Ուիլյամ Թրևոր | Դաշնամուր լարողի կանայք

Դաշնամուր լարողի հետ Վիոլետն ամուսնացավ, երբ նա երիտասարդ էր։ Երբ Բելլն ամուսնացավ, արդեն ծեր էր։
Բայց մի մանրուք էլ կար. որպես իր կին ընտրելով Վիոլետին՝ դաշնամուր լարողը մերժել էր Բելլին, մի բան, որ բոլորը հիշում էին, երբ հայտարարվեց երկրորդ հարսանիքի մասին։ «Ամեն դեպքում, ստացավ նրա ավերակները»,- առանց չարամտության նկատեց հարևանությամբ ապրող ֆերմերներից մեկը. ընդամենը տեսածն էր փաստում։ Մյուսները նույն բանն էին մտածում, միայն թե երևի այլ կերպ կձևակերպեին։
Դաշնամուր լարողի մազերը ճերմակել էին, իսկ ծնկի հոդացավերը սրվում էին ամեն խոնավ ձմռան հետ։ Մի ժամանակ նա վայելչակազմ էր, իսկ հիմա՝ ոչ, ավելին՝ հիմա նա ավելի կույր էր, քան այն հինգշաբթի օրը՝ 1951 թվականի հունիսի յոթին, երբ ամուսնացավ Վիոլետի հետ։ Ստվերները, որոնց մեջ ապրում էր, հիմա ավելի աղոտ ու նոսր էին, քան 1951 թվականին։
«Տե՛ր եմ»,- ասաց նա Սուրբ Քոլմանի փոքրիկ բողոքական եկեղեցում՝ կանգնած գրեթե այնպես, ինչպես կանգնած էր այն՝ նախորդ անգամ։ Իսկ հիսունիննամյա Բելլը կրկնեց այն նույն բառերը, որ իր երբեմնի հակառակորդն էր ասել այդ նույն խորանի առջև։ Բավականաչափ ժամանակ էր անցել. եկեղեցում ոչ ոք չէր մտածի, թե չեն հարգել Վիոլետի հիշատակը, որ վշտագին չեն սգացել նրա վախճանը։ «…և օժտում եմ քեզ իմ բոլոր աշխարհիկ բարիքներով»,- սկսեց դաշնամուր լարողը, մինչ նրա նոր կինը մտածում էր, որ կնախընտրեր ավելի սազական գինեկարմիրի փոխարեն նրա կողքին կանգնել սպիտակ զգեստով։ Բելլը չէր մասնակցել առաջին հարսանիքին, թեև հրավիրված էր եղել։ Այդ օրը զբաղեցրել էր ինքն իրեն. ներկել էր հավաբունը, լացել էր։ Չնայած արցունքներին՝ ինքն ավելի գեղեցիկ էր ու համարյա հինգ տարով ավելի երիտասարդ, քան հարսնացուն, որ զբաղեցնում էր իր մտքերը, մինչ ինքը պայքարում էր խանդի դեմ։ Ամեն դեպքում, հավաբնում դառնորեն մտածեց Բելլը, նա Վիոլետին էր ընտրել, կամ էլ այն տան հեռանկարը, որ մի օր իրենն էր դառնալու, և այն մի քիչ փողը, որ հեշտացնելու էր կույր մարդու գոյությունը։ «Նրան կարելի է հասկանալ»,- հիշեցնում էր նա ինքն իրեն, երբ տեսնում էր՝ ինչպես է Վիոլետն ուղեկցում նրան քայլելիս, երբ մտածում էր՝ ինչպես է Վիոլետն ամեն բան հարթում նրա համար, ինչպես է նրան նոր կյանք տալիս։ Ինքն էլ կարող էր։
Երբ դուրս եկան եկեղեցուց, Բախի երաժշտությունն էր հնչում։ Երգեհոնն այսօր ուրիշն էր նվագում, չնայած սովորաբար դա դաշնամուր լարողի գործն էր։ Գերեզմանատանը, որտեղ գերեզմանները ցրված էին փոքրիկ մոխրագույն շենքի շուրջը, մարդիկ խմբեր կազմեցին։ Այնտեղ էին թաղված դաշնամուր լարողի հայրն ու մայրը, հոր կողմի նախնիների սերունդները։ Հարսանիքի այն հյուրերին, որոնք կբարեհաճեին երկու մղոն ճանապարհ անցնել ու նրանց հետ տուն գնալ, սպասվում էր թեյ և մի քանի ըմպելիքներ, բայց շատերը, զույգին երջանկություն մաղթելով, հրաժեշտ տվեցին։ Դաշնամուր նվագողը սեղմեց իր ծանոթների ձեռքերը՝ մտքում պատկերացնելով նրանց դեմքերը, որ իր առաջին կինն էր նկարագրել իրեն։ Շոգ ամառ էր, ինչպես 1951 թվականին, արևը տաքացրել էր նրա ճակատը, այտերն ու մարմինը՝ ծանր հարսանեկան հագուստի մեջ։ Այս գերեզմանոցը նա ճանաչել էր իր ողջ կյանքում, մանուկ հասակում առաջին անգամ շոշափել էր քարերի վրա փորագրված տառերը, մոր համար կրկնել էր հոր ընտանիքի անդամների անունները։ Նա և Վիոլետը երեխաներ չունեին, թեև կուզեին։ Ասում էին՝ նա էր Վիոլետի երեխան։ Այս արտահայտությունն ամեն անգամ բարկացնում էր Բելլին։ Ինքը նրան երեխաներ կպարգևեր. դրանում վստահ էր։
– Մյուս ամիս կայցեմ Ձեզ,- ասաց ծեր փեսան մի կնոջ՝ նրա ձեռքը դեռ իր ձեռքի մեջ պահած:
Նա միակ հաճախորդն էր, որ «Ստեյնվեյ» դաշնամուր ուներ։ Նա հրաշալի էր նվագում։ Ամեն անգամ, երբ լարում էր դաշնամուրը, խնդրում էր նրան նվագել՝ հավաստիացնելով, որ նրան լսելը լավագույն վարձատրությունն էր։ Բայց կինը միշտ պնդում էր, որ պետք է վճարի, ինչպես հարկն է։
– Կարծում եմ՝ ամսի երեքին՝ երկուշաբթի օրը։
-Այո, Ջուլիա։
Կինը նրան պարոն Դրոմգուլդ էր կոչում. իր վարվելակերպով նա չէր խրախուսում մտերմիկ շփումը։ Նրա մասին խոսելիս մարդիկ նրան հաճախ դաշնամուր լարող էին անվանում, որը, բացի նրա մասնագիտությունը մատնանշելուց, նաև հարգանք էր արտացոլում նրա ունեցած տաղանդի հանդեպ: Նրա ամբողջական անունը Օուեն Ֆրենսիս Դրոմգուլդ էր։
– Լավ եղանակ էր,- նկատեց երիտասարդ հոգևորականը:
– Ասում էին՝ իբր անձրև է գալու, բայց հաստատ սխալվել են։
– Իսկ երկի՞նքը…
– Անամպ է, պարոն Դրոմգուլդ, անամպ։
– Շատ լավ է։ Հուսով եմ՝ կգա՞ք մեր տուն։
– Իհա՛րկե, կգա,- պնդեց Բելլը՝ շտապելով գերեզմանատանը խմբված մարդկանց ուղղությամբ, որպեսզի կրկնի հրավերը. նա վճռականորեն տրամադրված էր խնջույք ունենալու։

Որոշ ժամանակ անց, երբ նորապսակներն անցան իրենց առօրյա կյանքին, շատերը մտածում էին՝ արդյոք դաշնամուր լարողը կսկսի մտածել թոշակի անցնելու մասին։ Հաշվի առնելով նրա հոդացավերը, կուրությունն ու պատկառելի տարիքը՝ նրա նկատմամբ ներողամիտ կլինեին այն տներում, մենաստաններում և դպրոցների դահլիճներում, որտեղ նա կիրառում էր իր հմտությունները։ Նա արժանի էր հանգստի, վաստակել էր մարդկանց ընկերակցությունն իր կյանքի վերջին տարիներին վայելելու իրավունքը։ Բայց երբեմն, հենց ինչ-որ շատախոս կամ հետաքրքրասեր նրան ակնարկում էր թոշակի մասին, նա ժխտում էր՝ պնդելով, որ երբևէ նման միտք չի ունեցել, որ միայն մահը կարող է վերջ դնել իր գործին։ Ճշմարտությունն այն էր, որ նա կկորչեր առանց իր աշխատանքի՝ առանց վեց ամիսը մեկ գնալու այն փոքրիկ քաղաքները, որտեղ նա այդքան ժամանակ մատուցել էր իր ծառայությունները։ Ո՛չ, ո՛չ, խոստանում էր նա, նրանք դեռ կտեսնեն՝ ինչպես է սպիտակ «Վոքսհոլը» ներս մտնում ֆերմայի դարպասով, կես ժամ կայանված մնում մենաստանի բակում կամ ճամփեզրին, մինչ ճաշի ժամին նա իր սենդվիչներն է ուտում, իսկ կինը թերմոսից թեյ է լցնում նրա համար։
Այս աշխատանքին նա հասել էր Վիոլետի շնորհիվ։ Երբ նրանք ամուսնացել էին, նա դեռ մոր հետ էր ապրում Բարնագորմ հաուսին կից տնակում։ Նա սկսել էր դաշնամուրներ լարել՝ երկուսը Բարնագորմ հաուսում, ևս երկուսը Բարնագորմ քաղաքում և մեկը՝ մի ագարակատանը, որտեղ հասնելու համար ստիպված էր չորս մղոն ճանապարհ անցնել։ Այդ ժամանակներում նրան կարեկցանքով էին վերաբերվում, որովհետև նա կույր էր. ժամանակ առ ժամանակ նրան խնդրում էին վերանորոգել ծովախոտից պատրաստված աթոռակների կամ աթոռների նստատեղերը։ Այդ գործում նա արդեն հմտացել էր։ Կամ էլ այս կամ այն առիթով խնդրում էին նվագել ջութակը, որը մանկության տարիներին մայրն էր գնել նրա համար։ Նրա կյանքը փոխվեց, երբ Վիոլետն ամուսնացավ նրա հետ։ Վիոլետը տեղափոխվեց նրա տնակը։ Նա և ամուսնու մայրը միշտ չէ, որ հաշտ էին, բայց, ամեն դեպքում, կարողանում էին միասին ապրել։ Վիոլետն ավտոմեքենա ուներ, իսկ դա նշանակում էր, որ կարող էր նրան տանել այնտեղ, որտեղ դաշնամուր էր գտնում, սովորաբար՝ վաղուց անտեսված։ Հասնում էին մինչև քառասուն մղոն հեռավորության վրա գտնվող տներ։ Վիոլետը հետևում էր նրա ծախսերին. հաշվի էր առնում նաև բենզինի ծախսն ու մեքենայի անսարքության հետ կապված ծախսերը։ Առավել արդյունավետության համար՝ հասցեագիրք էր պահում և օրագիր, որտեղ նշում էր այցելությունների օրերը։ Նրանց եկամուտը զգալիորեն բարելավվել էր, և Վիոլետը մտածել էր, որ կարելի էր ավելին վաստակել ջութակ նվագելով` քանթրի և վեսթերն երաժշտության երեկոներ պանդոկներում, ամառային պարեր բացօթյա պարահրապարակներում՝ սովորություն, որ դեռ լիովին չէր վերացել 1951 թվականին։ Օուեն Դրոմգուլդը պաշտում էր իր ջութակը և ամեն տեղ նվագում էր այն՝ գումարի դիմաց, թե անվճար։ Իսկ գումարային հարցերով զբաղվում էր Վիոլետը։
Այսպիսով, առաջին ամուսնությունը հունի մեջ էր ընկել, իսկ երբ Վիոլետը վերջապես ժառանգեց հոր տունը, ամուսնուն տարավ այնտեղ ապրելու։ Այն մի ժամանակ ագարակատուն էր եղել, սակայն ընտանիքը վաղուց կորցրել էր հողի սեփականությունը, որի շնորհիվ տունն ագարակատուն էր կոչվել։ Պատճառը սերնդեսերունդ ընտանիքին հետապնդող հակվածությունն էր ալկոհոլին, որը շրջանցել էր Վիոլետին։
«Պատմիր՝ ինչ կա այնտեղ»,- նրանց համատեղ կյանքի առաջին տարիներին հաճախ խնդրում էր ամուսինը, իսկ Վիոլետը նրան պատմում էր մեկուսի տան մասին, որը գտնվում էր սարալանջին մոտ՝ ճանապարհի ոլորանից փոքր-ինչ հեռու։ Երբեմն լույսն այնպես էր ընկնում սարերի վրա, որ դրանք կապույտ գույն էին ստանում։ Նա նկարագրում էր տան բոլոր ծակուծուկերը։ Նա նկարագրում էր պատուհանների փայտե փեղկերը, երբ արևելքից փչող քամուց առաջացած միջանցիկ քամին խանգարում էր նախկինում հյուրասրահ կոչված սենյակի բուխարու կրակին, և Վիոլետը քաշում-փակում էր դրանք։ Նկարագրում էր միակ աստիճանաքայլին փռված գորգի նախշերը, խոհանոցի պահարանների կապույտ ու սպիտակ ճենապակյա բռնակները, մուտքի դուռը, որ երբեք չէր բացվում։ Նա սիրում էր լսել։ Նրա մայրը, որ այդպես էլ չէր համակերպվել նրա արատի հետ, միշտ անհանդուրժող էր։ Իսկ հորը չէր հիշում։ Նա Բարնագորմ հաուսում ախոռապան էր եղել, ձիուց ընկել ու մահացել էր։
«Վտիտ է գորշ որսաշան պես»,- այսպես էր նկարագրում նրան Վիոլետը՝ ըստ լուսանկարի, որ պահպանվել էր։
Վիոլետը նրա մտքում ստեղծել էր Բարնագորմ հաուսի մեծ ցուրտ նախասենյակի պատկերը: «Աստիճանների ճանապարհին անցնում ենք սեղանի մոտով, որի վրա սիրամարգ է դրված: Հսկայական արծաթափայլ թռչուն է՝ գունավոր ապակու կտորներով, որ դրված են թևերի վրա՝ ցույց տալու փետուրների շքեղությունը։ Կանաչ ու կապույտ գույնի»,- ասել էր Վիոլետը, երբ նա հարցրել էր գույնը։ Եվ, այո, նա վստահ էր, որ դրանք ապակի էին, ոչ թե քարեր, քանի որ այդպես էին ասել նրան մի օր, երբ ամուսինը չարչարվում էր հյուրասենյակի խափանված դաշնամուրի վրա։ Աստիճանները ոլորապտույտ էին. նա զգացել էր դա մանկասենյակի աղոթարան գնալու համար աստիճաններով հաճախակի բարձրանալ-իջնելիս։ Առաջին սանդղահարթակը, ինչպես Վիոլետն էր ասել, թունելի պես մութ էր. երկու կողքերին բազմոցներ էին, իսկ պատերին՝ մի շարք չժպտացող դիմանկարներ, որոնց մի մասը գրեթե չէին երևում ստվերում։
«Հիմա Դուսիի ավտոտնակի մոտով ենք անցնում,- ասում էր Վիոլետը։- Հայր Ֆիլին բենզին է լցնում պոմպերի մոտ»։
Դուսիի ավտոտնակը կոչվում էր «Էսսո», և նա գիտեր՝ ինչպես էր գրվում այդ բառը, քանի որ հարցրել էր, իսկ Վիոլետը պատասխանել էր։ Երկու տարբեր գույներ էին օգտագործել. տառերի ձևերը համեմատել էին այնպիսի պատկերների հետ, որ նա կարող էր շոշափել։ Վիոլետի աչքերով նա տեսել էր ՄըքՔիրդիներին տան մռայլ ճակատը, որ Օգիլի ծայրամասում էր գտնվում: Նա տեսել էր Կիլիաթում՝ գրենական պիտույքների խանութում աշխատողի մեռելագույն դեմքը։ Նա տեսել էր մոր փակ աչքերը մահվան մահճում, կրծքին խաչված նրա ձեռքերը։ Նա տեսել էր սարերը՝ երբեմն կապույտ, երբեմն մշուշոտ ու մոխրագույն։ «Գարնանածաղիկը վառ գույնի չէ,- ասում էր Վիոլետը։- Ավելի շատ ծղոտի կամ գյուղական կարագի գույն ունի՝ մեջտեղում վառ գույնի բծերով»։ Նա գլխով էր անում ու մտապահում։ «Ծխի պես բաց կապույտ»,- ասում էր նա սարերի մասին։ «Մեջտեղի կետն ավելի շատ նարնջագույն է, քան կարմիր»։ Ծխի մասին էլ նա գիտեր այնքան, որքան Վիոլետն էր պատմել, բայց այդ հնչյունները նրան շատ բան էին ասում։ Նա պնդում էր, թե կարմիրը պատկերացնում է հնչողությամբ, իսկ նարնջագույնը՝ համով։ Նա տեսնում էր «Էսսո» բենզալցակայանի նշանը և գարնանածաղիկի նարնջագույն բծերը։ «Ծղոտն» ու «կարագագույնն» օգնում էին նրան, իսկ երբ Վիոլետն ասում էր՝ պարոն Ուիթենն անճոռնի է, դա լրիվ բավարար էր։ Ինչ-որ մայրապետ խստապահանջ էր։ Նա աչքերով պարզ տեսնում էր Աննա Քրեյգիին։ Սղոցարանի Թոմասը թափթփված էր։ Բաթ Քոնլոնի ճակատն ասես Մերիկների ռետրիվերի ճակատը լիներ, որը նա շոյում էր ամեն անգամ, երբ գնում էր Մերիկների «Բրոդվուդը» լարելու։

Առաջին կնոջ մահվանից հետո, մինչև երկրորդի հայտնվելը, դաշնամուր լարողն առանց կողմնակի օգնության էր յոլա գնացել։ Դաշնամուրների տերերն իրենք էին նրան իրենց տուն տարել-բերել, օգնել էին գնումների հարցում և տնային գործերում։ Նա զգում էր, որ բեռ է դարձել մարդկանց համար, և գիտեր՝ Վիոլետը դա չէր ցանկանա։ Չէր ցանկանա նաև, որ իր ստեղծած գործն իր մահից հետո անտեսված մնար։ Վիոլետը հպարտ էր, որ նա Սուրբ Քոլմանի եկեղեցում երգեհոն էր նվագում։ «Երբեք չհրաժարվե՛ս քո գործից,- շշնջացել էր նա, նախքան կշշնջար իր կյանքի վերջին մի քանի բառը: Այնպես որ նա մենակ էր գնում եկեղեցի։ Գրեթե երկու տարի էր անցել, երբ մի կիրակի օր սկսվեց նրա սիրավեպը Բելլի հետ։
Մերժվելու պահից ի վեր՝ Բելլը չէր կարողացել ազատվել խանդից։ Վրդովվում էր, որովհետև ավելի բարետես էր, քան Վիոլետը, դառնանում էր, որովհետև դաշնամուր լարողի կուրությունը ոչ միայն նրա համար էր պատիժ, այլ նաև իր։ Ի՞նչ է, եթե ոչ պատիժ, այն խավարը, որում ապրում են կույրերը։ Եվ ի՞նչ էր, եթե ոչ պատիժ, այն խավարը, որ ծածկել էր նրա գեղեցկությունը: Բայց ի՞նչ պատժի մասին էր խոսքը, երբ ոչ ոք մեղք չէր գործել, իսկ նրանք կարող էին գեղեցիկ զույգ լինել՝ նա և Օուեն Դրոմգուլդը։ Ողորմածություն կլիներ նրա կողմից իր գեղեցկությունը տալ մի տղամարդու, որը չգիտեր դրա գոյության մասին։
Քանի որ դժբախտությունը շարունակում էր հետապնդել նրան, նա այդպես էլ չէր ամուսնացել։ Սկզբում հորն էր օգնում, իսկ հետո եղբորն էր օգնում ընտանեկան արհեստանոցի գործերում։ Նա կտրոններ էր լրացնում պատի ու ձեռքի ժամացույցների համար, որ բերում էին նորոգելու, գրի էր առնում՝ ինչ էր պետք փորագրել սպորտային գավաթների վրա։ Միակ վաճառասեղանի մոտ ինքն էր սպասարկում։ Ամենազբաղված օրերը սուրբծննդյան սեզոնին էին, ապակե սպասքն ու բարոմետրերը՝ ամենապահանջված հարսանեկան նվերները, իսկ ավելի փոքր առիթների համար գնում էին ծխախոտի կրակայրիչներ ու մատչելի զարդեր։ Ժամանակի ընթացքում այնպես էր ստացվել, որ ժամացույցները միայն մարտկոցի փոփոխության կարիք էին զգում, ուստի նվերների գործն ընդլայնվել էր: Այդ ողջ ընթացքում քաղաքում չէր գտնվել մի տղամարդ, որ կարող էր համեմատվել նրա հետ, ում խլել էին նրանից։
Բելլը ծնվել ու մեծացել էր արհեստանոցի վերևի հարկում, իսկ երբ տունն ու արհեստանոցն անցել էին եղբորը, նա շարունակել էր ապրել այնտեղ։ Եղբայրը երեխաներ էր ունեցել, բայց նրա համար դեռ տեղ կար, չէին յուրացրել նաև արհեստանոցում նրա տեղը: Նա հավեր էր պահում տան հետնամասում, միշտ նա էր պատասխանատվություն կրել դրանց համար, իսկ այդ պատասխանատվությունը նրան էր հանձնվել իր ծննդյան տասներորդ տարեդարձին: Այդ օրվանից ոչինչ չէր փոխվել։ Հիասթափությունը, որն ուղեկցում էր նրան, վաղուց նրա մի մասնիկն էր դարձել, դրանով էր պայմանավորված նաև այն, թե ինչպիսին էր նա իր եղբոր դուստրերի և որդու նկատմամբ։ Ոմանք ասում էին՝ այդ հիասթափությունը նրա աչքերի մեջ էր և նույնիսկ ընդգծում էր նրա գեղեցկությունը։ Երբ նա և ժամանակին նրան մերժած տղամարդը սիրավեպ սկսեցին, նրա եղբայրն ու կինը վստահ էին, որ սխալ էր գործում, բայց ոչինչ չասացին, միայն ծիծաղելով հարցրեցին՝ հավերին է՞լ է տանելու հետը։
Այդ կիրակի նրանք կանգնած զրուցում էին գերեզմանատանը, իսկ մյուս ծխականներն արդեն գնացել էին։ «Արի՝ ցույց տամ քեզ գերեզմանները»,- ասաց նա՝ Բելլին առաջնորդելով. հստակ իմանալով ճանապարհը՝ վստահ քայլեց ճանապարհով և մատներով շոշափելով գտավ առաջին գերեզմանաքարը։ Ասաց՝ հոր կողքին իր տատն է, և մի պահ Բելլը ինքն էլ ցանկություն ունեցավ շոշափելու փորագրված տառերը՝ դրանց նայելու փոխարեն։ Երբ քայլում էին գերեզմանների արանքով, երկուսն էլ գիտեին, որ տուն գնացած ծխականները լավ էլ նկատել էին հետ ընկած զույգին։ Վիոլետի մահվան օրվանից սկսած՝ կիրակի օրերին նա ոտքով գնում էր եկեղեցի ու վերադառնում էր տուն, իսկ եթե պատահում էր՝ անձրև էր գալիս, ծեր միսիս Պուրտիլին եկեղեցի տանող մարդը նրան էլ էր տանում։ «Կուզե՞ս զբոսնենք, Բելլ»,- հարցրեց նա, երբ արդեն ցույց էր տվել նրան իրենց ընտանեկան գերեզմանոցը։ Բելլն ասաց՝ ուզում է։

Բելլը հավերին իր հետ չտարավ, երբ դարձավ դաշնամուր լարողի կինը։ Ասաց՝ կուշտ է հավերից։ Հետագայում նա զղջաց, որովհետև ամեն անգամ, երբ ինչ-որ բան էր անում նախկինում Վիոլետին պատկանած տանը, զգում էր, որ Վիոլետն էլ էր նույն բաներն արել իրենից առաջ։ Երբ միս էր կտրատում շոգեխաշելու համար, իսկ լույսն ընկնում էր այն տախտակի ու դանակի վրա, որ Վիոլետն էր օգտագործել, նա իրեն երկրորդական էր զգում։ Նա խորանարդներով էր կտրատում գազարը՝ հույսով, որ Վիոլետը շերտերով էր կտրել։ Նոր փայտե գդալներ գնեց. ասաց՝ Վիոլետի գդալները մաշվել ու չորացել էին։ Ներկեց բազրիքները։ Ներսի կողմից ներկեց նաև մուտքի դուռը, որ երբեք չէին բացում։ Ազատվեց տարիների վաղեմություն ունեցող կանանց ամսագրերի կույտից, որ գտել էր վերևի հարկի պահարանում։ Դեն նետեց տապակը՝ համարելով, որ դրանից օգտվելը հակահիգիենիկ էր։ Նոր վինիլային սալիկներ պատվիրեց խոհանոցի հատակի համար։ Ամեն դեպքում, տան հետնամասի ծաղկանոցը քաղհանում էր. հանկարծ չմտածեին՝ անուշադրության է մատնել։
Բելլը մշտապես երկընտրանքի առաջ էր՝ ինչը պահել, ինչը փոխել։ Զիջո՞ւմ էր արդյոք Վիոլետին, երբ խնամում էր նրա ծաղկանոցը։ Արդյո՞ք մանրախնդրությանն էր տրվել, երբ դեն էր նետել տապակն ու փայտե գդալները։ Ինչ էլ աներ, կասկածները հանգիստ չէին տալիս։ Նրան ասես կառավարում էր Վիոլետը, այնպիսին, ինչպիսին եղել էր վերջին շրջանում՝ գիրուկ, սպիտակահեր, լիքոտ դեմքի վրա ներս ընկած փոքրիկ աչքերով։ Իսկ նրանց ընդհանուր կույր ամուսինը, որ այս կամ այն սենյակում կամացուկ ջութակ էր նվագում, գաղափար չուներ, որ իր առաջին կինը վատ էր հագնվում, գիրացել էր ու անփույթ տեսք ուներ, չգիտեր, որ որպես խոհարար, մաքրասեր չէր եղել։ Բելլը ողջ էր, նրանն էր տղամարդու ողջ ջերմությունը, նա յուրացրել էր ամենը, ինչ պատկանել էր մյուս կնոջը, գրավել էր նրա ննջարանն ու վարում էր նրա ավտոմեքենան. մի՞թե բավարար չէր։ Էլ ի՞նչ էր պետք դրանից ավելի։ Բայց ժամանակի ընթացքում Բելլին սկսեց թվալ, թե այդ ամենը ոչինչ է: Նրա ամուսինն իրեն այնպես էր պահում և այնպես էր ապրում, ինչպես ենթադրելի է մոտ քառասուն տարվա ամուսնությունից հետո. ամուսնական կյանքը նրա համար նորություն չէր։
Հարսանիքից մեկ տարի անց, երբ Բելլը մեքենան կանգնեցրել էր դաշտ տանող դարպասի մոտ, և նրանք ճաշում էին մեքենայի մեջ, դաշնամուր լարողն ասաց.
– Ինձ կասես, հա՞, եթե շատ եմ չարչարում քեզ։
– Չարչարո՞ւմ, Օուեն։
– Ամբողջ շրջանով մեկ վարելը։ Ինձ մեքենա նստեցնելն ու իջեցնելը։ Նստել-լսելը։
– Չես չարչարում։
– Դու շատ լավն ես, շատ համբերատար։
– Չեմ կարծում՝ լավն եմ։
– Ես գիտեի, որ այն կիրակի եկեղեցում էիր։ Զգում էի օծանելիքիդ բույրը։ Նույնիսկ երգեհոնի մոտ էի զգում։
– Երբեք չեմ մոռանա այդ կիրակի օրը։
– Ես սիրեցի քեզ, երբ թույլ տվեցիր քեզ ցույց տալ գերեզմանները։
– Ես քեզ շատ ավելի վաղուց էի սիրում։
– Չեմ ուզում հոգնեցնել քեզ դաշնամուրներով։ Թե ուզում ես, կարող եմ վերջ դնել։
Բելլի մտքով անցավ, որ այո, նա դա կարող է էր անել իր համար: Շատ բան չի կարող տալ կնոջը, մի առիթով ասել էր դաշնամուր լարողը, ընդամենը կույր մարդ է իր կյանքի մայրամուտին։ Խոստովանել էր, որ երբ առաջին անգամ ցանկացել էր ամուսնանալ նրա հետ, երկու ամսից ավելի չէր համարձակվել դրա մասին խոսել՝ ավելի լավ, քան Բելլը, իմանալով՝ ինչի կդատապարտվեր նա, եթե «այո» ասեր։ «Ի՞նչ տեսք ունի Բելլը հիմա»,- մի քանի տարի առաջ հարցրել էր Վիոլետին։ Սկզբից Վիոլետը չէր պատասխանել, բայց հետո ասել էր. «Բելլը դեռ ասես աղջիկ լինի»։
– Ես չէի ուզի, որ թողնես գործդ։ Երբեք, Օուեն։
– Դու շատ բարեսիրտ ես, սիրելիս։ Չասես՝ լավը չես։
– Ես էլ եմ տնից դուրս գալիս։ Ավելի շատ, քան երբևէ։ Ինձ դուր են գալիս այդ փողոցներն ու տները, որոնց գոյության մասին չգիտեի նույնիսկ։ Քաղաքները, որտեղ երբեք չէի եղել։ Մարդիկ, որոնց չէի ճանաչել։ Առաջ դրանք անհասանելի էին ինձ համար:
«Անհասանելի» բառը բերանից թռավ, բայց դա նշանակություն չուներ։ Նա չպատասխանեց, որովհետև դա իր ոճը չէր. նա հասկանում էր՝ ինչի մասին է խոսքը։ Այն կիրակի օրվանից հետո, երբ նրանք փորձում էին ճանաչել իրար, նա ասաց, որ հաճախ էր պատկերացրել Բելլին իր եղբոր արհեստանոցում աշխատելիս, մարդկանց գնումները փաթեթավորելիս, ինչպես մի անգամ փաթեթավորել էր նաև այն ժամացույցը, որ նա գնել էր Վիոլետի ծննդյան տարեդարձին։ Պատկերացրել էր՝ ինչպես է Բելլը երեկոյան փակում պատուհանափեղկերն ու կողպում արհեստանոցի դուռը, ապա բարձրանում երկրորդ հարկ՝ ժամանակը եղբոր ընտանիքի հետ անցկացնելու։ Երբ արդեն ամուսնացել էին, Բելլը նրան ավելին պատմեց, պատմեց՝ ինչպես էր անցել իր կյանքի օրերի մեծ մասը, որ իր ունեցած միակ բանը հավերն էին եղել: «Ճաշակով է հագնվում»,- ավելացրել էր Վիոլետը, երբ ասել էր, որ կինը, ում մերժել էր իր ամուսինը, դեռ աղջնակի տեսք ուներ։
Նրանք ոչ մի տիպի մեղրամիս չէին ունեցել, բայց հարսանիքից մի քանի ամիս անց դաշնամուր լարողը հետաքրքրվել էր՝ արդյոք ճամփորդությունը շատ չի ծանրաբեռնի Բելլին, և նրան տարել էր այն ծովափնյա հանգստավայրըը, որտեղ ինքն ու Վիոլետը շատ անգամներ իրենց մեկշաբաթյա հանգիստն էին անցկացրել։ Նրանք կանգ էին առել նույն պանսիոնատում՝ «Սան Սուսի»-ում, զբոսնել էին երկար դատարկ ափով, բլուրներով ու արահետներով, որտեղ ֆուքսիաների մեջ ցատկոտում էին արտույտները։ Խմել էին Մալլիի պանդոկում և աշնան արևի տակ պառկել էին ավազաթմբերի վրա։
– Լավ բան մտածեցիր,- Բելլը ժպտաց նրան. ուրախ էր, որ ամուսինը ցանկանում էր երջանիկ տեսնել իրեն։
– Որ դիմանանք ձմռանը, Բելլ։
Բելլը գիտեր՝ նրա համար էլ հեշտ չէր։ Նրանք այնտեղ էին գնացել, որովհետև նա ուրիշ տեղ չգիտեր։ Նախօրոք զգացել էր՝ ինչ բարդ զգացմունքներ էր ունենալու այնտեղ գնալով։ Բելլը դա նրա դեմքին էր տեսել, տեսել էր այն ստոյիցիզմը, որով նա դա անում էր իր համար։ Ծովի ու ջրիմուռների հոտից հուզված՝ հոգու խորքում դաշնամուր լարողն իրեն մեղավոր դավաճան էր զգում։ Պանսիոնատում հնչում էին ձայներ, որ Վիոլետն էր լսել։ Ասես Վիոլետի համար էր հոկտեմբեր ամսին տարածվել ցախկեռասի բույրը։ Հենց Վիոլետն էր առաջինն ասել, որ աշնանային արևի տակ անցկացրած մեկ շաբաթը կօգներ դիմանալու ձմռանը. նա դա հիշեց այդ խոսքերն ասելուց անմիջապես հետո։
– Ես գիտեմ՝ ինչ կանենք,- ասաց նա։- Երբ վերադառնանք, քեզ համար հեռուստացույց կգնենք, Բելլ։
– Օ՜, բայց դու…
– Դու կպատմես։
Նա դա ասաց, երբ քայլում էին լուսաշտարակի մոտով, որ հրվանդանի վրա էր։ Նա Վիոլետին էլ կառաջարկեր հեռուստացույց գնել, բայց Վիոլետը հաստատ կասեր, որ դա իրեն չի հետաքրքրում։ Երևի կհակառակվեր, կասեր, որ, միևնույնն է, չի միացնելու, որ, ամեն դեպքում, միայն հիմարություններ են ցույց տալիս։ Փոխարենը, Բելլն ասաց.
– Դու շատ բարի ես իմ նկատմամբ։
– Չէ, չէ։
Երբ մոտեցան լուսաշտարակին, նա ձայն տվեց, և լուսամուտից մի մարդ արձագանքեց։
– Մի րոպե,- ասաց տղամարդը։
Մինչև կհասցներ դուռը բացել, երևի արդեն կռահել էր, որ իր իմացած կինը մահացած էր։
– Չխմե՞նք մի ումպ,- առաջարկեց նա, երբ արդեն ներսում էին ու խոսել էին Վիոլետի մահվան ու երկրորդ ամուսնության մասին։
Վիսկի լցրեցին, և Բելլը զգաց, որ երեք բաժակներն իր պատվին բարձրացրեցին, թեև դրա մասին ոչինչ չասացին։ Պանսիոնատ վերադառնալու ողջ ճանապարհին անձրևում էր։ Արձակուրդի վերջին երեկոն էր։
– Լավ բան է ձմռան համար,- ասաց նա, երբ հաջորդ օրը Բելլն անձրևի տակ մեքենան էր վարում։- Նկատի ունեմ՝ հեռուստացույցը։
Այն բերեցին և տեղադրեցին նախկինում հյուրասրահ կոչված փոքրիկ սենյակում՝ խոհանոցին կից։ Այստեղ էին նրանք հիմնականում նստում, այստեղ էր նաև ռադիոն։ Հեռուստացույցը բերելուց երկու շաբաթ անց Բելլը մի փոքրիկ սև հովվաշուն ձեռք բերեց. մի ֆերմեր չէր ցանկացել պահել շանը, որովհետև շունը վախեցել էր ոչխարներից։ Այս շունը դարձավ նրանը և միշտ նրանը համարվեց։ Բելլը կերակրում ու խնամում էր նրան։ Սովորեցրեց իրենց հետ ավտոմեքենայով տարբեր տեղեր գնալուն։ Նրան նոր անուն տվեց՝ Մեգգի, որին շունը շատ արագ սկսեց արձագանքել։
Նույնիսկ հեռուստացույցն ու շունը, տանն ինչ-որ բաներ ավելացնելն ու ինչ-որ բաներից ազատվելը, անկեղծ հավաստիացումը, որ սիրված է, որ լավն է, Բելլի համար ոչինչ չէին փոխում։ Կինը, որ այդքան երկար ժամանակ բռնել էր նրա ամուսնու ձեռքը, ով նրան ուղեկցել էր տարբեր տների սենյակներ, որտեղ նա նոր կյանք էր տվել դաշնամուրներին, դեռ գոյություն ուներ։ Ոչ հոգնեցուցիչ ուրվականի, աններողամիտ անորոշ տեսիլքի նման, այլ այնպես, ասես նրա մի մասը մնացել էր այն տղամարդու մեջ, ում սիրել էր։
Այլ մարդկանց ոչ բնորոշ զգայնությամբ Օուեն Դրոմգուլդը շարունակում էր զգալ իր երկրորդ կնոջ սրտնեղությունը։ Բելլը գիտեր դա։ Ահա թե ինչու էր նա առաջարկել հրաժարվել աշխատանքից, ինչու էր նրան տարել Վիոլետի ծովափն ու այնտեղ տանջվել մեղքի զգացումից, ինչու էին հայտնվել հեռուստացույցն ու հովվաշունը։ Նա կռահել էր՝ ինչու էր Բելլը փոխել խոհանոցի հատակի սալիկները։ Հպարտությամբ նրա համար բաժակ էր բարձրացրել մի մարդու ընկերակցությամբ, ով ճանաչել էր Վիոլետին։ Հպարտությամբ Բելլի հետ նստել էր պանսիոնատի ճաշասենյակում ու Մալլիի պանդոկում։
Բելլն աննընդհատ հիշեցնում էր ինքն իրեն այդ ամենի մասին։ Ստիպում էր ինքն իրեն հիշել «Ջեյմս Ջոնսոն»-ով լի գավաթը, որ լուսաշտարակի պահարանից էին հանել, ինքն իրեն սպիտում էր հիշել պանսիոնատում հնչող ձայները։ Նա հասկանում էր, ձեռքից եկածն անում էր Բելլին մխիթարելու համար, նրա ամեն արածում ջերմություն կար։ Բայց Վիոլետը նրան կպատմեր՝ ինչպիսին էին ոլորանին աճած ծառերի տերևները։ Վիոլետը կհայտներ, որ մակընթացություն կամ տեղատվություն է սպասվում։ Չափազանց ուշ դա հասկացավ Բելլը։ Վիոլետն իր կույր ամուսնու տեսողությունն էր եղել։ Վիոլետը շնչելու տեղ չէր թողել իրեն։
Մի օր, երբ դուրս եկան այն տնից, որ ամենահեռուն էր իրենց այցելած տներից, և Բելլն առաջին անգամ էր այնտեղ լինում, դաշնամուր լարողն ասաց.
– Երբևէ այդքան մռայլ սենյակ տեսե՞լ ես։ Ի՞նչ ես կարծում՝ սրբանկարների՞ց է։
Բելլը հետ տվեց ավտոմեքենան, հետո ուղղեց այն ու փորձեց անցնել դարպասի միջով, որ երեսուն տարի առաջ չափից դուրս նեղ էին պատրաստել։
– Մռա՞յլ,- հարցրեց Բելլը՝ ավտոմեքենան վարելով գետի հունի նմանվող մի արահետով՝ փորձելով շրջանցել ողողափոսերը։
– Մենք միշտ մտածում էինք՝ գուցե նկարների նկատմամբ հարգա՞նք էր պատճառը, որ ինչ-որ գունավոր պաստառներ չէին օգտագործել։
Բելլը չմեկնաբանեց։ Նա ավտոմեքենան հանեց ասֆալտապատ ճանապարհի վրա և շարունակեց լուռ վարել ճահճապատ տարածքով։ Նա պարզորոշ պատկերացրեց սրբապատկերներն այն սենյակում, որտեղ միսիս Գրենագանի դաշնամուրն էր։ Աստվածածինն ու մանուկ Հիսուսը, Սուրբ Սիրտը, Սուրբ Կատերինեն իր ջրաշուշանով, Սուրբ Կույսը միայնակ, Հրաշափառ Հիսուսը։ Սրբապատկերները կախված էին խամրած շագանակագույն պատերին, իսկ բուխարու վրա և անկյունակ-պահարանում արձանիկներ էր դրված։ Միսիս Գրենագանը թեյ և թխվածքաբլիթներ էր բերել այդ փոքրիկ մելամաղձոտ սենյակ ու խոսել էր կամացուկ, ասես սրբավայրում էր։
– Ի՞նչ նկարներ,- հարցրեց Բելլն առանց գլուխը պտտելու, թեև կարող էր. երթևեկող այլ մեքենաներ չկային, իսկ ճահճոտ ճանապարհն ուղիղ էր։
– Նկարներն էլ այնտեղ չե՞ն։ Սրբանկարներ չկա՞ն ամբողջ սենյակով մեկ։
– Երևի հանել են։
– Այդ դեպքում ի՞նչ էր այնտեղ։
Բելլը թեթևակի արագացրեց ընթացքը։ Ասաց՝ չգիտես որտեղից ինչ-որ աղվես էր դուրս ցատկել ու կանգնել ճանապարհի ձախ կողմում։ Ասաց՝ անշարժ կանգնած է, ինչպես աղվեսներին է հատուկ։
– Ուզո՞ւմ ես կանգնել, նայել, Բելլ։
– Չէ, չէ, արդեն գնում է։ Ո՞վ է նվագում այդ դաշնամուրը։ Միսիս Գրենագանի դո՞ւստրը։
– Այո։ Բայց նա տարիներով չի տեսել այդ աղջկան։ Մենք մտածում էինք՝ գուցե այդ սրբապատկերնե՞րն են վանել նրան։ Ի՞նչ է հիմա պատերին։
– Զոլավոր պաստառ,- ասաց Բելլն ու ավելացրեց,- և դստեր լուսանկարն էր դրված բուխարու վրա։
Որոշ ժամանակ անց՝ մեկ ուրիշ օր, երբ նա ասաց, որ Մինայի մենաստանի միանձնուհիներից մեկի այտերը հասուն խնձորի պես կարմիր են, Բելլն ասաց, որ այդ միանձնուհին վերջերս կավիճի պես սպիտակ է, դեմքը՝ նիհարած ու թոշնած։
– Երևի հիվանդացել է,- ասաց դաշնամուր լարողը։
Ի վերջո, ինքնավստահություն ձեռք բերելով, առանց մտահոգվելու մարդկանց կարծիքներով՝ Բելլն արմատախիլ արեց Վիոլետի ծաղկանոցի բույսերն ու ծաղկանոցում սիզախոտի սերմեր ցանեց։ Ամուսնուն ասաց, որ Դուսիի ավտոտնակում փոփոխություն են արել. «Էսսոյի» փոխարեն հիմա «Թեքսաքո» է գրված։ Նա նկարագրեց «Թեքսաքո»-ի տարբերանշանը, մեծ կարմիր աստղն ու բացատրեց տառերի դասավորությունը։ Նա խուսափում էր Դուսիի ավտոտնակում կանգ առնելուց, որ հանկարծ այնտեղ խոսակցություն չծավալվեր, հանկարծ ամուսինը Դուսիին չհարցներ՝ մի՞թե «Էսսոն» իրեն չէր արդարացրել, թե՞ ուրիշ բան էր եղել։ «Չէ, չէի ասի՝ արծաթափայլ է,- ասաց Բելլը Բարնագորմ հաուսի նախասրահում գտնվող սիրամարգի մասին։- Եթե մի լավ մաքրվեր, վստահ եմ՝ տակն ամբողջովին պղնձագույն է»։ Վերևի հարկում՝ սանղդահարթակի երկու կողմերում դրված բազմոցների վրա, հայտնվեցին նոր ծածկոցներ՝ երփնագույն քրիզանթեմների փնջերով։ «Վտի՞տ, չէ, չէի ասի, թե վտիտ է,- ասաց Բելլը՝ ձեռքին ամուսնու հոր լուսանկարը։- Ես կասեի՝ առնական դեմք ունի»։ Դպրոցի ուսուցիչը, որի ատամները մի ժամանակ նկարագրվել էին որպես ծուռումուռ, արհեստական ատամներ էր ձեռք բերել, իսկ ժպիտն ավելի լուրջ ու զուսպ էր դարձել։ Ժամանակն, ըստ երևույթին, լվացել էր ՄըքՔիրդիների տան ճակատի վառ սպիտակ գույնը. այն գրեթե մոխրագույն էր դարձել։ «Անմուռուկի գույնի են՝ կապույտ,- մի օր ասաց Բելլը սարերի մասին, որ կապույտ գույն էին ձեռք բերում՝ կախված եղանակից։- Դու դժվար թե պատկերացնես»։ Դաշնամուր լարողի տանն այլևս երբեք չասացին, որ սարերի կապույտը նման էր ծխի բաց կապույտ գույնին։

Օուեն Դրոմգուլդն իր մատները սահեցրել էր ծառերի կեղևների վրայով։ Նա տարբերում էր ծառերը՝ ըստ տերևների ուրվագծի։ Նա տարբերում էր որոճի և մորենու թփերի փշերը։ Նա ճանաչում էր թռչուններին իրենց դայլայլով, շներին՝ հաչոցով, կատուներին՝ ըստ նրա, թե ինչպես էին հպվում իր ոտքերին։ Նրանն էին գերեզմանաքարերի տառերը, երգեհոնի ստեղները, իր ջութակը։ Նա տեսնում էր կարմիրը՝ փշարմավի և չմենու պտուղների գույնը։ Զգում էր նարդոսի և ուրցի բույրը։
Այդ ամենը ոչ ոք նրանից չէր կարող խլել։ Եվ կարևոր չէր, որ մի գիշերվա մեջ խոհանոցի բռնակները գունաթափվել էին։ Կարևոր չէր, որ խոհանոցի լուսամփոփի վրա ճաք կար, որի մասին երբեք չէր լսել։ Կարևորն այն վնասն էր, որ հասցվել էր այնպիսի փխրուն բանին, ինչպիսին երազն էր։
Կինը, որ իր առաջին ընտրությունն էր, ձանձրալի հագուկապ էր ունեցել. նա արդեն ամեն բան հասկացել էր։ Ավելի շատ նրա լռությունից և ձայնի տոնից, քան բառերից։ Նրա սպիտակ մազերն անփույթ թափված էին եղել ուսերին, իսկ մեջքը կռացել էր։ Նա նայում էր շուրջն ու տեսնում էր իրենց գործերով զբաղվող երկու ծերունիների՝ անհամեմատ ծեր, քան այն ժամանակ, երբ վայելում էին իրենց չծերացող երջանկությունը։ Նա նույնիսկ ճանճ չէր սպանի, այնպիսի մարդ չէր, որին կարելի էր նախանձել, բայց, իհարկե, նոր կնոջ համար էլ դժվար էր դիմանալ անցյալի երջանկության հետապնդմանը, ընդունել անցյալի պարզության մարտահրավերը։ Նա իրեն երկու կանանց էր տվել. չէր կարողացել հեռանալ ո՛չ առաջինից, ո՛չ երկրորդից։
Ամեն հաջորդ տունը, որտեղ դաշնամուր կար, իր հետ բերում էր նոր հակասություններ։ Միսիս Պուրթիլի մարգարիտները, պարզվեց, օպալներ էին։ Կիլիաթում գրենական պիտույքներ վաճառողի մեռելագույն մաշկը պեպենոտ էր։ Օգիլի ճանապարհին երկու շարքով աճած ծառերը հաստա՞տ հաճարենիներ էին, կաղնիներ չէի՞ն։ «Իհարկե, իհարկե»,- համաձայնում էր Օուեն Դրոմգուլդը, որովհետև արդարացի կլիներ համաձայնել։ Բելլին չէր կարելի մեղադրել նկրտումներ ներկայացնելու համար, իսկ նկրտումներն առանց վնասաբերության, կործանարարության չեն լինում։ Ի վերջո, Բելլը հաղթելու էր. հաղթում է նա, ով ապրում է։ Դա նույնպես արդարացի էր թվում. չէ՞ որ առաջինը Վիոլետն էր հաղթել, և նրան էին բաժին ընկել լավագույն տարիները։

Անգլերենից թարգմանությունը՝ Լիլիթ Պետրոսյանի