Հայաստանցի ընթերցողներիս ձեռքին է պոլսահայ գրող, լրագրող, մանկավարժ Մաքրուհի Հակոբյանի
«Անվերջակէտ զրոյց` մեր գրականութեան երախտաւորներուն հետ» գիրքը
Մաքրուհի Հակոբյանի «Անվերջակէտ զրոյց` մեր գրականութեան երախտավորներուն հետ» գիրքը հեղինակի երախտիքի յուրատեսակ արտահայտությունն է մեր Մեծասքանչի եւ նրա անխոնջ մշակների` պոլսահայ 8 մտավորականների հանդեպ`Ռոպէր Հատտէճեան, Վարդ Շիկահեր, Արամ Գամպուրեան, Կարպիս Մուրատեան, Իգնա Սարըասլան, Արման Վարդանյան, Արթօ Ճիւմպիւշեան, Արայ Կարմիրեան:
Ինչպես հեղինակն ինքն է նշում. «Գիրքս կը ձօնեմ յիշատակին բազմաչարչար իմ ժողովուրդի այն զավակներուն, որոնք մեր Մեծասքանչի պաշտամունքով արբշիռ` գրիչ ի ձեռին անցան սարսափելի հովիտէն եւ երազն իրենց աչքերուն` ինկան ահեղաշունչ փոթորիկի տարափին տակ»:
2013թ. գարնանը Պոլսում կայացած գրքի շնորհանդեսի ժամանակ հնչած շնորհակալական խոսքում, որը պիտի տեղ գտներ «Մարմարա» օրաթերթի մայիսի 13-ի համարում, Մաքրուհի Հակոբյանը նշել է. «Մարմարա»-ի խմբագրատունը ինծի համար եղավ իմ տեսլապաշտ գաղափարներուս եւ նախասիրութիւններուս յարմարագոյն վայրը, հայագիտութեան կաճառ մը, Իսթամպուլահայ բարձրարժէք մտաւորականներու հոյլով շրջապատուած ու հարստացած: Առիթն ունեցայ մօտէն ճանչնալու այդ մտաւորականներէն շատեր եւ վկայություններ ձեռք բերելու անոնց գրական աշխարհին, կեանքի փիլիսոփայութեան եւ նկարագրի գիծերուն մասին»:
Իսկ ինչ է իրենից ներկայացնում հարցազրույցների ժողովածուն, գրական ժանրի որ տեսակի մեջ պիտի տեղավորել այն:
Մի կողմից հեղինակը քաջածանոթ լինելով իր զրուցակից գրողներին` հոգեբանական հարցումների եւ կատարած եզրահանգումների միջոցով բացահայտում ու ընթերցողին է հրամցնում նրանց մարդկային հատկանիշների խորքային առանձնահատկություններ: Օրինակ` Ռոպէր Հատտէճեանին տալիս է հետեւյալ հարցը. «Դուք թէ’ որպէս գերզգայուն անձ, նաեւ որպէս ձեր համոզիչ ու հատու գրիչով, պարկեշտ եւ քաջարի խմբագրապետ, ինչպէս հաւասարակշռած եւ հաշտեցուցած էք ձեր անձին մէջ այդ զոյգ յատկանիշները: Արդեօք գերզգայնութիւնը թշնամի չէ քաջութեան»:
Այստեղ նկատելի են դառնում հոգեբանական վեպին բնորոշ գծեր:
Մյուս կողմից էլ Մաքրուհի Հակոբյանը զրուցում է կյանքի պատկառելի տարիք բոլորած գրողների հետ, փաստացի արձանագրում վերջիններիս նոթերը եւ կազմակերպում հարցերն ըստ ժամանակագրության` որտեղ եք ծնվել, ովքեր են ծնողներդ, որտեղ եք ուսում ստացել, ովքեր են ձեր լավագույն ուսուցիչները եւ այսպես շարունակ:
Հարցուպատասխաններին գալիս են լրացնելու հեղինակների անձնական արխիվներից վերցված լուսանկարները, որոնցից շատերը 20-րդ դարասկզբի պոլսահայ կյանքի բացառիկ վկայություններ են:
Այս իմաստով հեղինակի գիրքը պիտի տեսնել նաեւ հուշագրության ծիրում:
Մաքրուհի Հակոբյանի գործը տարբեր է Մահարու ինքնակենսագրական վեպից: Տարբեր է նաեւ Տաբլեի գիտական ինքնակենսագրությունից:
Ակնհայտ է նաեւ, որ Մաքրուհի Հակոբյանի հարցազրույցները դիմանկարային ժանրից չեն: Հիշենք նույն պոլսահայ Արշակ Չոպանյանին, ով ընդհանրացված, խորը և դիպուկ բնութագրում է Խ.Աբովյանին, Ղ.Ալիշանին, Հ.Պարոնյանին, Գ.Սունդուկյանին, Րաֆֆուն, Պ.Պռոշյանին, Ա.Շիրվանզադեին, Համաստեղին, բացահայտում նրանց ստեղծագործական մտածողության, մեթոդի և ոճի էական գծերը։
Ուրեմն ստեղծագործությունը ժանրային որեւէ սահմանի մեջ տեղավորելու համար պետք է հասկանալ հեղինակի` գրիչը հերթական անգամ ձեռքը վերցնելու կարեւորագույն նպատակը:
Որն է Մաքրուհի Հակոբյանի թիվ մեկ նպատակը.
1. սեփական լուման ներդնել Մայրենիի պահպանման եւ Մայրենիի նվիրյալներին ներկայացնելու գործում,
2. աշխատել` մշտապես աչքի առաջ ունենալով մերօրյա երիտասարդությանը` միաժամանակ դույզն ինչ չմեղանչելով հայ բարձրարժեք գրականության առաջ:
Ապրելով ու ստեղծագործելով իր իսկ գրքում տեղ գտած պոլսահայ մեծանուն գրողների շրջապատում` Մաքրուհի Հակոբյանին հուզում է եւ’ մտավորականներին ներկայացնելու անհրաժեշտությունը, եւ’ ներկայացնելու պատշաճ ու լսելի տարբերակը, ձեւը:
Երկարատեւ փնտրտուքից հետո <Անվերջակետ զրույց…> գրքի լույսընծայմամբ Մ. Հակոբյանն ապահովում է նոր ժանրի մուտք մեր գրականության մեջ, որը գտնվում է սովորական հոգեբանական վեպի եւ հուշագրության արանքում:
Մաքրուհի Հակոբյանին հաջողվում է գտնել նոր միջոց հայտնի գրողներին ներկայացնելու համար: Մենք այն կհամարեինք հարցազրույց-կենսագրություն, որտեղ, ինչպես Ռոպէր Հատտէճեանն է նշում. «Մեր Պոլսահայ գրականութեան մասին գիտական տուեալներ պիտի փոխանցուին բոլոր անոնց, որոնք 30, 40 տարի վերջ պիտի հետաքրքրուին Պոլսահայ գրականութեամբ»:
Սրա վառ օրինակն է Կարպիս Մուրադյանի հարցազրույցի վերջում զետեղված` Օսմանյան բժշկական համալսարանի 1918թ. հայ շրջանավարտների խմբային լուսանկարը: Այստեղ բժիշկների մեջ է նաեւ Կարպիս Մուրադյանի հայրը` Էդուարդ Մուրադյանը:
Խոսելով նկարի մասին` Մաքրուհի Հակոբյանը ներկայացնում է պոլսահայ կյանքը 1918-ական թթ-ին. «Երեւակայել անգամ մը. միեւնոյն թուականին, միեւնոյն տարեշրջանին 47 վկայեալ հայ բժիշկներ… Անհաւատալի պիտի թուի մեզի այս իրողութիւնը, եթէ ի ձեռին չունենանք եւ աչքերու դիմաց չպարզենք պատմութեան ընդերքեն դուրս բերուած վաւերական այս փաստը»:
Մ. Հակոբյանը նկարը հուզիչ եւ կարեւոր է համարում այն պատճառով, որ Անատոլիայի չորս կողմում ապրում էին մեծաթիվ հայ ընտանիքներ,որոնք. «Այդ տաժանելի դժբախտ թուականներուն արմատախիլ եղան իրենց ծննդավայր հողերէն, կեանքի եւ ինչքի ահաւոր կորուստներու գնով»:
Իսկ 2013թ. մայիսի 2-ին «Ակունք» պարբերականում լույս տեսած «Ինչե՞ր մտածել կուտայ Արամ Սրբազանին հետ հեռատեսիլէն կատարուած հարցազրոյցը» հոդվածում Ռոպէր Հատտէճեանը պիտի ահազանգի. «Հաղորդավարը յիշեցուցեր է, որ Օսմանեան Կայսրութեան շրջանին կը գործէին 2170 եկեղեցիներ եւ աւելի քան 2000 վարժարաններ։ Իսկ հիմա ի՞նչ է պատկերը, հարցուցեր է ան։
Պատկերը հիմա ահաւոր անկումի մը պատկերն է։ Այդ հազարներէն հիմա մնացած է 45 եկեղեցի ու 16 վարժարան։
Ի՞նչպէս կասեցնել մեր թիւին նուազիլը։ Ի՞նչ ընել որպէսզի այսօր իրարու միացուած դպրոցները վաղը դարձեալ աւելի գալ չսկսին մեզի։
Մենք որ այնքան վարպետ ենք շէնք շինելու մէջ, պիտի կարենա՞նք նոյն վարպետութիւնը ցոյց տալ մարդ շինելու գործին մէջ»։
Մաքրուհի Հակոբյան մտավորականի կերպարն ամբողջացնելու նպատակով հարկ է մեջբերել Վարդ Շիկահերի գնահատականը. «Մաքրուհի կը գրէ վճիտ, բիւրեղեայ հայերէնով ու հայրենական քաղցր ու հմայիչ ոճով»:
Այս մաքրամաքուր արեւմտահայերենը Մ. Հակոբյանը ոչ միայն 35 տարի շարունակ մատուցում է «Մարմարա»-ի, այնուհետեւ` «Սուրբ Փրկիչ» ամսաթերթի ընթերցողներին, այլեւ երկար տարիներ դասավանդել է դպրոցում` որպես բարեհոգի, բայց միեւնույն ժամանակ խստապահանջ մայրենիի ուսուցիչ: Պոլսում կայացած շնորհանդեսի ժամանակ արտահայտվում է նաեւ Նրա սաներից մեկը` Հոգշ. Տ. Թաթուլ Ծ. Վարդապետ Անուշեանը. «Երբ Յակոբեան դասարան կը մտնէր, իր հանդարտաբարոյ կեցուածքին ներքեւ կը զգայինք թէ որքան խստապահանջ էր ու բծախնդիր, կարծես ջուրը կը մաղէր, կը սիրէինք զինքը, բայց երկիւղ մըն ալ ունէինք իրեն նկատմամբ, որ մեզ կը մղէր լավագոյնս պատրաստելու մեր դասերը»:
Թերեւս սա է նաեւ պատճառը, որ յուրաքանչյուր զրուցակցի, Մ. Հակոբյանն ունի երկու կարեւոր հարց. «Ովքեր են Ձեր ծնողները, ուր ծնած են անոնք» եւ <«Ում կը համարէք Ձեր ուսուցիչը»:
Այս հարցերի պատասխաններն արդեն իսկ ենթադրում են հետահայաց ակնարկ դեպի անցյալ: Դեպքերի, փողոցների, թաղամասերի, տոհմածառերի մանրամասն նկարագրություններ, որոնք այլեւս որպես սեպագիր արձանագրություններ ամրագրված են <Անվերջակետ զրույց…>-ում:
Արամ Գամպուրյանին հղած հարցերից մեկում մեր աչքերի առջեւ պատկերվում է հին Շիշլին. «Շիշլիէն անդին թթենիի անծայրածիր պարտէզներ կային, անկէ ալ անդին բաց դաշտերու վրայ թռուցիկ թռցնելու կ’երթայինք: Պօղոսեաններու քովն էր մեր տանտիրոջ Մէսթճեաններու բնակարանը, իսկ անոր քովն ալ կը բնակէին Տէր եւ Տիկին Տօքթ. Գրիգոր Ոսկանեանն ու Տիկին Ատրինէն: Այդ տունը այսօր փլցուած է: Անոր տեղ շինուած է բազմահարկ շէնք մը, որ կը կոչուի «Սապըր» Ափարթմանը…»:
Գալով այսօրվա հայկական իրականությանը, երբ այլեւս բաց են Հայրենիքի սահմանները, ավելին, երբ հայաստանցի ականավոր գրականագետները հնարավորություն ունեն ոչ միայն հավուր պատշաճի ուսումնասիրելու սփյուռքահայ եւ պոլսահայ հեղինակներին, այլեւ ներկայացնելու հայաստանցի ընթերցողին, առանձնապես կարեւոր է դառնում հայ համայնքներում գործող հայ մտավորականի դերը` հայրենիք-սփյուռք կապերի մերձեցման հիմնախնդրում:
Այստեղ եւս Մաքրուհի Հակոբյանն իր ազնիվ ու սրտացավ վերաբերմունքով կարողանում է հայաստանցիներիս ներկայացնել ոչ միայն պոլսահայ գրական շրջանակների, այլեւ մշակույթի ամենազանազան ճյուղերի շնորհաշատ արվեստագետներին, որոնք այսօր արդեն ճանաչված,սիրված ու սպասված հյուրեր են մեզանում (երգչուհի Սիպիլ, «Մարալ», «Դալար», «Վարդանանց» եւ «Սահակեան» երգչախմբերը):
«Շնորհակալ եմ ազգիս բոլոր բարերարներուն, որոնք իրենց կարողութիւններէն բաժին հանեցին ազգիս որբերուն, անկարներուն, կարօտեալներուն եւ ծերերուն, մինչ ես անկարող կը մնայի:
Կը ներեմ բոլոր անոնք, որոնք կամայ թէ ակամայ որեւէ կերպով վնաս եւ ցավ պատճառեցին անձիս:
Բայց չեմ ներեր անոնք, որոնք պատճառ դարձան կամ մասնակցեցան ազգիս անմեղ զաւակները` Աստուծոյ ամէնէն աւելի հաւատարիմ արարածները աքսորելու եւ անարգ միջոցներով, ձեռնակապ` կոտորելու…»:
Թուրքիայի տիրապետության ներքո, բայց սեփական հողերում ապրող եւ արարող հայի համոզմունքով էլ Մաքրուհի Հակոբյանը 92-ամյա Արայ Կարմիրյանի այս խոսքով եզրափակում է «Անվերջակետ զրույցը…»` իր իսկ «անվերջակետ» բառով ընթերցողներիս հուսադրելով, որ եւ’ գրականագիտական, եւ’ պատմագիտական, եւ’ լրագրողական բարձրարժեք իր զրույցը մեր գրականության եւ մշակույթի երախտավորների հետ շարունակական է լինելու:
Բանասեր, ՀՀ սփյուռքի նախարարության աշխատակից` Լիլիթ Դամիրյան
17.10.2013թ.
