Էլզե Լասկեր-Շյուլեր | Հաշտություն

Է․ Լ․ Շյուլերը արքայազն Յուսուֆի կերպարում

Ich bin in Theben (Ägypten) geboren, wenn ich auch in Elberfeld zur Welt kam im Rheinland.
-Else Lasker-Schüler, 1920[1]

Էլզե Լասկեր-Շյուլերի (Else Lasker-Schüler, 1869-1945) ստեղծագործությունը 20-րդ դարի առաջին կեսի գերմանական գրականության, հատկապես, պոեզիայի ամենաուշագրավ երևույթներից է։ Կարլ Կրաուսը իր իսկ կողմից խմբագրվող “Die Fackel” ամսագրում, Էլզե Շյուլերին անվանում է «իր ժամանակի Գերմանիայի մեծագույն քնարերգուն»[2]։

Է․ Լասկեր-Շյուլերը գերմանալեզու պոեզիայի առաջին ներկայացուցիչներից էր, որը հստակ զգացել էր իր ստեղծագործության տեղայնացումը մշակույթների սահմանին, ավելի ճիշտ՝ իր պատկանելիությունը միանգամից երկու մշակույթներին՝ գերմանական և հրեական: Պատահական չէ, որ պոետ և նկարիչ, էքսպրեսիոնիզմի նախահայրերից Փեթեր Հիլլեն 1902 թվականին Լասկեր-Շյուլերին տվել է՝ «Իսրայելի սև կարապ» բանաստեղծական տիպիկ բնորոշումը («Der Schwarze Schwan des Israels»):[3] Շյուլերը հազարավոր կապերով կապված էր Բեռլինին, բայց «Սուլամիթա» բանաստեղծության մեջ տեսնում ենք մեծ հուզականությամբ արտահայտված կարոտը՝ հայրենի Երուսաղեմի նկատմամբ․ «Ա՜խ, վառվում է իմ հոգին երեկոներում Երուսաղեմի» (Und meine Seele verglüht in den Abendfarben Jerusalems)։[4]

Բանաստեղծուհու վրա մեծ ազդեցություն է թողել Մարտին Բուբերի դիալոգիզմի փիլիսոփայությունը և Գերշոմ Շոլեմի հրեական միստիկական ավանդույթի (հիմնականում՝ Կաբալայի) մեկնաբանությունը։ «Ես ծնվել եմ Թեբեում, չնայած, որ առաջին անգամ լույսը տեսել եմ Ռայնլանդի Էլբերֆելդում» տողն արդեն իսկ վկայություն է բանաստեղծուհու անսպառ երևակայության, միստիցիզմի ու խորհրդավոր Արևելքի հանդեպ եղած մեծ հետաքրքրության ու կրքի մասին։ Այս տողը շատ խորհրդանշական է, քանի որ հետագայում Է․ Լ․ Շյուլերը ստեղծում է արքայազն Յուսուֆի կերպարը, որը դառնում է բանաստեղծուհու ալտեր էգոն (“Der Prinz von Theben. Ein Geschichtenbuch” , 1914): Բանաստեղծուհին միայն իրեն չէ, որ դիտարկել է որպես քնարական հերոս, նա իր ընկերներին ևս պատկերել է իր ստեղծագործությունում։ Ընկերներից մի քանիսին սիրում էր շատ կրքոտ, երբեմն անբացատրելի սիրով։ Սերը Շյուլերի ստեղծագործության անկյունաքարային թեմաներից է։ Երբեմն նրա պոեզիայում առկա է մեծ չափաբաժնով էրոտիզմ՝ զուգորդված միստիկական տարրերով։ Նա իր սիրելիների մասին գրելիս օգտագործում էր մտացածին անուններ․ Սեննա Հոյ (նկարիչ, քանդակագործ, ճարտարապետ Յոհաննես Հոլցման (Սեննա Հոյը Յոհաննես անվան անագրամն է)), Գաբրիել հրեշտակ (հրեշտակապետ), Արքայազն Տրիստան (երկու անուններն էլ վերաբերվում են Հանս Էրենբաում-Դեգելեին), Գիզելհեր-երիտասարդ, Գիզելհեր-թագավոր, Գիզելհեր-հեթանոս, Գիզելհեր-վագր (վերջին չորս անունները ուղղակիորեն հղվում են «Նիբելունգների երգը» գերմանական ազգային էպոսին և վերաբերվում են Գոթֆրիդ Բենին, ում նվիրված են Շյուլերի 11 բանաստեղծությունները)։

Է․ Լ․ Շյուլերի վաղ գործերում արդեն արտացոլվում է դեկադանսը։ Նրա գործերին բնորոշ են, իհարկե, սիմվոլիզմը, էսթետիզմն ու „jugendstil”- ը։ „Jugendstil” – ը գերմանական տարբերակն է ոճային այն փոփոխության, որը մեծ տարածում գտավ 1900-ականներից սկսած՝ տարածվելով Չիկագոյից, Նյու Յորքից, Լոնդոնից, Բարսելոնայից, Փարիզից, Բրյուսելից, Վիեննայից մինչև Մոսկվա և տարբեր երկրներում կամ մշակութային ոլորտներում տարբեր անուններով[5] հայտնի դարձավ։ Ոճային այս փոփոխությունը առաջինը հակադրվեց իշխող վիլհեմյան նեոբարոկկոյին՝ ընդգծելով նուրբ, զգացական ու երազային թեմաների հմայքը։[6]
Վերոնշյալ բոլոր բնորոշումները կարելի է դիտարկել Է․ Լ․ Շյուլերի «Ստիքս» /Styx/ բանաստեղծության օրինակով, որը բացում է համանուն ժողովածուն։

Ես շատ եմ ուզում աներազ քնել,
Ա՜խ, թե լիներ մի գետ՝ խորն իմ կյանքի պես
Կուզեի հարահոս ջրերի հետ հորդել։[7]

Տեսնում ենք դեկադանսին բնորոշ տրամադրություն, մահվան ձգողությունը զուգորդվում է առեղծվածային տրանսցենդենտի մեջ տարրալուծման ծարավով: Ժողովածուն ուրվագծում է Լասկեր-Շյուլերի աշխատանքի առանցքային թեմաները, որոնք փոփոխվելով ավելի հեռուն են գնալու՝ ընդհուպ մինչև «փախուստ ունայն աշխարհից» («Weltflucht»):

Գեորգ Թրակլի մասին բանաստեղծությունը[8] հրաշալի կերպով մեզ փոխանցում է Է․ Լ․ Շյուլերի պոետի ու պոետի առաքելության մասին պատկերացումները։ Նա պոետին համարում է երկնային սուրհանդակ երկրի վրա, Աստվածային խոսքի մեկնող։ Սրանով կարելի է բացատրել ուղղակիորեն Աստվածաշնչից մեջբերված տողը՝ «Սկզբից էր Բանը», (Im Anfang war das Wort): Իր սերնդի բանաստեղծներից Լասկեր-Շուլերը թեմատիկ առումով ամենամոտն է Գերտրուդ Կոլմարին։ Գերմանացի ժամանակակից գրականագետները Լասկեր-Շյուլերին անվանում են առաջինը 20-րդ դարի երեք մեծագույն հրեա-գերմանական բանաստեղծուհիներից՝ նրա անվանն ավելացնելով Գերտրուդ Կոլմարի և Նելլի Սաքսի անունները։[9]

Ihr Dichtgeist ist schwarzer Diamant, der in ihrer Stirn schneidet und wehetut -Peter Hille[10]

Դու ինձ վշտացնում ես, լսի՜ր

(Հանս Ադալբերթ)

Հոգնած եմ այնքան,
Իմ փխրուն մեջքին պահում եմ գիշերները բոլոր
Ու նաև գիշերը քո,
Որի մասին երազում ես այդքան։

Դու սիրո՞ւմ ես ինձ։
Ես ցրեցի ճակատիդ կուտակված ամպերը բոլոր
Եվ նաև կապույտ ցավ բերեցի քեզ

Իմ մահվան ժամին, արդյոք ի՞նչ կանես։

Սթիքս

Ես ուզում եմ աներազ քնել,
Ա՛խ, թե լիներ մի գետ, խորն իմ կյանքի պես
Կուզեի հարահոս ջրերի հետ հորդել։

Հաշտություն

Մի հսկա աստղ շտապում է ծնկիս իջնել․
Մենք ուզում ենք այս գիշեր չքնել
Եվ ողջ գիշեր այնքան բարձր աղոթել,
Ասես մեր լեզուների փոխարեն քնարներ են քանդակել։

Մենք հաշտություն ենք փնտրում գիշերվա գրկում,
Մեր շուրջն Աստված ամենն իրենով է լցնում։

Մեր սրտերն անմեղ մանկանց են նման,
Որ կարոտ են հանդարտ, քաղցր հոգնության։

Իսկ շուրթերը մեր համբույր են տենչում,-
Ասա, ինչու՞ ես հապաղում։

Իմ սիրտը հավերժ քո սրտին է ձուլվել,
Արյունդ այտերս կրկին կարմիր է ներկել։

Մենք հաշտություն ենք փնտրում գիշերվա գրկում,
Երբ սրտակցում ենք իրար, մահը մեզ չի սարսռեցնում։

Մի հսկա աստղ, տե՛ս, ծնկիս է իջնում։

Քաոս

Սարսափած, դալկադեմ աստղերը
Փախչում են իմ մենության երկնից,
Իսկ կեսգիշերի սևաթույր աչքը
Նայում է ինձ ավելի ու ավելի մոտից։

Մահից անգամ անտեսված՝
Նորից ինձ չեմ գտնում։

Զգում եմ, որ ամենուր եմ՝
Մոխրագույն գիշերվա ու նախասկզբնական վախի մեջտեղում։

Ես ուզում էի ցավը երերար,
Եվ բիրտ նետեր ինձ խորքը անհատակ,
Եվ ձգեր պարանն ու ինձ մոտեցներ ինձ,
Եվ պարուրեր հոգիս զորեղ մի ոգեշնչում,
Նորից տեսնեի ինձ հայրենի երկրում՝
Մորս ճերմակ կրծքի շվաքում։

Իմ մայրենի երկրին լքել է հոգին,
Նրա շնչում վարդեր էլ չեն բացվում,
Ամենից սիրելի մի սիրտ եմ երազում,
Ու խոր թաղվել եմ ուզում նրա ներսում։

Սուլամիթա

Ա՜խ, շրթունքներով քո մեղրածոր շատ վայելքներ ճանաչեցի,
Արդեն զգում եմ՝ ինչպես են այրվում սրտիս վրա շուրթերը Գաբրիելի[12]։

Արդեն զգում եմ, թե ինչպես թանձր թուխպը գիշերային
Արբենում է իմ երազով խոր ու մթին։

Ա՜խ, ինչ ուժգին է կանչը քո կյանքի,
Իսկ ես անցնում եմ՝ սրտումս ծաղկող իմ մեծ վշտով,
Անէանում եմ հավերժության մեջ ու ժամանակի,

Ա՜խ, վառվում է իմ հոգին երեկոներում Երուսաղեմի։

Գեորգ Թրակլ[13]

Նրա աչքերում թաղված է հեռուն,
Երբ դեռ մանչուկ էր, մի անգամ եղավ երկնքում․
Ահա թե ինչու բառերը նրա,
Բարձրանում ու մնում են կապտաթույր ամպերի վրա։

Մենք անդադար կրոնի մասին էինք վիճում,
Քանիցս անմեղ խաղընկերների նմանվում,
Մեր վեճերում Աստված անցնում էր բերնեբերան,
Մենք երկուսս էլ գիտեինք, որ
Սկզբից էր Բանը։[14]

Պոետի սիրտը՝ ամուր ամրոցի[15],
Բանաստեղծությունը երգող թեզի[16] է նման։

Նա համարյա Մարտին Լյութերն էր։

Իր եռամաս հոգին ափի մեջ էր կրում,
Երբ Սրբազան պատերազմի բովն էր նետվում։

Իսկ հետո կսկիծով իմացա, որ նա արդեն շարքում է մեռյալների,
Երեկոները սենյակումս հանկարծ խոյանում է ստվերը նրա անմեկնելի։

Իմ կապույտ դաշնամուրը

Ես մի կապույտ դաշնամուր ունեմ,
Ու ոչմի նոտա, ավա՜ղ, չգիտեմ։

Այն օրից ինչ քաոս տիրեց աշխարհին,
Ձեղնահարկի խոր խավարում թաղվեց դաշնամուրս հին։

Կար ժամանակ, երբ դաշնամուրին աստղային, նրբին մատներ էին դիպչում,
Իսկ լուսե կինը մինչև այգաբաց երգ էր ասում մակույկում։

Իսկ հիմա դաշնամուրի ստեղներին առնետներն են պար գալիս ու քրքջում,
Իսկ ես հուսաբեկ նրա կապույտ մահն եմ ողբում։

Օ՜, հրեշտակ, եթե լսեիր ինձ միայն,
Ես կասեի, որ նույնիսկ հացն է թողնում քիմքիս դառը ետնահամ։
Ու չնայած այս խութերին, արգելանքին ամենայն,
Կաղերսեի բացել իմ առաջ երկնային դարպասներն անգամ։

Հոգնած սիրտն իմ

Սիրտս հանգչում է հոգնած
Կապույտ գիշերվա թավիշին,
Եվ աստղերը են ննջել ահա`
Թիկնած իմ կոպերին։

Հոսում եմ էտյուդի արծաթված երանգներով
Չկամ ես և կամ հազարապատկված,
Հոսում եմ` սփռելով խաղաղություն այս հողում։

Նվագում եմ կյանքիս ակորդը վերջին
Վախճանս մոտ է. Աստծո կամքն է այդպիսին,
Մի փրկիչ Սաղմոս, որ լսելի է դառնալու աշխարհին։

[1] Ես ծնվել եմ Թեբեում, նույնիսկ այն դեպքում, երբ առաջին անգամ լույսը տեսել եմ Ռայնլանդի Էլբերֆելդում, “Anwendungsorientierte Darstellungen zur Germanistik”, MARGARITA BLANCO HÖLSCHER, “Autobiographisches Schreiben in Else Lasker-Schülers Prosawerk”, st. 191

[2] “der größte Lyriker des heutigen Deutschland, die Lasker-Schüler.”, Karl Kraus, “Die Fackel”, Volume XIX 1917, st.37

[3] Die gesammelten Gedichte, Else Lasker-Schüler, 1917, st. 7

[4] Die gesammelten Gedichte, Else Lasker-Schüler, 1917 st.26

[5] հատկապես Art Nouveau, որը կրում է 1896 թվականին Փարիզում Սամուել Բինգի հիմնադրած մշակութային ամսագրի անունը, այնուհետև Arts and Crafts, Liberty, Modern’ Style, Floreale, Stile modernista, Nieuwe Kunst, Style Belge և այլն

[6] Jost, Dominik: Literarischer Jugendstil / Dominik Jost. – 2., erg. Aufl., – Stuttgart: Metzler, 1980.

[7] O, ich wollte, daß ich wunschlos schlief,
Wüßt ich einen Strom, wie mein Leben so tief,
Flösse mit seinen Wassern.

[8] Georg Trakl (Lasker-Schüler II), Die gesammelten Gedichte․ 1917, st. 117

[9] Deutsche Dichter des 20. Jahrhunderts, Berlin 1966

[10] «Նրա բանաստեղծական ոգին սև ադամանդ է, որ սեփական ճակատին վերքեր է թողնում»

[11] Ֆրանց Մարկի «Հաշտեցում»-ը Էլզե Լասկեր-Շյուլերի համանուն բանաստեղծության էքսպրեսիոնիստական ոճով, գեղարվեստական արտապատկերումն է։

[12] «Արդեն զգում եմ, թե ինչպես այրվում են սրտիս վրա շուրթերը Գաբրիելի» / Schon fühl’ ich die Lippen Gabriels//Auf meinem Herzen brennen/ տողը մի կողմից կարող է արտապատկերել քնարական հերոսի մեծ ոգեշնչումը, մյուս կողմից հղվել հայտնի աստվածաշնչյան սյուժեին, երբ Գաբրիել հրեշտակապետն ավետում է Հիսուի ծնունդը․ /Եւ հրեշտակը նրան ասաց․ «Մի վախեցիր, Մարիամ, որովհետեւ Աստծուց դու շնորհ գտար։ Եվ ահա դու կը յղիանաս եւ կծնես մի որդի ու նրա անունը Յիսուս կդնես»/, Ղուկ․ 1։30-31

[13] Գեորգ Թրակլ (Georg Trakl, 1887-1914), ավստրիացի բանաստեղծ, Էլզա Շյուլերի հետ ծանոթացել է 1914-ին, Բեռլինում

[14] Աւետարան ըստ Յովհաննէսի, Յովհաննէս 1։1 էջ 260,