«Իմ վաղ երիտասարդությունից մինչ պահը սույն ես այրվում ու կրակվում էի անչափ վսեմ ու ազնիվ սիրով, շատ ավելի վսեմ ու ազնիվ, քան կարող էր պատշաճել իմ ստոր վիճակին, եթե ես ցանկանայի պատմել»:[1]
Զուր չէ, որ նման մեջբերումով ենք սկսում այս ուսումնասիրությունը, քանի որ Դեկամերոնի վերոնշյալ կեցությունը համապատասխանում է Էդիպի և Համլետի ապրելակերպին:
Խոսելով երկու խոշոր ողբերգությունների` «Էդիպ արքայի» և «Համլետի» թե՛ կերպարային, թե՛ սյուժետային և թե՛ գաղափարական առանձնահատկությունների մասին և առանձնացնելով նրանց ընդհանրությունները` կկապենք և՛ հերմենևտիկյան ուսմունքի, և՛ Ֆրոյդի «Էդիպյան բարդույթի», և՛ Նիցշեի արխետիպերի և սիմվոլների հետ: Ինչպես նաև ողբերգություններից հատվածներ և օրինակներ բերելով՝ կհասկանանք նրանց կապը ճակատագրապաշտության (որը գլխավոր դեր էր կատարում անտիկ շրջանի ողբերգություններում), սպասումի, մահվան, մեղքի գաղափարների հետ:
Քանի որ գաղտնիությունն ու թաքնված գաղափարը ողբերգությունների գլխավոր հիմքն է կազմում, հարկավոր է սկզբում նշել, թե ինչպիսի դեր է խաղում հերմենևտիկան[2], և ինչպես ենք հասկանում այս «հարացույցի»[3] որոշիչ դերը տեքստերում:
«Հերմենևտիկան ձևավորվել է անտիկ շրջանում և երկար ժամանակ գոյատևել է իբրև առասպելների, հնագույն գրականության նմուշների…. եղանակ»[4], այսինքն` եզրակացնում ենք, որ այս հարացույցը գոյություն ունի գեղարվեստական խոսքի սկզբնափուլից, ավելի կոնկրետ` ստեղծվել է անտիկ շրջանի հետ: Իր բնույթով հերմենևտիկան «…թաքուն իմաստ պարունակող իմաստային իրողությունն է[5]», այսինքն կարևորվում է ոչ թե բառը, տողերը, տեքստերը, այլ տեքստերի ենթատեքստային բնույթը:
Հերմենևտիկան «…հասունացնում է հենց այն գաղափարը, որ տեքստը` իբրև իմաստային իրողություն, գոյություն չունի»5: Եվ սկսած անտիկ շրջանից մինչև Շեքսպիր ու արդի շրջան՝ նման տեքստերի իրողությունը հարում էր հերմենևտիկյան հարացույցին, ապա կարող ենք պնդել, որ «Էդիպ արքա» և «Համլետ» ողբերգություններում նման տեքստերը քիչ չէին, և նույնիսկ մեկ բառի, մեկ նախադասության խորքային ուսումնասիրությունից հետո կարող է դառնալ ծավալուն հետազոտության նյութ:
Օրինակներն ու համեմատությունները կներկայացնենք ծանոթագրություններից հետո, որպեսզի առավել ընկալելի լինի, թե ինչու ենք բերում հենց այդ օրինակները, և ինչպիսի շրջադարձեր են կատարում հերոսները՝ արտաբերելով նման տեքստեր:
Հաջորդը, պետք է ուշադրություն դարձնենք կերպարներն առավել պարզ հասականալուն. դա Զիգմունդ Ֆրոյդի «էդիպյան բարդույթ»– ում և Կառլ Յունգի «արխետիպեր և սիմվոլներ» – ում առաջ քաշած դրույթներն են, որոնք առավել քան երբևէ խորացնում են կերպարների անհատական հոգեվիճակը:
Սկսելով Ֆրոյդից՝ նշենք, որ մինչ «էդիպյան բարդույթը» նա առանձնացրել է մարդկային հոգեկերտվածքի ձևավորման երեք տարրեր.
«Ես»(էգո)
«Այն» (իդ)
««Գեր» ես» (սուպեր էգո)
«Ես» – ը գիտակցությունն է, որից զրկված էր Էդիպը, բայց ուներ Համլետը: «Այն» -ը, որը հոգու անգիտակցական նախասկիզբն է, բնորոշում է Էդիպին, սակայն Համլետի մոտ ի հայտ է գալիս այն ժամանակ, երբ արտաբերում է հայտնի «Լինե՞լ, թե՞ չլինել…» մենախոսությունը (այս մասին քիչ ուշ): ««Գեր»ես»-ը մշակութային նորմերի ազդեցության տակ գտնվող անհատն է, որը կբացատրենք երկու հերոսների դեպքում էլ ` կենտրոնանալով «Ես» –ի և «Այն» –ի վրա: Անդրադառնանք «Էդիպյան կոմպլեքս» ասվածին (անվանումից պարզ է դառնում, թե որ կերպարից է ծագել այս բարդույթը): Բարդույթը չորս տարեկանում տղայի ` իր մոր հանդեպ սեռական մղումներն են, որի պատճառով սկսվում է ատելությունը հոր հանդեպ[6]: Սա այն հիվանդագին ցանկությունն է, որը առաջ է քաշում Ֆրոյդը` վերագրելով որպես ախտաբանական ոլորտ: Նման անգիտակցական մակարդակում, երբ Էդիպը չգիտեր, որ սպանել էր հորը և ամուսնացել մոր հետ, հանգեցնում էր «անձի դրսևորված ակտիվության» երկու բնազդների ` էրոսի և թանատոսի (կյանքի և մահվան) ախտանիշների: Էրոսը, որը կառավարում է մարդու ակտիվությունը (այս դեպքում Էդիպի կողմից արված գործողություններն են՝
Փրկել ժողովրդին ժանտախտի վտանգից,
Խաղաղ երկնքի տակ ապրել իր «կնոջ» հետ, որոնք էլ փաստում են հետևյալ խոսքերը.
«Ի՞նչ օգնությամբ, ի՞նչ աղոթքով ես կարող եմ փրկել քաղաքը:
Օրերն եմ ես արդեն հաշվում, սպասում եմ անհնագիստ (սպասումի երևույթը կա նաև «Համլետ» ողբերգությունում).
Նա ի՞նչ եղավ, ինչո՞ւ չեկավ, անցավ արդեն շատ ժամանակ: Իսկ երբ նա գա, կիրագործեմ ես ամեն ինչ ճշմարտությամբ:
Լավը կանեմ, կկատարեմ, ինչ հայտնել է ինքն աստված [7]»)
Էրոսի ախտաբանական նշանները գտնում ենք նաև Համլետի հերթական մենախոսության հետևյալ տողում.
«…Աստված իմ, Աստված,
Ինչպես տաղտկալի, անհամ ու տափակ, փուչ են թվում ինձ Աշխարհի բոլոր վայելչանքները» [8]:
Իր հերթին էրոսի կողմից կառավարող էներգիան ունի լիբիդո անվանումը: Լիբիդոն երկու դրսևուրում ունի.
սուբլիմացիան, որը էներգիայի մշակումն է. ցավի, վշտի բացասական էներգիան դուրս մղելով` լցվել ստեղծագործական էներգիայով: «Համլետում» այս դրույթը համակցվում է այն ժամանակ, երբ հորեղբոր կողմից արված դավադրությանը չդիմանալով` նա փորձում է ստեղծագործական հնարքով (մկան թակարդը) որսալ ոճրագործի հանցավոր հայացքը, իսկ հետո մի փոքր թուլանալ, հանգստանալ գիտակցաբար: «Էդիպում» նման դրսևորում չենք տեսնում:
սիմվոլիզացիան ինքնափրկությունն է: Այստեղ կրքերը, վախերը գաղտնագրված տարբերակով են ներկայացված: Սակայն ինքնափրկությունը հասկանում ենք որպես վշտին ստեղծագործական պրոցեսով փոխարինող մի երևույթ:
Թանատոսը, որը մահվան բնազդն է, խոսում է «կյանքի նպատակը մահն է» ենթատեքստային մի շարք հարցերի մասին, որոնցից ամենակարևորը հետևյալն է. «Մարդիկ մահանալու անգիտակից ցանկություն ունեն, բայց կյանքը այդ բնազդները բնավորության է վերածում»: Սա առավել բնորոշ է Համլետի հոգեվիճակին, քան Էդիպին, քանի որ Համլետը գիտակցված «լինել–չլինելու» հարցադրում էր դնում իր առջև և հերմենևտիկյան սկզբունքից դատելով՝ ներքուստ «լինել–չլինել» հարցն էր շոշափում: Այսինքն՝ ճշմարտությունն իմանալուց հետո Համլետը գիտակցեց, որ մահվան բնազդը (ֆիզիկական, հոգեկան) նստած էր իր մեջ, ձևավորվել էր ` որպես «բնավորություն», իսկ դրանից առաջ, երբ ապրում էր հորեղբոր կողքին` անգիտակցված լինելու փաստը հետևյալ տողերում է.
«…Կսկիծի բոլոր ձև ու կերպարի, նշանների հետ Կարող են երբեք հարազատորեն ներքինս հայտնել:
Դրանք բոլորն էլ բաներ են, որ մարդ կարող է խաղալ, Բայց այստե՛ղ ներսում , այնպիսի մի բան կա, որ անց է ցույցից [9]»:
Իսկ հիմա կարդանք հետևյալ տողերը, որտեղ Համլետը խոսում է` ոչ որպես անգիտակից անձ.
«…Ժամանակն իր շավղից դուրս է սայթաքել, օ՜, բախտ իմ դժխեմ,
Ինչո՞ւ ծնվեցիր, որ հենց ես ուղղեմ [10]…»
Ֆրոյդը պնդում է. «…հարկավոր է ընդունել այն փաստը, որ իրերը այնպիսին չեն, ինչպիսին իրենց տեսնում ենք: Մարդկային վարքն ու գիտակցությունը ղեկավարվում են անգիտակցական դրդապատճառներով: Հոգեվերլուծությունը հաստատում է, որ վաղ ձևավորվող կյանքի փորձը բերում է ներքին աշխարհների կազմավորմանը[11]…», այսինքն, երբ անձի ներաշխարհից զատ, ձևավորում է նաև ներքին իրականությունը: Այս դրույթը չի համապատասախանում Համլետի ներաշխարհին, քանի որ Համլետի վաղ ձևավորված շրջանի կյանքի փորձում, երբ մայրը հոր հետ էր, երբ մայրը «այնպես փարած էր ամուսնուն», նա առավել քան երջանիկ էր, սակայն հայրը մեռավ դժբախտ: Երբ սկսում ենք ճանաչել Համլետի ներքին իրականությանը, հերքում ենք այս դրույթը: Էդիպի մոտ, ընդհակառակը, համապատասխանում է:
Մենք կարդում ենք.
«Մինչ ծնվել եմ ես նրանից, ումից պետք չէ, որ ծնվեի,
Ես կապվել եմ ամուսնության մահիճով նրա հետ…[12] » :
Էդիպը ծնվում է անգիտակցորեն՝ մեծանալով և չիմանալով հոր մահվան իրական պատճառը, ու հենց այս անգիտակցական մակարդակը ձևավորում է նրա ներքին աշխարհը: Չէ՞ որ կարող ենք պատկերացնել ճշմարտությունը (գիտակցությունը) իմանալուց հետո, նա դժվար է բաժանվելու իր «կնոջից», քանի որ ձեռք բերելով ամուսնական որոշ պարտականություններ (օրինակ ` արդեն երեխաներ ունեին)` որպես «կյանքի փորձ», նրա մոտ զարգացրեց «ներքին աշխարհների կազմավորման» տարրերը:
Անդրադառնանք Կարլ Յունգի անալիտիկ հոգեբանությանը, որտեղ խոսվում է հիմնական վեց արքետիպերի մասին.
Պերսոնա (դիմակ)
Ստվեր (անհատի կողմից ժխտված ցանկացած հույզերն են, քանի որ չեն համապատասխանում սոցիալակն իդեալներին)
Անիմա (տղամարդու մեջ անգիտակցական կյանքի հիմքն է)
Անիմուս (անգիտակցական տղամարդու հիմքը կնոջ մեջ)
Էգո (գիտակցական կենտրոն)
Ինքնություն (ամբողջականության մարմնացում)
Մի կողմ թողնելով չորս արքետիպերը ` Պերսոնա, Անիմա, Անիմուս, Էգո, կփորձենք կերպարներին բացահայտել երկու ամենակարևոր հոգեկան իրողությամբ` ստվեր և ինքնություն :
Ստվերը անգիտակցականի կենտրոնն է: Ցանկացած կերպարի ստվերը ժխտում է այն հիշողությունները, հույզերը, ցանկությունները, որոնք չեն համապատասխանում սոցիալական ստանդարտներին և իդեալներին: Մեկ այլ բառով կերպարը (Էդիպը, բայց ոչ` Համլետը, վերջինիս կբացահայտենք նորովի) դառնում է զոհը, որովհետև գիտակցում է սոցիալական իդեալները, նրանց կողմից առաջ քաշված «ճշմարտությունները»: Էդիպը լսեց նրանց (սոցիալական նորմերը իրենց մեջ կրող այդ ամբոխին), ովքեր բղավում էին. «Մե՛ղք է մոր հետ ամուսնանալը, հայրասպանությունը մե՛ղք է» : Այդ պատճառով Էդիպը անգիտակցված ընկալելով այդ ամենը` կուրացնում է ինքն իրեն, բայց հետաքրքիր է, որ չի խլացնում. չէ՞ որ կարող էր խլացնել ինքն իրեն, որպեսզի չկարողանար լսել սոցիալական նորմերի «տգետ» ճշմարտությունը, քննադատությունը, Համլետի նման կարող էր ոչինչ չլսել, խենթանալ ու ապրել հանգիստ: Տառապանքի անվերջանալի ուղին ընտրելով՝ Էդիպը ևս ազնվանում է մեր աչքում:
Սակայն Համլետը ինչո՞ւ չէր համապատասխանում այս արքետիպին: Միայն այն դրույթը` երբ Համլետը հանուն իր հոր սպանեց հորեղբորը` գիտակցելով իր մեղսագործ արարքի հետևանքները մեզ ստիպում է չհավատալ նրա մեղսագործ լինելուն: Համլետին շրջապատող մարդիկ կարծես «երջանիկ» էին, որ մայրը ունեցավ երկրորդ ամուսնությունը.
«Հորացիո.
Տեր իմ , ես եկա Ձեր հոր թաղումը տեսնելու համար:
Համլետ.
Խնդրեմ մի ծաղրիր, ուսանո՛ղ ընկեր: Կարծեմ թե եկար մորս հարսանիքը տեսնելու համար[13]»:
Եվ հետևյալ հատվածում.
«Հորացիո.
…Փողեր, թնդանոթ բեմի ետևից:
Այս ի՞նչ է, տե՛ր իմ:
Համլետ.
Արքան այս գիշեր տոն է կատարում և խնջույք ունի[14]…»:
Համլետը, արհամարհելով իրեն շրջապատող նորմերը, սուտ «ճշմարտությունները», չի մասնակցում հարսանիքին, իսկ հետո, «գիտակցական» մակարդակի անցնելով (երբ հանդիպում է հոր ուրվականին), նկատում է, որ իրեն արդեն «խելագար» են անվանում: Այսպիսով՝ կարող ենք փաստել, որ ցանկացած իրավիճակում, երբ ամբոխի ալիքին «դեմ ես գնում»`գիտակցելով, որ հանրությունը տեղյակ է քո ճշմարտության «բանալիից», որով պիտի բացվեր նրանց մերկացնելու, խայտառակելու միակ ու հուսադրող դուռը, ասում է.
«Թագավոր.
Չեմ սիրում նրան (Համլետին), ոչ էլ մեզ համար ապահով բան է, Թույլ տալ, որ նրա խելագարությունն ազատ թափառի…[15]»:
Խոսելով «զոհի» կարգավիճակի մասին կարող ենք ասել, որ Համլետը «չէր ուզում» հանգամանքների զոհը դառնալ (չէ՞ որ կարող էր ճշմարտությունն իմանալու, սակայն «լռելու», հանգիստ ապրելու, ինքն իրեն «հիմարի տեղ դնելու»`անգիատկացության ուղին ընտրել) ու չի էլ դառնում: Այստեղ նա արյունախում մարտիկ է (ողբերգությունան սկզբից մինչև ավարտը, ոչ ոք ողջ չի մնում, ոմանց սպանել է Համլետը, ոմանք էլ սպանվել են այլ հանգամանքներում: Ողբերգությունն այն է, որ բոլորը սպանվել են, ոչ թե իրենց մահով մահացել), ով վրեժից «կուրացած» ետ է բերում ճշմարտությունը և իրենից հետո նոր սերունդներ թողնում շարունակելու համար հետագա պայքարը: Համլետը, այսպիսով, ավելի ուժեղ էր, քան Էդիպը:
Էդիպը ոչ միայն բարոյական նորմերի ազդեցության տակ ընկած «զոհի» կարգավիճակում էր, այլև միակն էր իր անգիտակցության մեջ, ինչին սեփական գիտակցությունը չկարողացավ կառավարել. տրվելով սադրանքներին, իսկ հետո որպես ինքնափրկություն` կուրացրեց իրեն, բայց չկուրացրեց հոգին: Նա նժարին դրեց ինքն իրեն. այն ժամանակ աչքեր ուներ, բայց հոգին էր կույր, հիմա աչքերն են կույր, բայց հոգին պայծառատես էր: Էդիպը «զոհ» էր նաև այն պատճառով, որ աստվածները, իմանալով նրա դժբախտության մասին (անգիտակցության), այնուամենայնիվ, պատժում են նրան:
Ի՞նչ է ինքնությունը. Անձի այն կենտրոնն է, որտեղ տեղի է ունենում անգիտակցականի և գիտակցականի ադապտացումը: Այստեղ գիտակցությունն ու անգիտակցությունը պատասխանատվություն են կրում անձի և՛ հոգեկան, և՛ կենսաբանական պահպանման համար:
Ինքնության խախտվածությունը հանդիպում ենք թե՛ Էդիպի, թե՛ Համլետի մոտ, և երբ նրանց մոտ խախտվում է վերը նշված պահը, նրանք ձեռք են բերում նևրոզ, իսկ հետո Էդիպը ամուսնանում է մոր հետ, իսկ Համլետը սկսում է սպանել հոր պատճառով:
Այս առումով առանձնանցնում ենք «կոլեկտիվ անգիտակցականը»՝ բնութագրելով մարդու հոգեկանի այն մասը, որը պայմանավորված չէ տվյալ մարդու սեփական փորձով, այլ ավելի շուտ կրում է նախնիների կողմից թողած «ժառանգական» գաղափարը: Այս երևույթը մարդուն անջատում է սեփական կարծիքը ունենալու ձգտումից և ստպում նրան «գործել» այնպես, ինչպես անցյալում «գործել» են նախնիները: Օրինակ` Էդիպը, անչափահաս լինելով ամուսնացել է, քանի որ նախնիներից թողած կարգը այդպիսին էր, Համլետը, հասկանալով նախնիների կողմից արված սխալները, ակնարկում է.
«…Օ~, բախտ իմ բախտ իմ դժխեմ,
Ինչո՞ւ ծնվեցիր, որ հենց ես ուղղեմ…[16]»:
Այսքանով չի ավարտվում Ֆրոյդի և Յունգի առաջ բերած բարդույթների համեմատությունները, սակայն հերոսների կյանքում գլխավոր շրջադարձային պահերը բնութագրում են հենց վերը նշված դրույթները: Այսպիսով խոսենք հերոսների կյանքում ամենակարևոր գաղափարների մասին, որոնք առկա են նաև ողբերգությունների կառուցվածքում.
Ճակատագրապաշտությունը «Էդիպ արքա» և «Համլետ» ողբերգություններում:
Վրեժը ` որպես վերահսկիչ ուժ:
Գուշակները ` որպես ուղղորդող կերպարներ:
Ճակատագրապաշտությունը: Ընդհանրապես անտիկ և միջնադարյան շրջանի գրեթե բոլոր գործերում գլխավոր ու որոշիչ դեր է խաղում հենց ճակատագիրը: Այդպիսով՝ ճակատագրապաշտական տարրերն են փոխում թե՛ սյուժետային ընթացքը, թե՛ հերոսների իրենց նպատակին հասնելու հիմնական գործողությունները: Քանի որ անտիկ և միջնադարյան գործերում ճակատագրապաշտական տարրերի օրինակները շատ են, կներկայացնենք ընդամենը երկու գործեր, որտեղ ֆատալիզմը առավել վճռորոշ ու գլխավոր դեր է խաղում:
Ճակատագրապաշտությունը փիլիսոփայական ուսմունք է , որը շեշտում է բոլոր իրադարձությունների կամ արարքների հպատակությունը ճակատագրին կամ անխուսափելի կանխորոշմանը[17] : Ողբերգություններն են`«Շղթայված Պրոմեթևսը» և «Անտիգոնեն»: «Շղթայված Պրոմեթևսը» ողբերգությունում միայն Պրոմեթևս անունը , որը նշանակում է «գուշակ» բավական է, որպեսզի ենթադրենք կերպարների` ճակատագրի հետ անմիջական շփումը սյուժետային շրջադարձերում: Պրոմեթևսը մեկն էր այն «տիտաններից» (այս դեպքում նա ոչ թե տիտան էր, այլ մարդկային տոհմից տոհմի խորհրդանիշ դաստիարակ և հովանավոր), որ, Օլիմպոսից գողանալով Զևսի կրակը (կրթության, լույսի, գիտակցության խորհրդանիշը), բաժանում է մարդկանց ու պատժվում Զևսի կողմից ` գամվելով Կովկասյան ժայռին:
Եթե այս պատմությունից հանենք ճակատագրապաշտական բոլոր տարրերը, ապա կդառնա հասարակ, միֆին հարիր պատմություն ` սադոմազոխիստական բոլոր երանգներով, իսկ հերոսը ընդամենը զոհ կդառնա: Սակայն, երբ ողբերգությունը սկսում ենք ընկալել ֆատալիզմին ծանոթ բոլոր նրբերանգները հաշվի առնելով (գաղտնագրված տեքստեր), հասկանում ենք հետևյալը. Պրոմեթևսը, որ ի սկզբանե գիտեր իր ճակատագրի դժբախտ ընթացքի մասին (պի՛տի պատժվեր` «լույսը» տարածելու պատճառով), ասում է.
«…Հարկ է կրել կանխորոշված ճակատագիրն անտրտունջ,
Զի անպարտ է անհրաժեշտի ուժը միշտ:
Բայց դժվար է ինձ և՛ խոսել, և ՛ լռել.
Ճակատագրի այս լուծը ինձ վիճակվեց,
Որովհետև մարդկանց բարիք տվեցի[18]»:
Այդպիսով ընկալում ենք հանուն լույսի, գիտակցության, կրթության տարածման Պրոմեթևս-զոհի կերպարը, ում արարքը գոհացուցիչ է համարվում, հատկապես երբ գիտեր, որ պիտի Զևսի կողմից տառապանքի արժանանար ու «շանթի հարվածից գահավիժեր անդունդը»[19], սակայն զոհաբերեց իրեն. Պրոմեթևսը արդյո՞ք հասավ իր նպատակին: Ի դեպ ողբերգության վերջում, երբ գալիս է Հերմես աստվածը (ով հերմենևտիկայի ներկայացուցիչն էր համարվում), հասկանալով Պրոմեթևսի զորեղ լինելը, գիտակցելով նրա լուսավոր միտքը` պիտակավորում է նրան որպես «խենթ» մի արարածի: Ինչպես վերևում նշեցինք, Համլետի հորեղբայրը ևս նրան պիտակավորել էր այդպես: Հերմեսը ասում է. «Տեսնում եմ` մեծ խենթությամբ ես դու հիվանդ»[20], այսպիսով ապացացում է , որ Պրոմեթևսը ունի գիտակցություն և կառավարում է այն` նետելով Հերմեսին հետևյալ խոսքերը.
«Կանխավ գիտեի, թե ինձ ինչ լուրեր Պիտի սա հայտնի. Անվայել չէ, երբ Տուժում է ոսոխն իր ոսոխներից:
Թող նա շպրտի ինձ վրա շուտով
Կրակե երկճյուղ, գալարուն շանթեր,
Թող հուզի եթերն այրող որոտով,
Վայրի հողմերով, և թող երկրի Հիմքերը ցնցի ընդերքի քամին:
Ծովի ալիքներն ահեղ աղմուկով
Թող որ խառնվեն երկնի աստղերի
Ուղիների հետ, թող այս բարձունքից
Մարմինս նետի նա սև Տարտարոս,
Բայց ճակատագրի ժանտ պտույտի մեջ
Նա ինձ որ մի կերպ չի կարող սպանել[21]» :
«Անտիգոնեում» ճակատագրապաշտական տարրերը պարզ է դառնում, երբ հասկանում ենք, որ նա Էդիպի դուստրն է: Անգիտակցաբար մեղքից ծնված ու ճակատագրով դատապարտված Անտիգոնեն պիտի ինքնասպանություն գործեր (դատապարտելի մեղք): Անտիգոնեի անթաղ եղբոր ` Պոլինիկեսի դին խորհրդանշում է Կրեոնի (Թեբեի արքայի, ում որդու ` Հեմոնի հետ ամուսանցել էր Անտիգոնեն) հետագա դժբախտ ճակատագիրը.
«Ողբը կանանց և այրերի, որ քո տնից կտարածվի,
Ու խռոված քաղաքները կելնեն քո դեմ…[22]»:
Ճակատագրապաշտությունը «Էդիպ արքա» ողբերգություններում նկատում ենք, երբ վերջինս, իմանալով Լայոսի սպանության մասին (հայրն էր, ում սպանում է Էդիպը` չիմանալով այդ մասին), կոչով է դիմում ամբոխին.
«…կա՛մ կլինենք մենք երջանիկ, կա՛մ պետք է մենք խորտակվենք[23]»:
Համլետը, որոշելով թակարդ լարել ոճրագործի դեմ, սպանում է նրան, հետո դիակը հանձնում մարդկանց՝ ասելով.
«Նրան եմ տալիս մահամերձ ձայնս:
Պատմի՛ր այս նրան, այն դեպքերի հետ ավել կամ պակաս: Որ պատճառ դարձան….մնացորդը լռություն[24]»:
Համլետը ճակատագրի որոշմամբ մեռնում է: Այդիպսով կորցնում խոսելու ունակությունը (իմանալով` երբ կորցնի խոսելու ունակությունը, ոչ-ոք չէր գիտենա, թե ինչ էր զգում ճակատագրի կողմից (հոր) բաշխված` իր վրեժը, միաժամանակ թաքցնելով այն բոլորից, քանի որ «գիտենայիր էլ, դա ինձ այնքան պատիվ չէր բերի»), հետևաբար Համլետը չխոնարհվեց ճակատագրին, ու ինքը որոշեց, թե ինչպես մեռնի:
Էդիպին սակայն, կրկին ճակատագրի զոհի կարգավիճակում ենք տեսնում. Կորցնում է տեսնելու ունակությունը, բայց իր կողմից արված անգիտակցված մեղքի մասին միշտ «լսելու» էր…Այդպես էր տառապելու:
Վրեժը ` որպես վերահսկիչ ուժ: Կարող ենք պնդել, որ վրեժի ծարավը` Համլետի մոտ, իսկ մի քանի դրվագներից հետո նկատում ենք նաև Էդիպի մոտ, արդարցված ենք համարում:
Էդիպը Լայոսի մահվան վրեժը լուծում է, որպեսզի ժանտախտըը վերանար ու մարդիկ չմեռնեին, քանի որ, երբ Կրեոնը հայտնում է, որ «Աքսորելով, կամ լվանալ արյամբ արյուն, այն արյունը, որը տանջում, ալեկոծում է քաղաքն…» ստիպում է Էդիպին ինքնազոհաբերման գնալ:
Համլետը այս դեպքում վրեժը լուծում է, որպեսզի արդարությունը տեսներ ու «…գոռ բախտի պարսաքարերն ու սլաքները» ` քարշ չտար, չանիծեր իր «բախտը դժխեմ»: Երկու դեպքում էլ հոր գաղափարը գերակայում է:
Գուշակը ` որպես ուղղորդող կերպար: Հիշատակեցինք «Շղթայված Պրոմեթևսը», որտեղ գուշակը հենցն ինքն էր, սակայն Հերմեսը, որ ներկայացվում էր որպես չար կերպար, փորձում էր գրավել գուշակի տեղը, այդպիսով սխալ ճանապարհով էր ուղղորդում Պրոմեթևսին:
«Անտիգոնեում» գուշակը ` Տիրեսիասը, «լավ», «ճիշտ» ուղղորդողներից էր, որ Կրեոնին գուշակում է նրա դժբախտ ապագան ու հորդորում ազատ արձակել Անտիգոնեին` թաղելու համար իր եղբորը:
Սակայն «Էդիպ արքա» ողբերգություններում նույն Տիրեսիասը ներկայացված էր իբրև «չար» ուղղորդող կերպար. Նա Էդիպին ասում է. «Թեկուզ գաղտնիքը թաքցնեմ եսլռությամբ, դա կբացվի ինքնիրեն»: Պատկերացրեք, եթե Տիրեսիասը այստեղ «չար» չլիներ ու պատմեր Էդիպին ` նրա անգիտակցական վիճակի մասին, շատ ավելի արագ կկանխվեր այն, ինչ տեղի ունեցավ հետո: Նույնիսկ Տիրեսիասի նետած ճշմարիտ, բայց լկտի խոսքերը. «Գիտե՞ս, ո՞ վ է ծնողը քո…», արդեն իսկ մատնում է Տիրեսիասի` որպես չար կերպար լինելու ճշմարտության մասին. Իրականում և՛ Էդիպը , և ՛ Համլետը չէին ճանաչում իրենց ծնողներին:
[1] Բոկաչչո «Դեկամերոն», 1960, «Հայպետհրատ», էջ 49
[2] Գրականագիտության մեջ դա ընկալվում է իբրև տեքստի իմաստի ընկալման, ըմբռնման տեսություն և գործնական կիրառություն:
Տե՛ս Քալանթարյան Ժ., Քննադատությունն իբրև գործնական գրականագիտություն, Ե; ԵՊՀ հրատ, 2017թ., էջ 106
[3] Օ.Ն.Տուրիշևա «Արտասահմանյան գրականագիտության տեսությունը և մեթոդաբանությունը», 2017, Երևան, «ԵՊՀ» հրատ., էջ 13
[4] Նույն տեղում, էջ 13
[5] Նույն տեղում, էջ 13 5 Նույն տեղում, էջ 14
[6] http://www.hogeban.info/%D5%B0%D5%B8%D5%A3%D5%A5%D5%BE%D5%A5%D6%80%D5%AC%D5%B8%D6%82%D5%AE
%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6.php
[7] Սոֆոկլես «Ողբերգություններ. Էդիպուս արքա» թարգմ. Արամ Թոփչյան, 1990 թ.«Արևիկ» հրատ. , էջ 245
[8] Շեքսպիր Ու. «Համլետ», 2015 «Անտարես», էջ 12
[9] Շեքսպիր Ու. «Համլետ», 2015 «Անտարես», էջ 11
[10] Շեքսպիր Ու. «Համլետ», 2015 «Անտարես», էջ 29
[11] http://www.hogeban.info/%D5%B0%D5%B8%D5%A3%D5%A5%D5%BE%D5%A5%D6%80%D5%AC%D5%B8%D6%82%D5%AE
%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6.php
[12] Սոֆոկլես «Ողբերգություններ. Էդիպուս արքա» թարգմ. Արամ Թոփչյան, 1990 թ. «Զանգակ» հրատ. , էջ 264
[13] Շեքսպիր Ու. «Համլետ», 2015 «Անտարես», էջ 14
[14] Նույն տեղում, էջ 21
[15] Նույն տեղում, էջ 69
[16] Շեքսպիր Ու. «Համլետ», 2015 «Անտարես», էջ 29
[17] https://www.wikiwand.com/hy/%D5%83%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%BF
%D5%A1%D5%A3%D6%80%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D5%B7%D5%BF
%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6
[18] «Անտիկ, միջնադարյան և վերածննդի գրականություն. Էդիպ արքա», 1990թ., հրատ.
«Արևիկ» , էջ 519
[19] Նույն տեղում, էջ 557
[20] Նույն տեղում, էջ 552
[21] Նույն տեղում, էջ 555-556
[22] «Անտիկ, միջնադարյան և վերածննդի գրականություն. Անտիգոնե», 1990թ.
հրատ.«Արևիկ», էջ 604
[23] «Անտիկ, միջնադարյան և վերածննդի գրականություն. Էդիպ արքա», 1990թ., հրատ.
«Արևիկ» , էջ 247
[24] Շեքսպիր Ու. «Համլետ», 2015 «Անտարես», էջ 122
