Արքմենիկ Նիկողոսյան | Եղիշե Չարենցին վերագրվող մի բանաստեղծության մասին

Բանաստեղծությունը

Եղիշե Չարենցի՝ 1996 թվականին Դավիթ Գասպարյանի աշխատասիրությամբ լույս տեսած «Նորահայտ էջեր» գրքում զետեղված է «Ինչ որ հույս էր…» սկսվածքով մի բանաստեղծություն:

Ինչ որ հույս էր,

Ինչ որ լույս էր՝ մնաց թերի,

Իմ խեղճ հոգիս

Այս վանդակում մնաց գերի:

Ապրենք հույսով,

Վաղվա լույսով, իմ սիրելի,

Տեսնենք վաղը,

Կամ ապագան ի՞նչ կբերի[1]:

Ժողովածուի ծանոթագրություններում նշված է. «Ինքնագիրը պահվում է ԳԱԹ, Չֆ, թիվ 98: Առաջին անգամ հրապարակել է Դ. Գասպարյանը (տես՝ Չարենցը և Ստալինը.– ԳԹ, 1988, 15 հուլիսի, թիվ 29): Տես նաև՝ ՈՉ, էջ 275: Անթվակիր է: Գրած պետք է լինի 1936 կամ 1937 թթ.»[2]:

Սեյրան Գրիգորյանի հոդվածն ու նկատառումները

Իր «Չարենցի անտիպ ժառանգության գնահատման մի քանի հարցեր» հոդվածում[3] Սեյրան Գրիգորյանը միանգամից ամրագրելով, որ «Ինչ որ հույս էր» բանաստեղծության «Ինքնագիրն ակնհայտորեն կեղծված է»[4], հետագա էջերում բերում է իր կարծիքը հաստատող բազմաթիվ, այդ թվում՝ անհերքելի փաստեր: Բնագրագիտական, տեքստաբանական, ոճական, համադրական վերլուծություններով, արխիվային նյութերի և հուշագրական հղումների վկայակոչմամբ՝ Սեյրան Գրիգորյանը ուղղակի կասկածի տեղ չի թողնում, որ բանաստեղծությունն ակնհայտորեն չի պատկանում Եղիշե Չարենցի գրչին, թեպետ, ինչպես գիտական պատշաճությունն է պահանջում, գրականագետը խնդիրը ձևակերպում է իբրև «այս կամ այն երկի հեղինակային պատկանելության» առեղծված, և իր ուսումնասիրությունը դիտարկում որպես «օգնություն» «առաջադրված վարկածի գիտական լուծմանը»[5]:

Բայց անգամ այս ուսումնասիրության հրապարակումն ու նրանում առկա փաստարկները[6], մանավանդ այն, որ «Չարենցի թղթերի մեջ չկա այս բանաստեղծության՝ նրա ձեռքով գրված ինքնագիրը, գործը չպետք է տեղ գտնի չարենցյան որևէ հրատարակության մեջ»[7], չխանգարեցին, որ «Նորահայտ էջերի» կազմող Դավիթ Գասպարյանը Չարենցին վերագրվող «Ինչ որ հույս էր» բանաստեղծությունը հետագայում զետեղի իր կազմած ժողովածուներից ևս մեկում[8]:

Բացի այդ, տարբեր հրապարակումներում, անդրադարձներում, հաղորդումներում, ելույթներում այդ բանաստեղծությունը մեջբերվել, արտասանվել, ներկայացվել և շարունակվում է մեջբերվել, արտասանվել, ներկայացվել որպես Չարենցի՝ բանտում ունեցած հոգեկան ապրումների արտահայտություն, երբեմն ավելին՝ որպես Չարենցի՝ մեզ հասած վերջին բանաստեղծություն:

Վահրամ Ալազանի  «ուրվականը»

«Ինչ որ հույս էր» բանաստեղծության հեղինակային պատկանելության շուրջ Սեյրան Գրիգորյանի վերլուծությունների ու վկայակոչումների վարկածային հատույթում առանձնացնելի է երկու հանգամանք.

ա) Բանաստեղծությունը չունի հեղինակային ինքնագիր, տարածվել է բանավոր ճանապարհով և գրի է առնվել այլ մարդկանց կողմից, և

բ) Ձեռագրի վրա առկա մատիտով մի նշում՝ «Ոմանք էլ վերագրում են Ալազանին», որի դրդմամբ էլ այսպես ասած՝ միակ անվանական  սևեռում-վարկածը վերաբերում է Վահրամ Ալազանին:

Սեյրան Գրիգորյանը հանգամանալից աշխատանք է կատարել նաև այս ուղղությամբ, հատկապես՝ Վահրամ Ալազանի արխիվի հասանելի մասի ուսումնասիրության և «Ինչ որ հույս էր» բանաստեղծությունը 1930-50-ական թվականներին նրա գրած բանաստեղծությունների ոճի ու բառապաշարի հետ զուգադրման առումով[9]: Եվ ընդհանրապես, Սեյրան Գրիգորյանը գիտական բարեխղճությամբ ուսումնասիրել և ներկայացրել է ամեն ինչ, որպեսզի ճշտվի «Ինչ որ հույս էր» բանաստեղծության հեղինակային պատկանելությունը, կարելի է ասել՝ չի արվել վերջին քայլը, որն իբր կռահում նույնպես առկա է նրա հոդվածում. «Միգուցե նրա (Վահրամ Ալազանի.– Ա. Ն.) ամբողջական արխիվում հնարավոր կլինի գտնել անհրաժեշտ ինչ-որ տվյալներ»[10]:

Գրեթե վերջին քայլը

Նախ՝ խոստովանենք, որ այդ գրեթե վերջին քայլին  գնացել ենք հանգամանքների բերումով: Ընդ որում՝ չենք կատարել անգամ փաստերի վերստուգում՝ ամբողջովին վստահելով Սեյրան Գրիգորյանի հոդվածում առկա տվյալներին:

Առաջարկություն եղավ վերահրատարակել Վահրամ Ալազանի՝ 1990 թվականին առանձին գրքով լույս տեսած «Տառապանքի ուղիներով» հուշագրությունը՝ նրա բանտարկության և աքսորի տարիների մասին: Վստահ լինելով, որ այդ հրատարակության մեջ անխուսափելիորեն եղել են խմբագրումներ և մկրատումներ, խնդրեցինք Վահրամ Ալազանի դստերը՝ Հասմիկ Ալազանին, տրամադրել հուշագրության բնագիրը, եթե, իհարկե, պահպանվել է: Պարզվեց, որ Հասմիկ Ալազանի մոտ պահպանվում է այդ հուշագրության մեքենագիր հեղինակային օրինակը: Այն մեծադիր թերթերից բաղկացած 500 էջանոց հատոր է, և հպանցիկ համեմատությունն անգամ վկայում է, որ 1990 թվականին Ալազանի հուշագրությունը հրատարակվել է մկրատումներով ու խմբագրումներով: Փոխվել է նաև վերնագիրը՝ «Տառապանքի ուղիներում»-ը դարձել է «Տառապանքի ուղիներով»[11]:  Սկսեցինք զբաղվել հուշերի նոր հրատարակության պատրաստմամբ՝ միշտ աչքի առաջ ունենալով նաև Սեյրան Գրիգորյանի կռահումները «Ինչ որ հույս էր» բանաստեղծության հեղինակային պատկանելության վերաբերյալ:

Մեզ հետաքրքրող հարցի տեսանկյունից ուշագրավ կամ հետաքրքրական են հետևյալ մանրամասները:

ա) Ալազանը գրում է, որ բանտում բանաստեղծություններ գրել է  հետևյալ կերպ. «…ոչ թուղթ էր մեզ թույլատրվում, ոչ էլ՝ մատիտ: Ես ճարը գտա: Լուցկիները վառում, ապա հանգցնում էի և ածխացած ծայրով, ծխախոտի թղթի վրա գրում»[12]: Շարունակության մեջ, որը մկրատվել է հուշերի հրատարակված գրքում, Ալազանը շարունակում է. «Գրելուց հետո բերանացի արի, այն նպատակով, որ «ձեռագիրս» կորցնելուց հետո այն հիշեմ: Ահա այսօր այն առաջին անգամ հանձնեցի թղթին»[13]:  Հետագայում բազմիցս Ալազանը «բերանացի է արել» իր նոր բանաստեղծությունները և միայն 20-25 տարի անց հիշելով հանձնել թղթին: Ընդ որում՝ այդ բանաստեղծություններից շատերը նա նաև պարբերաբար արտասանել է խցում և կալանավորներից շատերը նույնպես անգիր են իմացել դրանք. «Պատրիկ Սարոյանն ու մի քանի այլ մտավորականներ այն անգիր արեցին և կամերայում հաճախակի արտասանում էին»[14]: Այլ խոսքով՝ բանաստեղծության բանավոր տարածման ճանապարհը շատ ընդունված էր բանտային պայմաններում և կոնկրետ Վահրամ Ալազանի բանաստեղծությունները այդ ճանապարհով շատ էին տարածվում:

բ) Բանտում կալանավորները միմյանց նամակներ են գրել ու հաղոդագրություններ են թողել՝ գրառումներ կատարելով բանտի բաղնիքի պատին: Ալազանի հուշերի հրատարակված տարբերակում վկայագրված են այսպես կոչված՝ բաղնիքային տեքստերի մի շարք օրինակներ: Մեքենագիր տարբերակում, սակայն, գործ ունենք բաղնիքային մի ամբողջ նամակագրության հետ՝ «համեմված» բանաստեղծական տեքստերով: Ահա այստեղ է, որ Ալազանը մեջբերում է մեզ հետաքրքրող բանաստեղծությունը. «Մարոյի գրածի կողքին ես գրեցի հետևյալ բանաստեղծությունը.

Ինչ որ կյանք էր, ինչ որ սեր էր, մնաց թերի,

Մեր բորբ հոգին վանդակի մեջ մնաց գերի,

Ապրենք հույսով, վաղվա լույսով, անմեռ հույզով,

Հին համբույրի քաղցրությունը մեր շուրթերին[15]»:   

Չարենցին վերագրված «Ինչ որ հույս էր» բանաստեղծության համեմատությամբ, այստեղ կան բազմաթիվ տարբերություններ, բայց ակնհայտ է, որ դրանք նույն հեղինակի նույն բանաստեղծություններն են, ինչպես տեքստաբանության մեջ է ընդունված ասել՝ տարընթերցումներով: Ճիշտ է, այս դեպքում կարելի է կիրառել տարլսում եզրը՝ հաշվի առնելով, որ բանաստեղծությունը տարածվել է բանավոր ճանապարհով:

Երկու հարց, որ բնականորեն կարող են ծագել այս պարագայում.

ա) Ինչո՞ւ են տարբեր Ալազանի գրառած տարբերակը և տարածված տարբերակը:

Ալազանը բանտի բաղնիքին գրված բանաստեղծությունը գրի է առել մոտ 25 տարի անց, հիշողությամբ: Ընդ որում՝ չեմ բացառում, որ բանավոր տարածված տարբերակն առավել համապատասխան է այն տարբերակին, որ Ալազանը ժամանակին գրել է բանտի բաղնիքի պատին, քան իր՝ 25 տարի անց գրի առած տարբերակը: Այստեղ կա մի շատ նուրբ հոգեբանական գործոն, որը զգալի է «Տառապանքի ուղիներում» հուշագրության մեքենագիր տարբերակում: Բանն այն է, որ Ալազանը ոչ թե անձամբ է գրի առել իր հուշերը, այլ թելադրել է կնոջը՝ Մարոյին, և այդ առումով վերջինիս հետ կապված դրվագները Ալազանն, իմ տպավորությամբ, փոքր-ինչ ավելի է հուզականացնում, տեղ-տեղ՝ նույնիսկ գունազարդում: Բանաստեղծությունն էլ զերծ չէ նման միտումից:

բ) Ինչո՞ւ է բանաստեղծությունը վերագրվել Չարենցին:

Այս հարցի պատասխանը թերևս նախ հոգեբանական է. բոլոր բանտարկյալներն էլ գիտեին, որ Չարենցը նույնպես իրենց հետ բանտում է, իսկ բանաստեղծություն-Չարենց համաբանությունը ամենաենթադրելին է: Մանավանդ որ՝ ինչպես Մորուս Հասրաթյանի հուշերում ենք կարդում՝ բանտի բաղնիքի պատին գրված է եղել նաև հենց Չարենցի բանաստեղծություններից մեկը՝ «նրա նշանավոր քառյակը, որ ոչ մի ուժ չի կարող իրեն բաժանել իր շռնդալից, պայծառ քնարից»[16]: Երկրորդական չէ նաև այն հանգամանքը, որ իր բանաստեղծությունը բաղնիքի պատին Ալազանը գրել է Չարենցի մահից[17] օրեր հետո՝ դեկտեմբերի 2-ից 7-ն ընկած հատվածում[18], և բնական է, բանտարկյալների մոտ, Չարենցի մահվան լուրի տպավորությամբ, բանաստեղծությունը կարող էր ընկալվել որպես Չարենցի այսպես ասած՝ հրաժեշտի խոսք:

Եվ ոչ մի գրքում…

Նկատի ունենալով Սեյրան Գրիգորյանի «Չարենցի անտիպ ժառանգության գնահատման մի քանի հարցեր» հոդվածում ներկայացված փաստարկները և մեր այս հոդվածում հրապարակված բանաստեղծական տեքստը, կարծում ենք, որ այսուհետ Չարենցին վերագրվող «Ինչ որ հույս էր» բանաստեղծությունը չպետք է տեղ գտնի նրա երկերի և ոչ մի հրատարակությունում: Այդ բանաստեղծության հեղինակը Վահրամ Ալազանն է:

[1] Տե՛ս Եղիշե Չարենց, Նորահայտ էջեր, Երևան, 1996, էջ 123:

[2] Նույն տեղում, էջ 447:

[3] Տե՛ս Սեյրան Գրիգորյան, Չարենցի բնագիրը, Երևան, «ՎՄՎ Պրինտ», 2013, էջ 102-131:

[4] Նույն տեղում, էջ 115:

[5] Նույն տեղում, էջ 116:

[6] Ուսումնասիրությունն, ի դեպ, առաջին անգամ հրապարակվել է 2002 թվականին, տե՛ս «Չարենցյան ընթերցումներ», գիրք 7, Երևանի համալսարանի հրատ., 2002, էջ 150-175:

[7] Սեյրան Գրիգորյան, Չարենցի բնագիրը, էջ 117:

[8] Տե՛ս Եղիշե Չարենց, Ընտիր երկեր երեք հատորով, հատոր Գ, Երևան, «Անտարես», 2012, էջ 297:

[9] Սեյրան Գրիգորյան, Չարենցի բնագիրը, էջ 117-118:

[10] Նույն տեղում, էջ 117:

[11] Վահրամ Ալազանի «Տառապանքի ուղիներում» հուշագրության ամբողջական տեքստը պատրաստվում է հրատարակության և շուտով լույս կտեսնի: Ամեն դեպքում այս պահին հարկ եմ համարում նշել, որ հիմնականում մկրատվել են Ալազանի կնոջը՝ Մարո Ալազանին վերաբերվող հատվածները, նրա հետ կապված ապրումները, նրան հասցեին ասված խոսքերն ու գնահատականները, ինչպես նաև՝ բանաստեղծական հատվածները:

[12] Վահրամ Ալազան, Տառապանքի ուղիներով, Երևան, «Խորհրդային գրող», 1990, էջ 42:

[13] Վահրամ Ալազան, Տառապանքի ուղիներում, մեքենագիր օրինակ, պահվում է Հասմիկ Ալազանի մոտ, էջ 64: Մեքենագիր տեքստին հղվող մեջբերումները մկրատված են հուշերի հրատարակված տեքստից:

[14] Նույն տեղում, էջ 98:

[15] Նույն տեղում, էջ 91:

[16] Տե՛ս Չարենցի հետ. Հուշեր, կազմող և խմբագիր՝ Դավիթ Գասպարյան, Երևան, «Նաիրի», 1997, էջ 115:

[17] Չարենցի մահվան լուրը Ալազանն ու, հավանաբար, մյուս կալանավորները լսել են 1937 թվականի նոյեմբերի 30-ի առավոտյան, տե՛ս Վահրամ Ալազան, Տառապանքի ուղիներով, էջ 61:

[18] Տե՛ս Վահրամ Ալազան, Տառապանքի ուղիներում, մեքենագիր օրինակ, էջ 91: