենթարկվել տարբեր փայլուն գրաքննադատների, գրականագետների և բանասերների կողմից: Չարենցին կարդում ենք հուշագրերում, ծանոթանում անձին՝ նամակներից, և մինչ օրս էլ վերլուծում ու շարունակում ենք բացահայտել Չարենց-անհատին:

Խոսելով Չարենցի և նրա ժամանակաշրջանի մասին շատ գաղտնիքներ ենք բացահայտում նամականերից և բանաստեղծությունների ենթատողերից, սակայն խորը ուսումնասիրելով նրա մի քանի բանաստեղծությունները , ինչպես նաև արյունոտ «Գիրք ճանապարհին» ժողովածուն, միանգամայն բացահայտում ենք Չարենցին այլ տեսանկյունից: Ի՞նչ ենթատեքստ էր պարունակում նրա «Մահվան տեսիլ», որը գրված էր դեռևս 1920-ական թթ., երբ ստալինյան բռնատիրական ճնշումները թվում էին լոկ ահասարսուռ և անիրական մղձավանջ, կամ հենց՝ «Ամբոխները խելագարված» պոեմը, որը լույս սփռեց 1918թ. Խորհրդային Հայաստանում բնակվող հայ գաղափարագիր անհատների, բոլշևիկների և նույնիսկ կիսագրագետ գյուղացիների մոլորված հոգում: Զարմանալի չէ այն փաստը, որ թվարկած անձինք, անգամ անգիտակցաբար, չխորանալով տողերի գաղտնագրություններում այնուամենայնիվ բարձրաձայնել, երգել են ամեն մի բառը: Սա է գաղտնագրության կախարդական լույսը:

1918 թ. Հոկտեմբերյան հեղափոխության արյունալի գալիքը և Առաջին աշխարհամարտի ավարտը մեծ հետք թողեց Չարենցի ո՛չ միայն ներաշխարհում, այլև պոեմներից մեկում, այդ է ՝ «Ամբոխները խելագարված»: Մինչ գադտնագրերի փակագծերին անցնելը, հարկավոր է մեջբերել Ալմաստ Զաքարյանի հետևյալ տողերը.

««…Ամբոխներով», ինչպես և իր հետագա ողջ ստեղծագործությամբ ու կյանքով Հոկտեմբերյան հեդափոխությանը փարած Չարենցը ժողովուրդների գալիք հեղափոխական ազատամարտերի, մարդկության ազատասիրական բոլոր արշալույսերի հետ է» [1]: Հիրավի, ոչ միայն հայ, այլ նաև ռուս գրողների, ինչպիսին են՝ Սերգեյ Եսենինը, Վլադիմիր Մայակովսկին, Աննա Ախմատովան, Բորիս Պաստեռնակը և այլք, սկզբնական շրջանում հեղափոխության նկատմամբ սերը ձոնում էին իրենց բանաստեղծություններում: Բոլորին թվում էր՝ գալիք հեղափոխությունը կարող է բարելավվել և ձևավորել հզոր խորհրդային բանակ, և ապագան էլ թվում էր՝ անարյուն ու լի հույսերով: Մայակովսկու պոեզիան, որով Չարենցը հիանում ու ոգեշնչվում էր, հեղափոխությանը նվիրված մի ամբողջ մատերիալ թողեց՝ չհաշված պիեսներն ու բոլշևիկյան ազդագրերը: Սակայն եկավ մի շրջան, երբ Մայակովսկին ինքը հիասթափվեց հեղափոխությանը վերաբերող գաղափարներից, սուտ իրականությունից՝ գրելով Լենինի մասին հետևյալ տողերը.

« Հուզմունքից չեմ քնել:

Վաղ առավոտ է:

Երազանքով եմ դիմավորում այգաբացը:

Օ՜ լիներ ևս մեկ նստաշրջան,

Արմատախիլ անելու՝ մնացած նստաշրջանները»: (թարգմ. Հասմիկ Կարապետյան)

Ավելորդ է խոսել Սերգեյ Եսենինի մասին, ում մինչև կյանքի վերջը հետապնդել է այն ժամանակվա Խորհրդային միության պետական կառավարման կոմիտեն (ГПУ) լոկ այն պատճառով, որ բանաստեղծություններում նկատել էին նացիոնալիստական (Խորհրդային Ռուսաստանի փոխարեն՝ գրում էր Ռուսաստան) երանգներ, իսկ անձի հոգեբանական դրսևորումները գերակշռում էին ՝ Խորհրդային գաղափարախոսությանը:

Նույնկերպ կարող ենք խոսել և Չարենցի մասին, որը բազմաթիվ բանաստեղծություններ ուներ նվիրված Լենինին, բոլշևիկյան Հայաստանին և հեղափոխական տրակտատներ էր գրում: Սակայն «Ամբոխները խելագարված» պոեմը զուր չենք նշում, քանի որ նրանում թաքնված գաղտանգիրը մերկացնում է պոետի հոգեմտավոր աշխարհը:

Պոեմի սկիզբը Չարենցը ողջույնով է մեկնարկում, թվում է ՝ ողջունում է «Հեռո՜ւ, մոտիկ ընկերներին, աշխարներին, արևներին», սակայն երբ կարդում ենք հաջորդող տողը հասկանում ենք, որ կոչ է անում «աշխարհի մարդկանց» իմանալու ապագայում ձևավորվող «կարմիր հեղափոխության» սարսափելի սկիզբը, ինչո՞ւ սարսափելի, քանի որ պոեմում ավարտը հստակեցված չէր՝ հաղթեցի՞ն խելագարված կարմիրները՝ քաղաքացիական «պատերազմը» թե՞՝ ոչ: Վլադիմիր Լենինի դեռևս փետրվարյան հեղափոխությունը բնաջնջեց ցարական արիստոկրատիան և այն մարդիկ, որոնք մի ժամանակ կապ են ունեցել Նիկոլայ II Ռոմանովի հետ բանտարկում, իսկ հետո սպանում էին: Այս առումով Չարենցը, պատժի վտանգը շրջանցելով, ողջունում է նաև հեղափոխությունից տուժածներին՝ գիտակցելով, որ ընկ. Լենինը և նոր ձևավորվող կարմիր կառավարությունը տառ առ տառ, տող առ տող ուսումնասիրում էին նացիոնալիստական, ինչպես նաև ցարական բուրժուազիային վերաբերող ցանակացած տեղեկատվությունն ու խոսքը: Բայց Չարենցը միշտ էր համարձակ:

«Բոլո՜ր նրանց, ում որ հոգին վառվում է վառ,

Բոլո՜ր նրանց հոգիներին արևավառ,

Կյանքի՜, մահի՜ այս ամեհի աղջամուղջում՝

Ողջակիզվող հոգիներին ողջու՜յն, ողջու՜յն»:

Այնուհետև կարդում ենք հետևյալ տողերը, որոնք պարունակում են Չարենցի համար վտանգավոր մի համեմատական ՝ բոլշևիկների և սրտի թույնը քամած՝ բորբ արևի միջև: Ենթադրվում է, որ պոեմում կերպար դարձած արևը հե՛նց բոլշևիկներն էին, քանի որ մայրամուտ ու լուսաբաց բառերը շատ անգամ են հանդիպում պոեմում: Բոլշևիկները ևս խորհրդանշում էին ողջակիզող արևի լուսաբացը, բայց ոչ՝ մայրամուտը:

«Թույն էր կարծես՝ բորբ արևի սրտից քամած:

Արևը թեժ՝ մայր էր մտնում արևմուտքում,

Ու արյուն էր դաշտի վրա, թույն էր թքում»:

Չարենցի գաղտնագրութունը հետաքրիրք է նրանով, որ հենց պարզ բառերի ենթատեքստում է թաքցնում ասելիքի բարդ մտածողությունը.

«Արևի տակ իրիկնային, իրիկնային հրով վառված՝

Այդ հին դաշտում կռվում էին ամբոխները խելագարված»:

Հին դաշտում նախադասությունը ուղիղ արտահայտում է ցարական Ռուսիան, որտեղ մի ժամանակ այլ գործողություններ, իրադարձություններ են կատարվել:

Ինչո՞ւ է Չարենցը ակնարկում արյունոտ հաղթանակի մասին և միաժամանակ անորոշ թողնում պոեմի ավարտում ներկայացվող հեղափոխությունը: Պոեմում գրում է. «Արյունաքամ մայր է մտնում հազարամյա արևը հին», հետո ավելացնում՝ «Արյունավառ ժպտում է մեզ այս աշխարհը իրիկնային»: Հեղափոխությունն առանց արյան ու զոհերի անհնար է, սակայն, երբ տողերում արյուն բառը հանդիպում ենք երկու անգամ, շեշտը դնում ենք ոչ թե գիտակցված հաղթանակին, որը անորոշ էր խելագարված ամբոխների համար, այլ չգիտակցված, ստիպողական, անորոշ պարտվածությանը, իսկ ամբոխները ե՞րբ են խելագարվում՝ երբ չեն հասկանում թե ինչի՞ ու ո՞ւմ համար են կռվում: Հետաքրքիր է, որ ոչ մի գրաքննադատ մինչ օրս չի անդրադարձել այն հատվածին, որտեղ Չարենցը խելագարի անվան տակ հիշատակում է Լենինին, ում խելագարները թաքցնում ու պահպանում էին.

«Պահվել է նա, որպես վախից խելագարված մի թշնամի:

Ու կրակը այդ կարմրակեզ՝ ահանշան ու վիթխարի,

Մի արնագույն կետ է կարծես ուղեղի մեջ խելագարի»:

Մինչ անցում կատարելով 1930-ական թթ., անարդար կլինի չհիշատակել՝ 1920թ. գրված «Մահվան տեսիլ» բանաստեղծությունը, որտեղ Չարենցը համարձակորեն օգտագործում է «զոհ», «կախաղան» բառերը, որոնք կեղծ օպտիմիստական կարմիր քաղաքականության՝ լրիվ մերկացնում էին: Ինչպես գիտենք, 1920-ական թթ. սկսած, երբ Ստալինի ռեպրեսիոն քաղաքականության դեռևս ստվերն էր նշմարվում, քաղաքացիների մեջ ձևավորում ու ներարկում էին կոլխոզյան իրականության սուտ լուսավոր, լավատեսությանը հարիր ապագան, որտեղ կախաղանն ու զոհը օտար պիտի թվային նրանց քաղաքականությանը, բայց Չարենցը այլ մտածողություն ուներ:

«Թող դուրս ընկած իմ աչքերի մեջ կախվածի,

Նոքա տեսնեն պայծառ օրերդ ապագա,

Թող ոչ մի զոհ չպահանջվի ինձնից բացի,

Ո՛չ մի ստվեր կախաղանին թող նոտ չգա…»:

Գալով 1930-ական թթ., որը Չարենցի համար ստեղծագործական մեծ հաջողությամբ է սկսվում [2], այնուամենայնիվ երկար չի տևում: Գրականագետ Դավիթ Գասպարյանի «Ողբերգական Չարենցը» գիրքը, սկսվում է 1930-ական թթ. ու զարմանալի չէ, որ գիրքը նման վերանգրով է հանդես գալիս: Չարենցին տարբեր կողմից հալածում են, քանի որ լույս աշխարհ եկած «Էպիքական լուսաբաց» ժողովածուն բազմաթիվ առիթներ տվեց հայ դավաճան քննադատներին արտահայտելու իրենց ատելությունն ու նախանձը Չարենցի հանդեպ: «…Հայաստանի պրոլետարական գրողների ասոցիացիայի նախկին անդամենրի ու նրանց հարող նոր համալրումի սրտով չէր: Ամիսներ շարունակ նյութվում էր հակահարվածը՝ գաղափարապես նախապատրաստելով վերակառուցման ու շրջադարձի այն մթնոլորտը, որը, աստիճանաբար լարվելով, պիտի հասներ արյունոտ վերջաբանի» [3], ու հասավ: Չարենցը 1933թ. լուսավորում է «Գիրք Ճանապարհի» ճակատագրական, հալածանքների նախասկիզբը մեկնարկող արյունոտ ժողովածուն: Ժողովածուն հենց առաջին պոեմից՝ «Սասունցի Դավթից» նախանշում է նացիոնալիստական գաղափարախոսությունը, որը ձեռնտու չէր Ստալինի արյունոտ, տեռորիստական քաղաքականության համար: Ժողովածուում ներառված է նաև Խաչատուր Աբովյան – հայրենասերի մասին պոմեը ՝ «Դեպի Լյառը Մասիս», որը կրկին մեկնարկելու էր Չարենցի նկատմամբ հետապնդումների և ճնշումների սարսափելի սկիզբը, ինչով այն ժամանակ զբաղվում էին ԽՍՀՄ-ի Ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատը (ՆԳԺԿ): Բայց այս ամենը ընկ. Ստալինը պատրաստ էր կուլ տալու, եթե չլիներ «Պատգամ» բանաստեղծությունը, որը իր հրաշալի գաղտնագրության արդյունքում՝ պիտի միավորեր իր արմատներից հեռացած հայ ժողովրդին՝ սպանելով հայի մեջ օտարացած գենը, ու հիշեցներ՝ թե ո՞վ ենք եղել իրականում: Չարենցը հիշեցնելու էր հայ ժողովրդին, որ իրենք Սասունցի Դավթի ու Խաչատուր Աբովյանի շարունակությունն են: Նա գրում է հետևյալը.

Նոր լույս ծագեց աշխարհին.
Ո՞վ այդ արևը բերեց։ —
Ահա ոսկյա մի արև՝
Ճառագումով իր հրե՝
Այգաբացի պուրպուրե
Նժույգների վրա հեց՝
Նոր աշխարհին ու մարդուն
Հղում է լույս զվարթուն։
Նոր աշխարհին ու մարդուն
Ո՛վ բերեց լույսն այս արթուն,
Օ՛, ո՞ւմ ձեռքով վառվեց, ո՞ւմ
Հրակարմիր, հրավարս.
Ադամանդյա լույսը այս։ —
Կքած կյանքի բեռի տակ,
Խոր գերության ընդերքում,
Իմաստության մի գետակ
Հիմարության համերգում —
Քանի՛ տարի, քանի՛ դար
Վկայեցիր անհերքում…
Ափերին այն խավարչտին
Ուր հայրենիքն էր մեր հին, —
Չկա՞ր արդյոք գետ մի հորդ,
Որ գերության անհաղորդ՝
Լուրթ՝ հոսելով դարից դար՝
Մթության մեջ այն համառ
Այս այգաբացն էր կրում,
Հո՛ւր այգաբացն այս հեռու՝
Հնուց պահած իր ջրում
Օ՛, ըղձակա՜ն այս հեռուն…
Կքած կյանքի բեռի տակ՝
Ոգի՛ անկոր, հո՛ւր գետակ…
Ահա վառվում է մեր նոր
Հաղթանակի լույսը բորբ.
Լվանում է նա հիմա
Վառվող ոգին մեր անմահ,
Չքնաղ արև՜ն այդ արի,
Վառված հրով աշխարհի…
Չկա՛ ուրիշ արև է՜լ.
Նա՜ է միայն, որ դարեր
Անմար՝ պիտի արևե՜…
Լույսով վառված սակայն այդ՝
Նժարներից հիմա մենք
Հիմարությամբ չթափենք
Իմաստությունն այն արար. —
Մեր անցյալի խորամիտ
Է՜ջն այն արդար ու ռամիկ՝
Մեծահանճար ու վարար…

Չարենցը պատգամում էր միավորվել, չօտարանալ հայի արմատներից և գաղտանգրության բացահայտումից հետո զոհաբերում է իրեն՝ հանուն գալիք սերունդների, հանուն հայի ապագայի: Խորհրդային միությունը այդպես էլ չկարողացավ գրականությունից ջնջել այս պատգամը, քանի որ հայ ժողովուրդը անգիր արած կրկնում էր Չարենցին՝ պատերի տակ, խանութներում, կայարաններում, կառքերում ու գնացքներում՝ «Ո՜վ հայ ժողովուրդ//Քո միակ փրկությունը//Քո հավաքական ուժի մեջ է»: