Լուսանկարը՝ Մարիամ Սարգսյանի
Ինձ համալսարան ընդունել է տվել տատս: Մայրս ծնել-սնել, մեծացրել, հիվանդ ժամանակ կտրել ականջիս ցավը, գնացել ծնողական ժողովներիս, ուղեկցել բոլոր քննություններիս ու համերգներիս, բայց համալսարան… ինձ տարել և ընդունել է տատս…
Տատս վաթսունյոթ տարեկան էր, ես՝ տասնյոթ: Դժվար է ասել ով ում ձեռքից էր բռնել, բայց համալսարանի դուռը հասել էինք երկուսով, ու տատս տրամադրված էր իր կյանքում առաջին անգամ մարտական՝ ոչ մի դեպքում չպարտվել: 88 թվականի ամառն էր, օգոստոսի 29-ը: Ընդունելության ցուցակները պատրաստ էին արդեն, կախված բոլոր երևացող տեղերում, բայց դրանցում ես… չկայի ու չկայի…
Առաջին ու վերջին անգամ համալսարան ոտք դնող տատս մոլորվել էր կենտրոնական մասնաշենքի տեսքից ու կանգնել էր մուտքի դռան մոտ, որ սպասի, թե երբ եմ կանչելու իրեն վերև՝ ռեկտորի սենյակ՝ իր դստեր դեմ վկայություն տալու, որ նա… մանուկ հասակում ինձ թողել է իր խնամքին ու… կորել անհայտ ուղղությամբ: Ես ու տատս մեր արդար հանցանքի դեմ էնքան անպարտ էինք, որ խղճի խայթ անգամ չէինք զգում: Մորս թողել էինք Երևանի՝ մեզ հյուրընկալած բարեկամուհու տանը, ասել քիթը հանկարծ համալսարանի կողմերը չբերի: Ու նա առաջին անգամ սուսուփուս համաձայնել էր.
-Գնացեք,- ասել էր,- բայց առանց դրական պատասխանի ետ չգաք,- ու ջուր էր լցրել ետևներիցս:
Նախորդ օրը Կիրովականի մեր տանը երկար նախապատրաստվել էինք. երկարը էն խոսքը չի: Մայրս հանձնարարել էր, որ հագնեմ սատինից կարված իմ նույն ծաղկավոր զգեստը, որով մասնակցել էի ընդունելության քննություններին ու հաջողությամբ անցել: Այն օգնելու էր, ըստ մորս, որ հաջողությունը ինձնից երես չթեքի: Նույն զգեստով մայրաքաղաք մեկնելը տաղտկալի թվաց, ու ես որոշել էի զգեստի գոտին այս անգամ կապել վզիս՝ «բանտիկ» արած: Հայելու առաջ պտտվեցի այս ու այն կողմ, նայեցի աջ ու ձախ, ի վերջո որոշեցի, որ կոճակներից մեկը կրծքիս վրա պիտի քանդեմ, որպեսզի մինչև բուկս կոճկված զգեստի վրա գոտին իր արժանի ու պատվավոր տեղն ունենա: Մազերիս հա՞րցը. ավելի բարդ էր. «Կարե» սանրվածք ունեի, որից չէի հրաժարվում արդեն քանի տարի: Պարաֆինի բիգուդիներով դրա գանգրացումը ընդամենը հինգ րոպեի հարց էր, բայց մատներս այրվելու էին: Հոգ չէ. բիգուդիները եռացրի ու եփեկան-եփեկան փաթաթեցի գլխիս: Օծանելի՞ք. մորս «պահունի» «Տամարան» կար ու կար: Մնացել էին կոշիկները. բոկոտիկներս շորիս հետ չէին սազում: Նայեցի կոշիկների դարակում ու, ցնցող համադրությո՜ւն, գտա. գույնով ու ոճով բռնում էին ռետինե՝ կաղապարային «լիտյոյից» հանված սանդալները: Ափսոս, դրանց կրունկների տակը դատարկ էր, ու քայլելիս նրանցում քարեր էին հավաքվում, որոնք ասֆալտի վրա կտկտում էին ձիու պայտի պես: Սակայն դրա՜նք էլ, ի՞նչ մի դժվար է, պարբերաբար կռանալն ու ձեռքով հանելը մեկից մեկ էր: Քրոջիցս իր աչքերի մատիտը վերցնելը համարում էի «գրպանումս դրած»: Այնպես որ աչքերիս պոչիկներն էլ ունեի ու քանի որ դրանք պիտի նկարեի առավոտյան ճանապարհ ընկնելիս, որոշեցի, որ ես… պատրաստ եմ: Մորս հարցը ամենից հեշտն էր. նա ստվերում պիտի մնար, կարող էր հագնել ինչ կամենա: Բայց այ տատի՜ս խնդիրը… լուրջ զբաղմունք էր պահանջում: Նա, քիչ չէ համոզիչ տատի տեսք ուներ, պիտի էլ ավելի համոզիչ դարձնեի: Ու տատիս ողջ դիզայնի հոգսը թևերիս առած՝ թռա նրա տուն:
Ալագյոզ տատս լուռ ու խոնարհաբար ենթարկվում էր: Կյանքում որևէ ներկի չդիպած նրա երկար վարսերը սանրեցի ու սանրեցի՝ գլխի գագաթին փնջելով, ծոծրակին փնջելով, ականջների ետևում խոպոպներ թողնելով, առանց խոպոպների թողնելով, հետո ճակատին փունջ սարքելով, ապա նորից այդ փնջից հրաժարվելով: Մի պահ նույնիսկ որոշել էի ճակատի մազափունջը կտրել, բայց տատս ողջ ընթացքում առաջին անգամ համարձակվեց շշուկ հանել, ու ես հրաժարվեցի իմ պլանից:
Տատիս մամի էինք ասում, ու Թիֆլիսից մեր տեղափոխվելուց հետո նա ամբողջ թաղի համար էր մամի ու մամի տատիկ:
Մազերի վերջնական ձևը որոշած՝ ծիկրակելով նայեցի աչքերին ու թաղի անունից որոշեցի.
-Այ էսպես, մամի տատիկ ջան, վաղը դու էս տեսքով կգաս Երևան ու ոնց հասկանում եմ՝ մայրաքաղաքի սիրտը առհավետ կգրավես:
Տատս ձեռքը տարավ քունքին ու աղակալած ցուցամատը մի կերպ ոլորեց.
-Այ շա՜շի մինը…
-Չկանչե՞մ Նիկոլդ գա, խոսելու ունակությունը կորցնի,- չկարողացա ինձ զսպել ու աչքով արեցի:
-Հիլ արա տազ անի, տրա հավեսը ունեմ վեչ,- իջևանյան իր «ծենով» աղաչեց տատս՝ նայելով պապիս սենյակի կողմը: Պապս եթե գար՝ տատս կորած էր. ընկնելու էր տատիս ետևից, որ թուշը պաչի:
Էստեղ ես փլվեցի: Չէի հանդարտվում, ու տատս նստած տեղից վեր կենալով՝ ձեռքը թափ տվեց վրաս.
-Ռադ էլի, հիլ արա կլուխս դինջանա…
-Ալագյոզալ ջան, ի՜նչ դինջանալ, վաղը դու աշխարհի մեծամեծերի հետ նստելու ես դատի ու հալալ աղջկադ խո՜րթ ես հանելու,- վրա բերեցի ես և հայտնվեցի դռների արանքում:
-Շորիդ հարցն էլ կորոշենք ու ազատ ես, -ասացի ու տատիս հանրահռչակ «գարդերոկից» բերեցի իր ողջ ունեցվածքը,- սա՝ մի կողմ, սա՝ հեչ, սա էլ հեչ, սա՝ նույնպես, լավ էլի, մամի,- քիթս ճմռթեցի չմահավան տոնով:- Բա սա՜, սա էլ չէ…, ա՜յ սա,- վերջապես մատս դրեցի հավանածիս վրա ու ոտից գլուխ վրան պահելով՝ ասացի.
-Սա՛ կհագնես…
Կանաչ կրեմպլինից զգեստ էր՝ ուղիղ, նստացրած կարերով, որը տատիս շատ էր սազում ու իր համարյար բոլոր լուսանկարներում դրանով էր.
-Միայն Երևանում չեն քեզ սրանով տեսել. էդ էլ սխալը կուղղենք,- ժպտացի ու գործս գիտակի վստահությամբ ավարտեցի ես: Եվ պատրաստվում էի դուրս գալ, երբ բարձր, ճիչապատառ զնգաց հեռախոսը, և մայրս պատվիրում էր շտապ տուն գնալ:
Մենք հեռախոս չունեինք, նա զանգում էր հարևանի տնից, խոսում էր հուզված, ու միայն մի քանի բառը հասկացա.
-Հեռագի՜ր… Շտապ. մեկնել Երևան, срочно по вопросу приема к проректору Мисаку Аршамовичу Давтяну.
Ձայնը կտրտվում էր, շարունակությունը չլսեցի ու չեմ հիշում ոնց դուրս վազեցի…
Գլուխկոտրուկները այս պատմության մեջ սկսվել էին դեռ այն ժամանակ, երբ ուսումնական տարվա սկզբին դասընկերուհիս՝ Լիլիթը, եկավ մեր տուն՝ թևի տակ առած հայերենի բացատրական բառարանն ու «Սովետական Հայաստանի» քառածալ համարը: Արդի հայերենի ողջ բառապաշարը նիհարիկ ուսին առած՝ եկավ հունական աստվածուհու նման ու լույսի փարոսի պես իջավ մեր պատշգամբում: Նա թևի տակից եղածը մի կերպ նետեց սեղանին ու թրմփոցով ընկավ մեր բազմոցին:
-Փրկությո՜ւն… Փրկություն եմ բերել,- Լիլիթի բառերը նոկաուտի հարված էին գլխիս, որի վրա առաջին անգամ պարաֆինի բիգուդիներն էի սկսել փորձարկել: Ես թեպետ միանգամից չհասկացա՝ խոսքն ինչի մասին է, բայց գլուխս որևէ կերպ չկարողացա շարժել: Չստանալով ակնկալած արձագանքը՝ Լիլիթն անսպասելի վեր թռավ ու թափահարեց ուսերս.
-Գնա՞մ, թե՞ լսելու ես, Կլեոպա՜տրա…
Ես ձգեցի Լիլիթի փեշից ու վերջապես խոսեցի.
-Նստիր: Ի՞նչ կա…
-Մրցույթից դո՜ւրս ենք ընդունվելու… Դու հասկանո՞ւմ ես: Մե՜նք… ըն-դուն-վե-լո՜ւ ենք մըր-ցույ-թից դո՜ւրս…
Կռահեցի, որ համալսարան ընդունվելու մասին է խոսքը: Վերջին երկու տարում մեր ուշքն ու միտքը միայն դա էր:
-Դե երդվիր…
-Ահա, նայիր. սևով սպիտակին գրված է:
Աչքերս շաղվեցին: Եթե ուշաթափվեի՝ մեղքը Լիլիթին էր լինելու… Նա ջուր բերեց. ցողեց երեսիս, ապա բաժակի սառը փորիկը դրեց ճակատիս:
-Կլեոպա՜տրա. մի լուր անգամ չես կարողանում հանգիստ ընդունել, դու ո՞նց ես աշխարհը գրավելու…,- Լիլիթը ոչ այն է բարկանում էր, ոչ այն է ծիծաղում:
Գլուխս իրական չափերից մի քանի անգամ մեծացել էր. լսածս լուրը, բիգուդիները, բաժակի ցմփոր շրջանակը. այդ ամենը կրելու պատիվը ունեի միաժամանակ: Պայծառատեսի շնորհս անսպասելի արթնացավ, և Լիլիթի կապույտ աչքերի մեջ տեսա մեր երազանքը՝ իրականացած… Մենք ճեմում էինք համալսարանի բանասիրական ֆակուլտետի միջանցքներով, մեզ բարևում ու անցնում էին Հրանտ Թամրազյանը, Գևորգ Ջահուկյանը, Հենրիկ Հարությունյանը, ո՜վ զարմանք, Մկրտիչ Մկրյանն ու Հրաչյա Աճառյանը…, անուններ, որոնց գրքերի հետ քնում-արթնանում էինք վերջին ամիսներին: Ֆակուլտետ ընդունվելու համար այնպիսի առասպելական մրցույթներ էին լինում ամեն տարի, որ հույս չունեինք, թե կհանձնենք քննությունները, իսկ հանձնելու դեպքում էլ՝ կհավաքենք այնքան միավոր, որ առանց խոչընդոտի ընդունվենք: Անարդարն այդտեղ, ըստ մեզ, ոչ միայն այն էր, որ տարիներով չընդունված ու այդ բոլոր տարիներին բոլոր գրքերը կրծած և Անհաղթ Կոշչեյի պես ուժեղացած մրցակիցներ էինք ունենալու, այլև՝ որ հավասար միավորներ հավաքելու դեպքում առաջնությունը տրվելու էր նրանց… Մի պահ Լիլիթի դեմքը նորից լուսավորվեց, ու նկատեցի, թե նա ոնց է նորից ցմփորի միջից ջուր հանում ու շփում ճակատս:
-Նայիր,- ասում էր նա,- սևով սպիտակի վրա գրված է, որ… միակողմանի կամ երկողմանի ծնողազուրկ դիմորդները, դրական գնահատականներ ստանալու դեպքում, կանցնեն մրցույթից դուրս:
Ես ու Լիլիթը, երկուսս էլ, հայր չունեինք, ու առաջին անգամ մեր կյանքում այդ փաստը մեզ ոչ միայն ուրախացնելու էր, այլև ճանապարհ բացելու… Դա անհավատալի էր… Ու այնքան կարճ տևեց մեր ուրախությունը՝ ընկալածի խորությունից, որ տեղնուտեղն էլ մարեց… Բայց ժամանակ չկար: Կարդացածը ըմբռնելու համար աշխատանք ունեինք անելու: Պիտի երկար ու ձիգ փնտրեինք ու Աղայանի գրքով բառ առ բառ համեմատեինք մեր կարդացածն ու դրա բառացի բացատրությունը: Մի բայց, այնուամենայնիվ, կար: Որին մենք սկզբում այնքան էլ ուշադրություն չդարձրինք. թերթի՝ ընդունելության քննությունների հայտարարության մեջ նշված էր, որ մրցույթից դուրս կընդունվեն որբ ու ծնողազուրկ դիմորդները:
-Ապո՜ւշ. մենք ո՞րբ ենք…Մենք որբ չենք. մեր հայրերը, էն երկինքը վկա, այնտեղ են,- ես ու Լիլիթը նայելու էինք վեր,- իսկ մայրերը՝ մեր կողքին. էդ ո՞նց ենք առանց մրցույթի անցնելու,- ասելու էինք ու նորից բացելու բառարանը՝ կարդալու «որբ» և «միակողմանի ու երկկողմանի ծնողազուրկ» բառերի բացատրությունը: Ու, անկեղծորեն, որևէ տարբերություն չէինք գտնելու նրանցում…
Սակայն այդ օրվանից ինչ-որ առումով ավելի վստահություն մտավ մեր մեջ, ու կպանք մեր նպատակին՝ ամեն գնով բարձր միավորներ ստանալ քննություններին:
-Ավելի շուտ Քեմբրիջ կամ Հարվարդ կընդունվենք, քան Երևանի համալսարան,- հուսալքվում էի երբեմն դասամիջոցներին:
-էլի սկսեցի՞ր, ապա ասա՝ Ե-Պը-Հը: Տես ինչ բարձր է հնչում,- կչկչում էր Լիլիթը ու ամեն անգամ մի գիրք թևի տակ դրած՝ գալիս մեր տուն կամ ինձ տանում իրենց տուն՝ իրենց գրադարանից օգտվելու: Լիլիթի մայրը գրադարանում էր աշխատում, ցանկացած գիրք մեր ձեռքի տակ ունենալու հնարավորությունն ունեինք, և միակ բանը, որ պակասում էր՝ ժամանակն էր, որի ամեն վայրկյանը հաշվել էինք: Վերջապես եկան բաղձալի ժամանակները, ու Լիլիթի հետ բռնեցինք Երևանի ճանապարհը: Նախ հարկավոր էր հանձնել պահանջված փաստաթղթերը, ապա կրկին գնալ՝ համոզվելու, որ հայտն ընդունվել է, հետո նորից՝ քննական ժամանակացույցի ու անցաթղթի ետևից: Կիրովական-Երևան ճամփան միգուցե արդեն հոգնել էր մեզնից, բայց չէինք հոգնել մենք: Ու գնում-վերադառնում, ապա նորից գնում ու վերադառնում էինք՝ նպատակի վերածված:
Առաջին քննությունը հայերենից գրավոր աշխատանքն էր՝ ստեղծագործական կամ բնութագրական շարադրություն որևէ գրական հերոսի մասին: Ես երբեք չեմ մոռանա այն ոգևորությունը, որով անմիջապես ընտրեցի ազատ թեման. առաջադրված երեք վերնագրից վերցնելով քիչ թե շատ սրտամոտը՝ «Ազգային հպարտություն և ինտերնացիոնալիզմ»: 88 թվականի ամառն էր, ետևում՝ սումգայիթյան ծանր ու դժվարամարս իրադարձությունները, ու շատերիս համար՝ խորհրդային իրականությունից առաջին անգամ դժգոհելու համարձակության ժամանակը: Ընկալել ու զգալ հասարակարգի անհեթեթությունը, դրա՝ բոլորին ու ամեն ինչում սահմանափակելու և համահարթեցնելու դրվածքը: Ինչպես նաև ինտերնացիոնալիզմի բարձրագոչ գաղափարի խարխլումը: Այդ բոլորը հնարավորինս զուսպ ու գեղարվեստորեն հանձնեցի թղթին և սահմանված ժամանակում դուրս եկա քննասենյակից: Լիլիթը, կարծեմ, ընտրել էր բնութագրական շարադրությունը…
Սպասելու երեք օր կար, ու ես շունչ առնելու նպատակով մորս հետ մնացի բարեկամուհուս տանը: Բայց ի՜նչ երեք օր. երեք օր ու գիշեր լացի ու ողբի ժամանակ դարձան ինձ համար, քանի որ տեղից ելնողն ու հետաքրքրվողը իր պարտքն էր համարում քննադատել, միամիտ հանել և մեղադրել ինձ, թե ես ինչո՞ւ եմ ընտրել այդ վերնագիրն ու առհասարակ ազատ թեման.
-Հիմա ստուգողները ցանկացած արտահայտությանդ տակ կարող են զիգզագներ քաշել ու լուսանցքում նշել, թե թեմային չի համապատասխանում,- ասում էին միաբերան բոլորը՝ երբևէ քննություն հանձնած ու չհանձնած՝ տնային տնտեսուհի բարեկամուհիս, նրա մեխանիկ ամուսինն ու խանութի գործակատար հարևանը կնոջ հետ:
Որտեղի՞ց ինձ՝ նորավարտ տասներորդցուս այդքան հասունություն ու համարձակություն՝ գրելու այն, ինչ անկեղծորեն մտածում էի. լինում էր դատավորներիս վերջին խոսքը: Որոնք առանց խղճի խայթի ինձ կանգնեցնում էին փաստի առաջ՝ հուսադրելով, թե, ոչինչ, կընդունվեմ հաջորդ տարի:
Բայց երևի նախախնամությունը ինձ ամուր էր բռնել իմ ընտրած ճանպարհին, ու երեք օրը անցավ երեք տարվա տևողությամբ՝ համալսարանի բակին ու տեսածս լսարանին սիրահարված պահելով:
Թե այդ, թե հաջորդ քննությունները «չորսով» հանձնեցինք թե ես, թե Լիլիթը: Ու երջանիկ էինք, ու մտքներովս ոչ միայն բողոքարկելու նշույլ չէր անցնում, այլև անսահման երախտապարտություն էինք զգում, որ մեզ մեր մտորումներում «զիգզագների տակ» չեն գցել ու չեն կանգնեցրել համալսարանի լուսանցքից դուրս:
Լիլիթը մեկնեց Կիրովական, ես դեռ Երևանում էի:
Մեզ դեռ սպասում էին մրցույթի էլ ավելի դաժան պայմանները: Ընդունվածների ցուցակը փակցվելու էր ֆակուլտետի մուտքի դռան վրա, սահմանված օրը, ու մտատանջությունների լիքը ժամանակ ունեինք:
Բա որ հանկարծ չլինի՞: Նորից անցնել այդ ամենի միջո՜վ: Դա սարսափելի հեռանկար էր, ու ես առաջին անգամ հասկանում էի բոլոր կոշչեյներին:
Էլ ավելի խղճահարվեցի նրանց հանդեպ, երբ սպասված ցուցակները մի օր, ի վերջո, փակցվեցին, ու դրանցում ես չկայի ու չկայի…
Ես բռնելու էի նրանց փառապանծ ուղին, Աստված իմ, դա իմ համբերության վերջը կլիներ: Լիլիթի անունը նույնպես չկար: Կամ, միգուցե, բաց էի թողել, քանի որ վստահ էի, որ ինչպես ես, այնպես էլ՝ նա: Մնում էր զանգել նրան ու սիրտ տալ՝ եկող տարվա համար: Սակայն…
Լիլիթի ընդունվելու լուրը ավելի շուտ էր հասել Կիրովական, քան ես կզանգեի նրան: Մայրս կանչել էր նրան մեր տուն, փորձել հասկանալ՝ ի՞նչ հնարքով, երբ մենք հավասար միավորներ ունեինք, հավասար պայմաններ, նույն քանակով գովասանագիր ու առարկայի գերազանցիկի պատվոգիր ու ճիշտ նույն՝ պատանի լրագրողի հանրապետական դպրոցի սանի հավաստագիր… Ու Լիլիթը՝ բոլոր ժամանակների իմ երկնաչյան, երկնքի իմ պատառիկը, մորս հստակ ոչինչ չէր կարողացել ասել: Երեխա՜… Ընդամենը ակնարկել էր, որ պիտի փորձենք բոլոր հնարավոր տարբերակները. բոլորը, որոնք կարող էին ինձ համար ճանապարհ բացել: Ու մայրս գլխի էր ընկել, որ գաղտնիքը հարկավոր էր փնտրել մրցույթից դուրս ընդունվելու հուշման մեջ: Որը տարեսկզբին Լիլիթը բերել էր հունական աստվածուհու պես ու նոկաուտի պես խփել իմ պուճուրիկ գլխին: Բայց ինչպե՞ս, ե՞րբ կարելի էր ձեռք բերել անհրաժեշտ փաստաթղթերը, որոնք հանձնախմբին կհամոզեին, որ… մե՜նք էլ ենք ծնողազուրկ:
– Այդ ո՞՜վ չի ծնողազուրկ… Հողերս դրանց գլխին… Ես դրանց ցույց կտամ՝ ով չի լքել իրա երեխեքին… Ինչի՞՝ մենք պակա՞ս ծնողազուրկ ենք…,- հեծկլտում էր մայրս: Երբ վերադարձա Կիրովական՝ նա ոտքից գլուխ մարտակոչ էր դարձել: Նա անիծում էր այն օրը, երբ հայրս մահացավ… Նա անիծում էր օրենք հնարողներին ու դրանով փող դիզողներին: Անիծում էր իրեն, թե ինչո՞ւ ժամանակին չի լքել մեզ ու չի կարող այսօր դրանց «քոռ աչքը» մտցնել մատնագիրն իր իսկ դեմ…
Մայրս ու զարմս ձեռքները դնչի տակ դրած մտածում էին ու ելք չէին գտնում, ու ես նայում էի նրանց անճար երեսներին, ու առաջին անգամ ուզում էի փախչել նրանցից: Նրանց պարզամտությունից, նրանց ազնվությունից: Նրանց դատարկ նվիրումից՝ մեզ…
Ես ուզում էի փախչել դավաճանված լինելու զգացումից, որն ինձ խեղդում էր, գրքերից, որոնք ապացուցել էին իրենց սնանկությունը: Մայրս անգամ… ինձ անհավատարիմ էր թվում, որ չէր թողել մեզ տատիս ու փախել իր բախտը փնտրելու: Բարձրագույն հաստատություն մուտքի թույլտվություն տալու համար… պետությանը հարկավոր էին նման փաստեր, ու ես պատրաստ էի մեկընդմիշտ հրաժարվել ամենքից ու ամեն ինչից միաժամանակ:
Բայց դա շատ կարճ տևեց, քանի որ երկու հանճարեղ ծրագիր միաժամանակ (բա՜խտ եմ ասել) կանաչ լույս վառեցին մի գիշերվա մեջ:
Վաղ առավոտյան զանգ ուսուցչուհուցս.
-Հանկարծ չհիասթափվես, լսո՞ւմ ես: Սովորիր քայլեր անել,- հորդորում էր հրեշտակս առավոտվա լիալույսի մեջ: Վարդանյանի ձայնը արևի հետ խելքի շող էր բերում ինձ ու ես միանգամից բացեցի աչքերս:- Կգնաս համալսարան, կգնաս ու դիմում կգրես ռեկտորին, որ ստացել ես այս ու այս միավորները, ունես այս ու այս գովասանագրերն ու կպահանջես, կպահանջե՛ս, լսո՞ւմ ես, որ հնարավորության դեպքում լրացուցիչ տեղ հատկացնեն քեզ համար…
Ես արդեն գիտեի՜ ինչ պիտի անեմ. ու այդ լուսաբացը, այդ օրը, այո՜, ինձ բոլորին ներելու ու հասկանալու բարություն սկսեցին ներշնչել ինձ: Մարդիկ. այո, ես սիրում էի նրանց: Լիլի՞թը. նա մի՞թե մեղավոր էր: Եթե կային մեղավորներ, ապա նա ու մեր մայրերն ամենից վերջինն էին այդ շարքում:
Գրքե՞րը. նրանք երկրորդ անմեղն էին: Չէ՞ որ, բացի գրքային ռոմանտիկայից՝ նաև ըմբռնելու ջիղ էին ներարկել իմ մեջ: Ուրեմն՝ ի՞նչ խնդիր, գնալ առաջ ու փորձել հաղթել:
Երկրորդ պլանը մորս մտածածն էր. դիմել դատավորի աթոռին նստած մեր վաղեմի բարեկամին՝ ընկեր Ադամյանին ու խնդրել, որ մորս իրավասությունները իմ նկատմամբ նա փաստաթղթով, դատ ու դատաստանով փոխանցի տատիս: Ադամյանը մեր պարի խմբի սաներից մեկի հայրն էր, փոքրուց ճանաչում էր մեզ ու հաստատ չէր մերժի: Թուղթը, որը նա տալու էր, օրինականացնելու էր երկրորդ ծնողից ևս զուրկ լինելու պետպահանջը: Մորս պլանը թեպետ հանդուգն էր, բայց խոստումնալից, ու նա էլ այդ առավոտ գնալու էր դրա ետևից…
Մենք ամենը հենց այդպես էլ արեցինք:
Սակայն… Ադամյանը տատանվել էր:
-Օֆիկ,- ասել էր մորս,- էս կոտրած ձեռքով ես նման վճիռ չեմ ստորագրի: Ուզո՞ւմ ես սաղ քաղաքը բեր էստեղ լցրու՝ թող բոլորը քեզ թուքումուր տան, թե իբր հրաժարվում ես էրեխուցդ, բայց ես նման բան թույլ չեմ տա:
Սակայն տեսնելով, որ մայրս նեղանում է, հուշել էր.
-Գնացեք՝ էդ ամենը հասարակական կարգով արեք: Դիմեք ԲՇՏ-ին, նրանք հարևանների ստորագրությամբ թող մի տեղեկանք տան, որ դու տարիներ առաջ, կորցնելով ամուսնուդ, երեխաներիդ թողել ես բախտի քմահաճույքին, ու մայրդ է ստիպված եղել ստանձնել նրանց խնամքը: Թող հարևանները վկայեն, որ տեսել են այդ ամենը իրենց աչքերով ու ստորագրեն: Տանեք թուղթը էդ հանձնախմբի սրտին դնեք՝ բալքի փափկեն…
Հարևանները, բոլոր ծանոթ ու անծանոթները, իմանալով ինչ նպատակով է գրվել «ռուսաց թագավորի նամակը», մի շնչում կարդացել ու ստորագրել էին: Ջուլետ տոտան, որը մանկապարտեզում դաստիարակ էր աշխատում, մորս ասել էր.
-Դեռ սենց հաճույքով մոր ու երեխայի իրարից չէի բաժանել,- ու շքամուտքով մեկ սփռել էր ծիծաղը:
Մի քանի օրվա մեջ բաղձալի արդյունքին հասնելու երկու վճռական քայլ մենք արել էինք արդեն: Դրանք այն օրվա նախորդ օրերն էին, երբ գնացել էի տատիս տուն՝ նրան իմ ճաշակով դարձնելու, որ մենք՝ տատ ու տատի աղջիկ, ճանապարհվենք Երևան՝ «նամակը» արդարներին ներկայացնելու:
Ու երբ մորս զանգից հետո ես դուրս թռա, կռահում էի, որ մի լավ բան է լինելու: Երբ հասա տուն, հարևանները մորս գլխին հավաքված՝ ջուր էին լցնում երեսին: Ինձ տեսնելով՝ նրանք թափահարում էին հեռագիրը ու կանխագուշակում, որ երևի զրո կուրսում են ինձ տեղավորելու:
-Հալալ ա, ապրես,- շնորհավորում էին աջ ու ձախից, ու ես այդ ամառվա հերոսն էի բոլորի աչքում: Ու միայն դափնեպսակներն էին պակասում, որ կախեն վզիցս…
Հաջորդ օրը ես, տատս ու մայրս Երևանում էինք: Մայրս խաչակնքեց մեր ետևից ու զգուշացրեց.
-Առանց դրական պատասխանի ետ չգա՜ք…
Համալսարանի տեսքը սևքարեցի տատիս իրենց գյուղի մատուռի պես ցնցել էր: Կանաչ կրեմպլինի զգեստը հագին՝ ծաղկի կոկոնի պես անվստահ նա մոլորվել էր մասնաշենքերի առատության մեջ ու հարցնում էր շարունակ.
-Ո՞րդի ա, բալա, նստում դիրեկտըրը…
Ես տատիս հանձնարարեցի խելոք նստած մնալ գլխավոր մասնաշենքի պահակի կողքին, մինչև կբարձրանամ վերև ու կտեսնեմ՝ ի՞նչ է ինձ սպասվում: Տատս «նամակը» ձեռքին պիտի մնար ներքևում, որպեսզի անհրաժեշտության դեպքում ինքն էլ գար ու իր «կռիվն» էլ ինքը տար: Ու միայն այդ մտքից, թե կռի՜վն ուր, ու տատս՝ ո՜ւր, ես համրանում էի և մտքերիս հետ բարձրացա աստիճաններով:
Վերևում՝ ուղեգորգերի խաչաձև ուղղություններում կարելի էր գլուխ կորցնել: Հազիվ հասա ընդունարան, որտեղից քարտուղարուհին ինձ առաջնորդեց ռեկտորի տեղակալի մոտ: Օսլայած օձիքով ու կոկիկ կոստյումով պրոռեկտորը փայլում էր մաքրությունից. նրանից ախտահանված օճառի ու թանկարժեք սիգարի բուրմունք էր գալիս: Կաշկանդումս մի կերպ հաղթահարեցի ու բարևեցի: Միսակ Արշամովիչը ժպտաց ու առանց բառ ասելու ելավ բազկաթոռից, հասավ դեպի դուռը ու ասաց.
-Գնացինք:
Երկու երկար միջանցք անցանք, մինչև հասկացա, որ մտնելու ենք… այնտեղ… ռեկտորի սենյակ:
Դա էլ ավելի երկար մի սենյակ էր, դահլիճի նման մեծ ու արձագանքող առաստաղով, որտեղ պատերի երկայնքով շարված աթոռների մեջտեղում, կաղնեփայտի ծանր սեղանի առջև նստած էր ոչ այլ ոք՝ ակադեմիկոս Սերգեյ Համբարձումյանը: Սպիտակ գանգուր գլուխը թեքած սեղանի թղթերին՝ նա ամբողջությամբ հեղինակություն էր՝ դարերի իմ պատկերացրած բոլոր գիտնականներին ու ակադեմիկոսներին խորհրդանշող… Ես, ողջ առավելություններիս թղթապանակը ձեռքիս ու հեռագիրը քիչ մնա ճակատիս պահած, հայտնվել էի երազում:
-Կընդունե՞ք,- ասաց Միսակ Արշամովիչը, ու նրա ձայնը իրական առաջին տպավորությունն էր, որ ստացա:
-Համեցեք:
-Ինչպե՞ս ես, աղջիկ ջան:
Հարցն ինձ էր ուղղված, բայց ես չպատասխանեցի, քանի որ… չէի կարողանում խոսել:
Նրանց մեկնեցի թղթապանակս:
-Այո՜,- աչքի տակով նայելով՝ ասաց Սերգեյ Համբարձումյանը:
-Ո՞ր ֆակուլտետ ես դիմել:
-Բանասիրական,- ասացի:
-Լրագրող կուզե՞ս դառնալ:
Գլխով արեցի:
-Ուրեմն կդառնաս: Ընդունված ես, աղջիկ ջան,- ասաց Սերգեյ Համբարձումյանն ու տեղից կանգնելով՝ մեկնեց ձեռքը:
Առաջին ձեռքսեղմումն էր իմ կյանքում…
Չեմ հիշում ինչպես դուրս եկա սենյակից: Ես քիչ չի ընդունվել էի, դեռ այդպես պատվի էի արժանանո՜ւմ… Ու երևի չէին ափսոսալու դրա համար, քանի որ այդ տարի վերաբացվեց ժուռնալիստիկայի բաժինը, ու ես այն քչաթիվ ուսանողներից էի կուրսում, որն ընդամենը երկու սխալ էր արել առաջին ստուգողական թելադրության ժամանակ: Դա չտեսնված արդյունք էր տասնյակներով սխալների կողքին: Դասախոսս՝ Հենրիկ Հարությունյանը, ինձ բոլորի առջև ոտքի կանգնեցրեց ու «նկատողության» արժանացրեց: Հետաքրքրվեց, թե իր մոտ «հինգի» համար «չորսս» բողոքարկելու չե՞մ գնացել (նա այդ տարի առարկայի բողոքարկման հանձնաժողովի նախագահն էր եղել): Կարճ ասացի՝ ոչ: Որովհետև ո՞նց ավելի կարճ ասեի, որ… մի բան էլ գո՜հ եմ եղել…
Այն օրը ռեկտորի սենյակից հեռանալիս թվում էր՝ երազիս շարունակության մեջ եմ, ու պետք էր մեկը, որ ինձ վերադարձներ այս աշխարհ ու խոսեր ինձ հետ, որ ես լեզուս կուլ չտայի: Ու եթե այդ մեկն ինձ այդ պահին հարցներ՝ քեզ տանե՞մ Աստծո մոտ, ինչ խնդրես՝ կկատարի, կասեի՝ արդեն եղե՜լ եմ, ու արդեն կատարե՜լ է…
Երկնքից ես ազատ անկումով ընկա տատիս գիրկը: Ուրախությանս միջից ճիչեր էի արձակում, ու տատիս թվաց՝ բարձրանալու իր հերթն է:
-Տատ, ընդունվե՜լ եմ,- գոչեցի:
Ու տատս սկսեց լալ:
-Ուրախացի՜ր, տատ…
Ու տատս սկսեց ուրախանալ… Ու չհասկացա՝ ինչու ե՜ս սկսեցի լալ…
Ու դուրս եկանք համալսարանի բակ, որտեղից Երևանի մեծ օղակաձև զբոսայգին էր ձգվում: Բայց մենք գերադասեցինք արթնացող պողոտան ու գնացինք դրանց սպիտակ հոծ գծերի վրայով: Վաթսունյոթամյա տատս ու տասնյոթամյա ես մանրիկ մասերի բաժանեցինք տատիս ձեռքի «նամակն» ու շաղ տվեցինք Երևանի ոտքերի տակ: Ու գնում էինք պարզ չի՝ որս որիս ձեռքից բռնած: Ու զարմանում էինք՝ ո՞նց մեր ետևից միլիցիոներ չի վազում, թե ինչո՞ւ ենք աղտոտում փողոցը: Ու զարմանում էինք, թե ո՞նց մեր ետևից չեն վազում քարտուղարուհիները՝ ասելու՝ ե՜տ եկեք: Եվ հրճվում էինք, թե ոնց ենք արդարության մեր բաժինը վերականգնել ու վերականգել էինք առանց մեր բաժին անարդարության: Ու զարմանում էինք, թե ո՞նց է գետինը իր երեսին մեր ուրախությունը պահում, քանի որ պատրաստ էինք թռչել…
ԱՆՈՒՇ ՍԱՐԳՍՅԱՆ
27. 12. 2017թ.
