Արաքս Շահինյան | Ձայնի ճամփորդը. Թեհրան

Արաքս Շահինյան, Թեհրան, Գոլեստանի պալատ, 2022

Մորաքրոջս՝ Ք. Ս.-ին

 Իրանի Իսլամական Հանրապետությունում 1401 թվականն է։ Սաղմի գինը հղիության արհեստական ընդհատման դեպքում 480 միլիոն թուման է տղա երեխայի համար (մոտ 16.000 դոլար), 240 միլիոն՝ աղջկա: Սեռն անհայտ երեխայի գինը 360 միլիոն է։ Տղամարդու գինն այս տարի սահմանվել է 600 միլիոն թուման, կնոջ գինը՝ 300 միլիոն. մահվան ելքով պատահարների դեպքում մեղավոր կողմն այսքան է վճարում տուժողի բարեկամությանը։ Քայլում եմ ողջ իմ 300 միլիոնանոց վտիտ գոյությամբ Մոթահարի՝ վեց միակողմանի գոտի ունեցող պողոտայի փոշեխռիվ մայթով, քաղաք խուժած անապատային քամին հեռավոր բեդվինների մոտավոր ձայնն է լցնում ունկերս ի վար՝ դեպի հոգի, որն այստեղի օդաղտից մի բուռ է դարձել, այն 300-ն էլ չարժե: Գլուխս անընտել գլխաշորն է սքողում, փոխադարձ անհամերաշխությունից ուզում է հանձնվել քամուն, գնալ իրեն հասկացողի մոտ, չեմ թողնում, որովհետև խարազանում են գլխաբաց կանանց: Իրանի Իսլամական Հանրապետությունում 1401 թվականն է:

Մարմինս ուղղահայաց ոչինչ դարձնող լայն, քամուն հյուրընկալ շորերս ուր որ է կբզկտեն ոսկորներս այդ փողփողուն հարվածներով, դանդաղ ցիրուցան կլինեմ քաղաքով մեկ, ինչպես Ֆարոխզադի հետմահու հոգին՝ մայրուղիներին: Կտեսնե՞մ քեզ գոնե այս անգամ, կին բառացած: Միլիոնավոր հին մեքենաների դատապարտված շքերթի մեջ աչքս ընկնում է մի բեռնատարի. թափքին «սեփեհր» է գրված, երկինք է նշանակում, ինչպես Սեփեհրիի պոեզիան, որն ամենաշռայլ հրավերն է «լռության տողում մեռնելու»: Մահվան ձևերից՝ առայժմ քունը:

Խարխուլ մեքենաներից հնչող հայտարարության ձայնագրությունն է արթնացնում Թեհրանը, հանց ազան հանապազօրյա. մետաղական թափոն են գնում՝ «ահանալաթ, զայեաթ, սամովար… խարիդարա՜մ» (երկաթեղեն, անպիտան ապրանք, սամովար… կգնեմ). մեկը լիներ, այդ մեքենաները գներ: Պոետիկ առոգանությամբ, ոչինչ չունեցողի ազատությամբ հայտարարվող այս նախադասության պատճառով մտածում եմ պարսկերենի՝ սովորական բանը ձայնով գեղգեղելու սիրախաղի մասին, որը, երևի, շոգից ու պարապությունից է ծնվել, հիշոցքներ տեղում շուտ արթնացող այդ առևտրականների ողջ գիլդայի գլխին, և հիշածիս հանկարծահասությունից սիրտս կարճ կանգ է առնում։ Հինգշաբթի է այսօր՝ շաբաթվա միակ օրը, երբ թույլատրված է գնալ քաղաքի Զահիր-օդ-դոուլեհ պանթեոն, որտեղ կառավարության պոետիկ հույզերը չշարժած գրողների, երաժիշտների, այլ արվեստագետների խոնջավաստակ մարմիններն են հանգչում: Այցելություններ թույլատրված են բացառապես շաբաթվա այդ մի օրը, առավոտյան 10-ից 12-ը՝ կանանց համար, 12-ից 4-ը՝ տղամարդկանց: Չուշանամ, մտածում եմ, արագ պարուրվում անզմուռս փաթաթաններիս մեջ և ընկերակցիս հայտնում՝ ուզում եմ սիրելիի գերեզման այցելելու պարսկական չքնաղ ծեսն անել: Այդ չքնաղ ծեսը գերեզմանաքարը նախ լվանալն է, այնուհետ՝ վարդաջրով օծելն ու անուշահոտության մեջ երգելով կամ պոեզիա կարդալով վարդաթերթեր շաղ տալը: Վարդաջրով, սպիտակ վարդերով, նախօրոք ընտրված բանաստեղծություններով և հուզմունքից հևիշունչ կանգնած եմ գերեզմանատան մուտքի դիմաց, ճաղերը մարդկային անտարբերությունից ծաղկել են ինքնաբույս գալարաթփերով, ինչն անվախ սիրունություն է հաղորդում «հանգուցյալ» բառին: Վերակացուն բացում է դարպասը, բարևիս պատասխանում հարգալից և առանց աչքերիս նայելու (որովհետև անծանոթ կանանց այս երկրում նայելը լավ չէ, ճիշտ չէ), աներևույթ հանդիսավորությամբ քայլում եմ առաջ: Մուտքից ձախ է ծառոտ, կենդանի մարդկանցից դեռևս դատարկ գերեզմանատունը, հիմնականում` համեստ, ինչը մերթ ընդ մերթ ընդհատվում է ճոխության հավակնություններով. ապակեպատ, սովորականից բարձր տապանաքարեր կան, ապակիներից ներս՝ անօդ այդ տարածքում, ֆոտոսինթեզի և ընդերքից եկող խոնավության արդյունքում փարթամացած մոլախոտն է, օձի պես կուլ է տվել քարը՝ ընդունելով վերջինիս ուրվագծերը, դուրս գալու տեղ չունի, սարսափելի տեսարան է: Տափակ, հիմնականում միանման գերեզմանասալեր են շուրջբոլորը, տարածքն ամենահարմարը չէ մեզ հատկացված կանացի այդ 2 ժամում հանգիստ զննելու համար, վախենում եմ չգտնել նրան: Հուսահատությունն ավելի է խորանում ամենուր պարսկերեն (բնական է) գրությունների պատճառով, «այսինքն՝ կարող եմ կողքովդ անցնել ու չճանաչել քեզ», մտածում եմ, ընկերակիցս փորձում է հանգստացնել՝ ինքը կփորձի կարդալ բոլորը հերթով: Կեսին չհասած՝ մեզ դուրս կհանեն ախր: Գլխահակ քայլում եմ անհասկանալի տապանագրությունները «կարդալով»՝ հորինելով անուններ ու մահվան առեղծվածային հանգամանքներ միայն ականջով ընկալելի այդ լեզվով, և հավատով ասում լուռ. «Ձա՛յն տուր ինձ, Ֆուրու՜ղ, և ես կլսեմ, ղողանջի՜ր քո դյուրալուր ձայնով, քեզ լսել եմ տանը, հիմա քո տանն եմ, ձայն տուր, որ այստեղից չգնամ ծաղիկներով», ասում եմ ու լաց լինում: Հավատալ՝ նշանակում է չիմանալ, ասում էր Սիմոնա Վեյլը մաքուր դավանաբանական համատեքստում, «հավատում եմ, որովհետև չգիտեմ», կրկնում եմ անհամատեքստ, ավելին՝ պահի հրամայականով և հնազանդ, ինչպես հնազանդվում են բացառապես կանայք բացառապես կանանց: Ու հիմա, մի կողմ թողնելով ցանկացած գրական հնար ու փոխաբերություն, գրում եմ եղելությունը: Գլուխս առանց իմ կամքի վեր է ձգվում ու թեքվում ձախ՝ այն ուղղությամբ, որով պիտի գնամ, բարձրանում եմ ինչ-որ աստիճաններ չուզելով, ու ակնատ, ոչինչ չհասկանալով քայլում դեպի սպիտակ մարմարը, որը ներսից անշտապ ճաքեր ունի, հատկապես երկուսը՝ սպառնալի խորն ու ցավոտ: Այս խոցերը հեռվից կարմրատակում են զերթ երակներ պայթած: Մոտենում եմ, ապշած նայում շիրմաքարին ու հիշում նրա անվան պարսկերեն տառերի վայելչագրական վերուվարը, տեսողական հիշողությամբ հասկանում՝ գտել եմ, կարծես: Կանչում եմ ընկերակցիս, արցունքախառը՝ «սա՞ է», լուռ ժպտում է՝ «սա է, ինչպե՞ս իմացար», իջնում եմ, ձեռքս հպում մեռելասառը քարին, մատով զգույշ, չցավեցնելով սահում պայթած երակների վրայով ու պատասխանում. «լսեցի»: Ափերս լցվում են վարդաջրով, սրա բարձրաղաղակ հոտն անմիջապես փակում է շնչափողս, գլուխս լցնում Շիրազի վարդերով ու հաֆեզյան գուշակություններով (պարսիկները Հաֆեզի սիրային պոեզիայից պատահական տողեր կարդալով գուշակություններ են անում և հավատում դրանց): Վարդակաթում են երկփեղկված ափերս՝ թրջելով արմունկներս, ցողում քիչ առաջ լվացված մարմարը, կաթիլները շտապկոտ ուղղվում են փորագրված «Ֆուրուղ Ֆարոխզադի» մեջ, ջահավառում անունը՝ հանց մորենի մովսիսական, որն այրվում է, բայց չի մոխրանում։ Այս լուռ ծեսը մարմնանում է իբրև շարժումների տեքստ աչքիս առաջ: Վարդեր եմ զոհաբերում գերեզմանին, որովհետև զոհը զոհ է պահանջում, կատարյալ զոհը՝ հոգի («Եթէ ուզէիր՝ պատարագ կը մատուցեինք, բայց դու ողջակէզներ չես սիրում։ Խոնարհ հոգին է պատարագն Աստծո», Սաղմոս 50, 18-19): Ավելի ուշ մեզ մոտեցած կանանցից մեկը հարցնում է. «Դո՞ւ ես վարդեր բերել, գեղեցկացրել Ֆուրուղին»։ Ընկերակցիս խնդրում եմ փոխանցել՝ Ֆուրուղը գեղեցկանալու կարիք չունի, ես ի՛մ հոգնած հոգին եմ գեղեցկացրել: Օտարազգի մեկիս շնորհակալ լինելու նրա խոսք-շոյանքները թող դառնան թափանցիկ և տեղավորվեն այս նախադասության բառերի միջև ծաղկած բացատներում: Մի երիտասարդ աղջիկ թատերական դանդաղությամբ բացում է պոեզիայի գիրքը, սկսում ոգել Ֆարոխզադ պարսկերեն: Ցածր է կարդում, առոգանությունից բացի՝ ոչինչ չեմ լսում, կանանցից մեկը խնդրում է մի քիչ բարձր կարդալ, ինչին ի պատասխան՝ «սրտիս մեջ եմ ուզում կարդալ, սրտիս ձայնով պիտի կարդամ»: Լուռ կանգնած հազիվ լսում ենք սրտաձայն Ֆարոխզադ բոլորս, և վերստին ինձ ցնցում է պարսկերենը՝ բառի հնչողության ու բովանդակության անտարրալուծելիությունն ընդունած իբրև պարտություն, իբրև հաղթանակ: Տղամարդկանց նոսր հոսքը հուշում է՝ դուրս գալու ժամն է: Իրանի Իսլամական Հանրապետությունում 1401 թվականն է։

Երեկոն ծանր է, տաք է Թեհրանում, շահիդների՝ սրբազան նահատակների և կարկառուն կրոնավորների հսկա դիմանկարներով դժգույն շենքերն անհամահունչ ձուլվում են հանրային այգիների դրախտին, երբ սրընթաց վարում ես քաղաքի էստակադներով: Երբ քայլում ես, սկզբում չհասկանալով արագ հոգնությանդ պատճառը (աղտոտված օդն է), հազրեվարդի անսպասելի շարաններն են զարմացնում՝ ի՞նչ գործ ունի իտալական խոհանոցի նրբահամ այս զարդը Թեհրանի փողոցներում, և պարզվում է՝ քաղաքապետարանի հրահանգն է՝ պատել քաղաքն այս աննկուն բույսով, որովհետև բոլորովին քմահաճ չէ, սիրում է արև և սակավաջուր կյանք, հեշտ է բազմանում՝ իսկական նվեր Թեհրանապատին: Իտալացիների ականջից հեռու՝ ասում են՝ պարսկական գերեզմանոցների ամենատարածված բույսերից է վերոնշյալ պատճառներով: Սերվանտեսն ընդհանրապես ամոքիչ հմայություն է վերագրում սրան, երբ Դոն Կիխոտին ու Սանչո Պանսային գիշերակացի ընդունած հովիվներից մեկը խելագար իդալգոյի արնահոսող ականջին է դնում աղով տրորած հազրեվարդի խյուս ու հավաստում՝ կբուժվի, ինչը լինում է, բայց կրկնել չարժե։

Թեհրանի գրքի  33-րդ միջազգային տոնավաճառ եմ գնում հրաճարակ կեսօրին՝ հոսելով ահաբեկիչ մեծության նորակառույց մզկիթի էյվանների[1] միջով ինչպես ջուր ստվերաբաղձ, դանդաղ գոլորշացող, և դուրս գալիս 19-րդ դարի ամերիկյան պոեզիայի հրաշալի հրատարակչությամբ հավաքածուն, Հեգելի գեղագիտությանը վերաբերող դասախոսությունների հաստափորը և այլ աներևակայելի գրականություն կուլ տված ուսապարկով։ Սրա՝ ողնաշարս երջանկությամբ ճզմող ծանրությունն ամենաթեթև բանն է այս քաղաքում: Ուղևորվում եմ Դարբանդ՝ անցնելով թաղամասով, որի անունը «Սեյեդ խանդան»՝ խնդուն Սեյեդ է. ի՜նչ անհավակնոտ, օրինակելի քաղաքային գեղեցկություն: Բանն անվանարկելու պարսկական այս տաղանդը շարունակում է սիրտս բացել արդեն փողոցների անվանումներով. Հրեշտակի փողոց ունեն։

Քաղաքի գեղատեսիլ արվարձան Դարբանդն ուղիղ սարերի տակ է, որտեղ ազգային ուտելիքը և հյուրասիրության կոչերն են դարան մտած սպասում: Առաջինը հյուրասիրությունն է հրոսում: Թարգմանությունը փոխանցում եմ բառացի, որովհետև լեզվամտածողության այս ոլորանները ճիշտ և ճիշտ արևելյան զարդանախշերի ու երաժշտական թեմաների ուրվագծերն ունեն՝ հասկանալի և սահմանափակ։ Թերևս սա է պատճառը, որ պարսկերենին տիրապետող և երաժշտապես բոլորովին անականջ մեկը կարող է շնորհքին երգել պարսկական երգեր: Անհայտ մի բան ձեռքին՝ ճամփաս կտրող առաջին գեղեցկադեմ, ամրակազմ երիտասարդը՝ «էդ որ էսպես հպարտ գնում ես, էս պարսիկ տղի ինքնավստահությունը փչացնում ես, սրա համը չե՞ս տեսնելու», շարունակում ենք դարավանդն ի վեր, հաջորդը՝ «ինձ արհամարհես՝ Աստծու խռովը կգա», Տեր Աստված… Քիչ անց՝ «եթե սա ուտես, էդ սիրուն ունքերդ, որ հիմա կիտել ես, կբացվեն»: Կիտած ունքերով սար բարձրանալու անսպասելի լուրին տեղեկացվելուց հետո ուրախանում եմ հանկարծահաս հարաբերական լռությանը, բայց դատարկը լցնելու են գալիս բույրերը՝ անտարանջատելի, ուշաթափեցնող, միայն ղորմե սաբզին եմ ճանաչում, որովհետև չկա և չի կարող լինել աշխարհում մի մարդ՝ մեռած թե կենդանի, որ մի անգամ այդ խորեշտին ծանոթանալուց հետո մոռանա դրա քիմիոնահեն հաշվեհարդարը: Թվացյալ բազմազանության մեջ ընդամենը մի քանի անուն ուտելիք է՝ թթուներ ու չրեր՝ ինչ գույն ասես, խաշած բակլա՝ զահթարով կամ պապրիկայով՝ իբր այնքան կծու, որ ուտես, ականջներիցդ Շիրազի հազարան բլբուլները կժայթքեն (կերա, և ոչ մի թռչուն): Ծուլորեն սևացող կաթսաներով բաց կրակին եփվող այս բակլաների համար խելքամաղ են լինում տեղացիները, փորձում եմ նաև զահթարովը, խելքս մաղին չի մոտենում: Ինքնաշեն, բազմահարկ փռերում խորովվող եգիպտացորենն է մյուս արագ սպառվող ուտելիքը՝ կարագով ու նառշարաբով (անմահության էլիքսիր է սա, երբ ճիշտ են եփում, իսկ պարսիկները գիտեն ճիշտ եփել), և երկու տեսակի թանապուր՝ աշե դուղն ու աշե ռեշտեն: Չորթանով, բազմազան հատիկեղենով կամ արիշտայով, սխտորով, չոր անանուխով, տարբեր կանաչիներով ու տապակած խրթխրթան սոխով ապուրներ են, որոնք հանդիպում են իրանցիների՝ բերան-ափսե ճամփան հապճեպ անցնող գդալներին: Այս այլախառն հոտարանի ազդեցությամբ է, որ թվում է՝ հասկանում եմ՝ ինչ գործ ուներ Ջորջ Քլունիի ուրախ նկարն անցյալ օրը պատահած գերեզմանաքարի գովազդային վահանակին, բայց միայն թվում է: Երբ անցնում են հոտերը, գալիս է Արևելքը մանրամասն տեսնելու և մանրամասն չհասկանալու իմ հիմնական դրությունը:

Թեհրանի անկրկնելի այգիների հետ մրցում է միայն Մանդելա ռեստորանում մատուցվող տաք ղադեիֆը՝ վարդաջրով, պիստակի ու վարդի թափանցիկ թերթերով, սերուցքով քաղցրավենիք, որից հետո, բարիքից նվաղած, ես վերջապես ճանաչում եմ Շիրազի հազարան բլբուլներին: Արևելքի շիրինը սկսում է լեզվից, անցնում երաժշտության արյունատար համակարգով և մարմնանում իբրև ղադեիֆ, իբրև թույլատրելի հաճույքի բարձրագույն դրսևորում, իբրև քիմքի նամազ, որն ուտելն աղոթել է, չուտելը՝ կորուստ՝ ավելորդ կիլոգրամների ու կյանքի իմաստի:

Եվ այնուամենայնիվ, ինձ շարունակում է հուզել կինն այս երկրում՝ իրավազուրկ, չընկրկող, հնարիմաց, կռվազան, կիրթ, գեղեցիկ, գեղեցիկ, Աստված իմ, ի՜նչ ձեռքեր են նաղաշել այս ոչնչացնող աչքերն ու ստեղծագործ բերանը։ Լեզուների և պարսկական հնագույն մշակույթի դասախոս է, քաղաքավարության բառերը կոծկում են անտանելի լլկանքների բծերը, որոնք հասցրել է վաստակել հիսունը չբոլորած և որոնք դուրս կգան մեր խոսակցության վերջում միայն, երբ կտեսնի՝ բանը բանից անցել է, խոսում ենք համամարդկային լեզվով՝ ուշադրության ու կարեկցանքի։ Բիբերը մեծ, սև լուսիններ են, սրանց անթարթ նայելիս ականակիր մութը բեկբեկվում է, դառնում ցանցկեն մողարնաս[2]։

Պատմում է ինձ մեծ պարսկական հեքիաթը, որի գլխավոր հերոսները զուրխունե[3] են պարում, հետո դյուցազնացած՝ մեկտեղվում Սիովաշի առասպելական մարմնի մեջ, որին ծնեց և սպանեց Ֆերդոսին։ Սիովաշն անմեղի անտեղի թափած արյան խորհրդանիշն է նախաիսլամական Իրանում, որն ավելի ուշ կիսլամանա Մուհամեդ մարգարեի թոռներից մեկի՝ Իմամ Հոսեյնի կերպարի մեջ, որովհետև սրան էլ սպանեցին հանիրավի։ Պատմում է՝ զրադաշտականներն անհիշելի ժամանակներում բանավոր էին փոխանցում աշխարհի լավն ու վատը, որովհետև գիրը համարում էին սատանայական գործ՝ ահրիման, ինչը բառացի քաոսի, ավերածության, չարի էությունն է՝ նեռը, ու ես հիշում եմ հայ դիցաբանության Գրող հոգեառին, որն անդրաշխարհի դռանը թիկնած գրի էր առնում մեղսավորների անունները՝ գեհեն-փուռը տալու համար (այստեղից էլ՝ «գրող ու ցավը», «գրողի ծոցը»)։ Գրից վախենալու այս նանրապաշտությունն ամենաուղիղը ժառանգել են ավտորիտար ռեժիմներն ու շատախոսները։ «Գրելու եմ Ձեր մասին», ասում եմ վրահաս գեղեցկությունից կարկամած, «անունս չտաս», ժպտում է շոյված ու մտավախ: Հրաժեշտից առաջ կորչում է սև հիջաբի մարդահասակ պարկեշտության մեջ և հեռանալիս հիշեցնում Էթվուդի «Աղախնի պատմությունից» մի դրվագ, որտեղ ցրտաշունչ մի օր դեռևս մանկահասակ Օֆֆրեդի պուրիտան մայրը բադիկներին կերակրելու պատրվակով առաջարկում է գնալ զբոսայգի, այնինչ՝ գրքեր ու մերկ կանանց նկարներով ամսագրեր վառելու հանրային ամոթանք-տոնին են մասնակից դառնում։ Եվ հիշում է Օֆֆրեդը՝ ինչպես էին կրակի բոցերն օդում բացում ամսագրերի էջերն ու կլլում մերկ կանանց մարմինների մասերը՝ դարձնելով դրանք սևաթույր մոխիր։ Հիջաբն անառակությանը հաղթած սևաթույր այդ մոխրի կուտակումն է։ Հեռացող նրա ուրվագիծը հեռացնում է Արևելքը, ինձ սրտնեղող երկրորդական խնդիրներից ապարոշ ձևում, դնում գլխիս՝ իբրև թագ ունայնահյուս:

Դեռ շատ բաներ կան այստեղ ձեզ ցույց տալու, օրինակ՝ հարկահավաք պաշտոնատուն դարձած նախկին հարեմները, շահերի նստավայրերից թանգարանների վերածված հրաշակերտ շինությունները, դրանց ներսում պահվող անչափելի հարստությունը, որն ուղիղ համեմատական է ճոխության հանդեպ տածած իմ ձանձրույթին, քաղաքական մեծ որոշումների կայացման կուլիսային գործակալ Մեծ բազարը, որի անկյուններից մեկում գնդակահարեցին Գրիբոյեդովին 1829-ին և ստիպված եղան Թեհրանի հենց կենտրոնում կես քաղաքի չափ հող փոխհատուցել՝ իբրև արյան գին, որտեղ այսօր Ռուսաստանի դեսպանատունն է՝ երևի ամենամեծ դեսպանատունն աշխարհում, բազարի ներսում ուղտերի համար նախատեսված քարվանսարաները, աշխարհի բոլոր համեմունքներն ու դրանց գովերգելու ռուբայաթները, բառեր զավեշտալի, օրինակ՝ «քյադո»-ն (դդմիկ), «քյադո թամբալ»-ը (դդում), «յարո»-ն (անծանոթ մեկին այսպես են հիշատակում առօրյա խոսքում)… Բայց որպես հավերժ ճամփորդ՝ ես միշտ տեսնում եմ ավելին, քան կարող եմ գրել և գրում ավելին, քան տեսել եմ։

[1] Սրածայր կամար՝ իսլամական ճարտարապետության ամենախոսուն նշանակը։ Ըստ հիմնական պատմական աղբյուրների՝ Սասանյանների ժամանակներից է սերում։ Հետագայում արևմտաեվրոպական գոթական ճարտարապետությունն այն կփոխառի։

[2] Սրածայր կամարների խորն ընկած վերին հատվածներում խոռոչավոր բարդ փորագրազարդ՝ չքնաղ մանրանկարչությամբ պատված

[3] Երաժշտությամբ ուղեկցվող պարսկական ազգային մարզաձև