Հաշվի առնելով գիտելիքների անսահմանությունը՝
շատ քիչ բան է մնում իմանալու,
օրինակ՝ լուսատտիկը անծայրածիր տարածության մեջ։
«Յոգա Սուտրա» Պատանջալի
Աշխարհը բաղկացած էր ուղիղ անկյան տակ հատվող երկու հարթություններից, և սկզբից անհասկանալի էր, թե դրանցից որն էր ուղղահայաց, որը հորիզոնական․ ամեն բան կախված էր դիտորդի դիրքից և նրա՝ ձգողականության անձնական կողմնորոշումից։ Առաջին հարթության վրա նստած էին երկու արծաթամոխրագույն թիթեռնիկներ։ Մյուսի վրայով ինչ-որ մուգ շագանակագույն բան էր շարժվում, որն ասես երկու հատվածներից էր բաղկացած։ Սկզբում այն շատ հեռու էր, որպեսզի կարելի լիներ որևէ հստակ բան ասել։ Հետո այն մոտեցավ, և երևաց մի կոյաբզեզ ։ Այդ ժամանակ պարզ դարձավ, որ հարթությունը, որի վրայով այն տեղաշարժվում էր, հատակն էր․ նույնիսկ եթե բզեզը կարողանար պատի վրայով սողալ՝ ինչ-որ ծծորդներով կառչելով դրանից, կվի գունդը, որը հրում էր առջևից, կընկներ։ Այդ իսկ պատճառով հարթությունը, որի վրա նստած էին երկու թիթեռնիկները, անկասկած, պատն էր։
-Նայի՛ր դրան, – ասաց մի թիթեռնիկը մյուսին։ – Ի՞նչ ես տեսնում։
Երկրորդ թիթեռնիկը սկսեց ուշադիր զննել շագանակագույն գունդը։
-Նրա դուստրը իսպաներեն է սովորում,- ասաց նա,- ինչը բավականին թանկ է նստում ընտանիքի վրա։ Նա ուզում է Հուրգադա մեկնել հանգստանալու և հենց նոր է գլուխն ազատել այդ պատճառով բռնկված ընտանեկան վիճաբանությունից․․․ Իսկ հիմա մտածում է արմավենու տերևից գլխարկի մասին, որը կախված է նրա դստեր սենյակում։ Ընդ որում՝ ինչ-որ պատճառով այնքան տարված է այդ գլխարկի մասին մտքերով, որ տեսնում եմ այն բոլոր մանրամասնություններով, ինչպես լավ որակի լուսանկարում։ Այդքանը։ Նկատի ունեմ նրա բոլոր առանձնահատկությունները դրանք են։
-Վատ չէ,- ասաց առաջին թիթեռնիկը։- Բայց ես գնդի մասին չեմ խոսում։ Հենց նրա մասին եմ ասում։ Նայի՛ր նրա գլխին։
-Հաա՜,- պատասխանեց երկրորդ թիթեռնիկը։- Տեսնում եմ։ Փոքրիկ հայելի է, ինչպես ականջաբույժինը։ Նախկինում երբեք չէի նկատել, որ կոյաբզեզների գլուխների վրա նման բան կա։
-Այն ոչ մի անվանում չունի։
-Այսի՞նքն։
-Ամեն ինչին անվանումներ են տալիս կոյաբզեզները։ Բայց կոյաբզեզներից ոչ մեկը գլխի չի ընկնում հալելու մասին, որ նրա գլխի վրա է։
-Ընդհանրապե՞ս անուն չունեն։
-Ընդհանրապես։ Եվ ոչ միայն նրանք, ոչ մի առարկա չունի։ Ոչ մի միջատ։ Ոչ մի կենդանի։ Միայն կոյաբզեզներն անուններ ունեն։
-Քո անունը Դիմա է։ Իմ անունը Միտյա։ Մի՞թե դրանք մեր անունները չեն։
-Մեզ այդպես էին անվանում, երբ, օրինակ, կոյաբզեզներ էինք։ Հիմա ոչ մի անուն էլ չունենք։
-Լա՛վ, բայց չէ՞ որ կարելի է ասել, որ դու գիշերային թիթեռնիկ ես։ Չէ՞ որ դա էլ է անուն։
-Նույնիսկ եթե կոյաբզեզը մեկին անվանում է գիշերային թիթեռնիկ, մյուսին՝ ճանճ, իսկ երրորդին՝ մոծակ, միևնույն է դրանք բոլորը նրա անձնական անուններն են։ Ոչ մի կենդանի արարած, որին կոյաբզեզներն են անուն տվել, անգամ գլխի չի ընկնում այդ մասին։
Միտյան մտածմունքների մեջ ընկավ։
-Իսկ շնե՞րը։ Կամ կատունե՞րը։ Չէ՞ որ նրանք արձագանքում են, երբ անունով կանչում ես նրանց։
-Ոչ մի նման բան։ Նրանք չգիտեն, որ դա անուն է։ Շան համար դա ուղղակի հնչյուն է, որից հետո նրան ուտելիք են տալու։ Չնայած մի այսպիսի տեսակետ էլ եմ լսել․ իբր ամենախելացի շները կարծում են, թե կոյաբզեզը, որը նրանց կանչում է իր մոտ, իր սեփական անուններն է բարձրաձայնում։ Ամենազարգացած շները կարծում են, թե կոյաբզեզը սկսել է վախենալ և միայնակ զգալ իրեն այն բանից հետո, երբ ինքն իրեն անուն է տվել, և անընդհատ օգնություն է կանչում։ Եվ որպեսզի բացատրեն նրան, որ անկախ ամեն ինչից նրա հետ են, շները բարձր կարեկցական հաչոցով են պատասխանում նրան։
-Իսկ ինչո՞ւ են կոյաբզեզները անուն տալիս այն ամենին, ինչ տեսնում են։
-Ո՞վ է քեզ ասել, որ նրանք անուն են տալիս այն ամենին, ինչ տեսնում են։
-Դո՛ւ։ Հե՛նց նոր։
-Ո՛չ, ես նման բան չեմ ասել։ Կոյաբզեզները ամեն տեսածի չէ, որ անուն են տալիս։ Հակառակը՝ նրանք տեսնում են միայն անունները, որոնք տալիս են ամեն ինչին։ Օրինակ՝ պատուհանագոգի այս ծաղիկները։ Կամ ապակու այն կողմի մայրամուտը։ Իրականում ոչ ոք չգիտի, թե ինչ է դա։ Բայց կոյաբզեզները սովորեցրել են մեզ առանձնացնել պիտակների մեր սեփական հավաքածուն և դրանց վրայի գրվածքներն այնքան ստուգել, մինչև որ դուրս չբերենք «ծաղիկներ» և «մայրամուտ» բառերը։
-Ենթադրենք՝ այդպես է, – ասաց Միտյան։ – Չէ՞ որ պիտակները միշտ ինչ-որ մի բանի վրա են փակցնում։ Մենք ինչի՞ վրա ենք փակցնում։
-Լավ հարց է․․․ Մանուկ ժամանակ պատահե՞լ է, որ հեռադիտակով ուրիշների պատուհաններին նայես՝ անվճար մերկապարի որոնումներով։
-Իսկ դա ի՞նչ կապ ունի․․․
-Ուղի՛ղ։ Պատահե՞լ է։
-Եղել է։
-Այդ դեպքում, ըստ երևույթին, գիտես, թե ինչպես է միտքն ամեն բան սպասվելիքի տեղ ընդունում․ մե՛րթ պատից կախված տաշտը, մե՛րթ գորգի ծայրը, մե՛րթ բարձը, մե՛րթ ծածկոցի ծալքը։ Մի հրաշալի գրող կար՝ Նաբոկովը, որը հիասքանչ կերպով նկարագրում էր այդ գործընթացը՝ կապված «նիմֆետ» պիտակի հետ, որը հենց ինքն է հորինել։ Բայց եթե սկսենք պարզել, թե ինչերի վրա են փակցնում այդ պիտակը, ամեն անգամ մեկ ուրիշ պիտակի ենք բախվելու․ «տաշտ», «ծածկոց», «բարձ», «միայնակ ծխամոլի արմունկ» և այլն։ Կսկսենք փնտրել, թե ինչերի վրա են փակցված մյուս պիտակները, կբախվենք նորերին, և այդպես անվերջ։ Պիտակների այդ տարածության մեջ ամեն ինչ նման է ծանոթագրության ծանոթագրության, ամեն ինչ մեկը մյուսի վրա է հիմնվում, ինչպես բաբելոնյան աշտարակի հարկերը, որը գնում է դեպի այլանդակ անսահմանություն։ Եթե փորձես գտնել հիմքը, որի վրա կանգնած է այդ աշտարակը, կամ բառը, որին վերաբերում է ամենաառաջին ծանոթագրությունը, չես կարողանա անել դա։
-Լա՛վ։ Թե ինչի վրա են պիտակներ փակցնում, հասկանալի է։ Այսինքն հասկանալի է, որ ընդհանուր առմամբ անհասկանալի է։ Չէ՞ որ «կոյաբզեզը» նույնպես պիտակ է։ Իսկ պիտակը, որքանով որ ես եմ հասկանում, ունակ չէ որևէ բան տեսնելու։ Այդ դեպքում ո՞վ է հսկում այդ ամենը։
-Դժվար է հավատալ, բայց չկա մեկը, ով հետևում է այդ ամենին։ Բոլոր պիտակներն ուղղակի արտացոլվում են այն հայելու մեջ, որն անվանում չունի։ Կոյաբզեզը ոչինչ տեսնելու ունակ չէ, որովհետև ինքը հենց պիտակ է, որով նշանակվում է գոմաղբի գնդի արտացոլանքը։ Եվ ամբողջ կյանքը, որը տրված էր, որպեսզի հասկանար, թե ինքն ինչ է իրականում, այդ գունդը ոչ մի տեղից ոչ մի տեղ տեղափոխելով է անցնում։ Ընդ որում՝ ոչ թե հենց գնդի, այլ դրա արտացոլանքի։ Սարսափելի է․․․
-Ինչո՞ւ ոչ մի տեղից ոչ մի տեղ։
-Տեղը, որտեղից նա այն գլորում է, և տեղը, ուր այն գլորում է, ուղղակի պիտակներ են, որոնք կպել են գոմաղբին։ Երբ հայելին վերցնում են այնտեղից, նրանք անհետանում են, որովհետև այլևս ոչ մի տեղ չի մնում, որտեղ կարող են արտացոլվել։ Այդ ժամանակ պարզվում է, որ նրանք երբեք էլ գոյություն չեն ունեցել։ Սակայն ցավոք, այլևս ոչ ոք չի լինում, որպեսզի իմանա այդ մասին։
-Բայց մի՞թե հայելին չի կարող իմանալ այդ մասին։
-Այն այսպես թե այնպես ամեն ինչ գիտի։
-Ամեն ինչ, ի՞նչ։
-Կամ ոչինչ։ Կախված նրանից, թե ինչ է դրա առաջ դրված․ «ամեն ինչ» կամ «ոչինչ»։ Կոյաբզեզ ես դառնում, երբ որոշում ես, որ դու այն գոմաղբն ես, որի արտացոլանքը տեսնում ես։ Ճիշտ նույն կերպ լուսատտիկ ես դառնում ամեն անգամ, երբ գեթ մեկ վայրկյանով հասկանում ես, որ դու ոչ թե արտացոլանքն ես, այլ ինքը հայելին։
-Այսինքն ես արդեն լուսատտի՞կ եմ։ Չէ՞ որ արդեն հասկացել եմ դա։
-Առայժմ դու ուղղակի «հայելի» գրվածքով պիտակ ես դրել հայելու առաջ, որը երբեմն գոմաղբի գնդի փոխարեն արտացոլվում է դրա մեջ։ Դա դեռ չի նշանակում դառնալ հայելի։ Ցանկացած պիտակ, նույնիսկ ամենագեղեցիկը, գոմաղբի գնդի մի մասն է։ Եթե նույնիսկ թվում է, թե այն ինքնին գոյություն ունի, դա պատրանք է։ Այն ընդամենը արտացոլանք է։
-Սպասի՛ր։ Եթե այն ամենը, ինչ կատարվում է, ուղղակի արտացոլանք է, այդ դեպքում ինչն է արտացոլվում։
Դիման թոթվեց ուսերը։
-Պիտակները։
-Իսկ որտեղի՞ց են դրանք առաջանում։
-Գոմաղբի գնդից։
– Իսկ որտեղի՞ց է առաջանում գոմաղբի գունդը։
-Հայելուց։ Այն ուղղակի արտացոլանք է։
-Փակ շրջան է ստացվում։
Դիման սկսեց ծիծաղել։
-Մի պատմություն հիշեցի,- ասաց նա։-Անցյալ դարի սկզբին Վիտեբսկ քաղաքում մի կաբալիստ էր ապրում, որն ամբողջությամբ խորամուխ էր եղել առարկաների էության մեջ։ Հասկացել էր տիեզերքի ամենախորը գաղտնիքը։ Եվ կարևորագույնի մասին իր գաղտնի ուսմունքը շարադրել էր խորհրդավոր, հակիրճ առակում, որը քողարկել էր հրեական զվարճապատումում, որովհետև բուռն քսաներորդ դարում գերագույն գիտելիքը գալիք սերունդներին փոխանցելու միակ եղանակը դա էր։ Զավեշտապատումը հետևյալն էր․
-Ռաբինովի՛չ, որտեղի՞ց եք փող վերցնում։
-Պահարանիկից։
-Իսկ ո՞վ է դրանք դնում պահարանիկի մեջ։
-Կինս։
-Իսկ ո՞վ է այն Ձեր կնոջը տալիս։
-Ես։
-Ուրեմն՝ որտեղի՞ց եք փող վերցնում։
-Պահարանիկից։
Այս փառահեղ առակն անվնաս վիճակում է հասել մեզ։ Սակայն բոլոր նրանք, ովքեր կարող էին բացահայտել դրա գաղտնի իմաստը, ցավոք, մահացել են։
-Բացի քեզնից։
-Կաբալիստներն այն անվանում են «Ռաբինովիչի պահարանիկ», բուդդիստները՝ սանսարա, մենք՝ թիթեռնիկներս, կոյաբզեզի՝ գոմաղբի գունդ, – ասաց Դիման։ – Մենք բոլորս դրանց համար ինչ-որ անվանումներ ունենք։ Բայց բանն անվանումների մեջ չէ, դրանք բոլորն ուղղակի պիտակներ են։ Բանն այն է, թե որտեղ է բոլոր այդ պիտակների արտացոլանքը ծագում։ Մենք այն հայելի ենք կոչում։ «Հայելին», ինչպես արդեն նշեցի, նույնպես պիտակ է։ Բայց որոշակի առումով յուրահատուկ է։ Այն չի կարելի ոչնչի վրա փակցնել։
-Ի՞նչ է դա նշանակում։
-Այն, ինչ հայելին մատնանշում է, չի կարելի ո՛չ տեսնել, ո՛չ ձեռք տալ։ Հայելու գոյության մասին կարելի է միայն ենթադրություններ անել՝ ելնելով նրանից, որ դրա մեջ անընդհատ ինչ-որ արտացոլանքներ են հայտնվում։ Նրա էությունն այն է, որ այնտեղ ոչինչ չկա՝ բացի արտացոլանքներից․ ո՛չ ապակի, ո՛չ փայլեցված երկաթ։ Ընդհանուր առմամբ՝ չկա ոչ մի այնպիսի բան, որպեսզի կարելի լինի գտնել, ինչքան էլ որ փնտրես։ Հենց դա էլ մեր իսկական «ես»-ն է։
-Իսկ կարելի՞ է ինչ-որ կերպ ձևակերպել, թե ինչ է այն իրականում։
-«Այն», «իրականում», «ինչ է»․ սրանք պիտակներ են՝ պարզ և բարդ։ Երբ դրանք միանում են միմյանց, և դրանց միջև հայտնվում է «ես» պիտակը, ծագում է այս աշխարհը, որում դու ինչ-որ բանի հույս ես փայփայում և ինչ-որ բանից վախենում ես։ Աշխարհ, որում շուրջդ միայն պիտակներ են։
-Ինչպես նաև կոյաբզեզներ,- փնթփնթաց Միտյան։
Կոյաբզեզն արդեն անհետանում էր տեսադաշտից։ Միտյան նայեց նրա գնդին և հասկացավ, որ կոյաբզեզն այդ նույն պահին տեսնում է այն, ինչ ինքը․ մանկական սենյակ՝ ինչ-որ երաժիշտների պաստառներով պատված պատերով, գրասեղան, դրա մոտ նստած չթե զգեստով աղջնակին, պատուհանագոգի ծաղիկները և պատուհանից այն կողմ մայր մտնող արևը։
Ինչ-որ տագնապալի բան կար այդ մայրամուտի մեջ։
Արեգակի կարմիր կլորը մոտենում էր տանիքների գծին, անհավատալի արագությամբ էր շարժվում, ասես հսկայական թնդանոթի ռմբագունդ լիներ, որը շիկացել էր օդի հետ շփումից, կամ կոյաբզեզներից ամենակարևորի՝ երկնքից պոկված գունդը։ Այդ ռմբագունդը հորիզոնի մեջ տապալվեց, և շատ չանցած երկնքից անհետացավ նաև կրակի վերջին շերտը։
Այդ ժամանակ երկինքը քաղաքից բաժանող գիծը սկսեց վերև բարձրանալ։ Սկզբում Միտյային թվաց, թե հորիզոնից այն կողմ թուխպ ամպ էր հայտնվել, որն արևմտյան քամին էր բերել։ Բայց դա ուրիշ բան էր, որն ավելի շատ համաշխարհային աղետի մասին ֆիլմի մեջի ցունամիի էր նման։
Ալիքը սարսափազդու լռության մեջ էր մոտենում․ աշխարհի բոլոր ձայները լռեցին, ծառուղու թռչունները դադարեցին երգելուց, և նույնիսկ ավտոմեքենաների աղմուկն արդեն չէր լսվում։ Միտյան գլխի ընկավ, որ ալիքը ջրից չէր։ Ինչ-որ մոխրագույն մշուշի հոսանք էր։ Մթնշաղ, որը պատնեշի նման մոտենում էր։
-Ի՞նչ է սա, – հարցրեց նա՝ թեքվելով դեպի Դիման։
Դիման անհանգիստ տեսք ուներ։ Այնքան անսովոր էր, որ Միտյան վախեցավ։
-Միայն թե առանց խուճապի,- ասաց Դիման։
Այդ խոսքերը միայն բավական էին, որպեսզի Միտյան խուճապի մատնվեր։ Բայց դրա համար ժամանակ չմնաց։ Մթշնաղի ալիքը սենյակ ներխուժեց, և Միտյան աչքերը կկոցեց։
Անհասկանալի ինչ-որ ուժ պոկեց նրան պատից և մի քանի վայրկյան պտտեց դատարկության մեջ։ Հետո զգաց, որ դեպի օդի հոսանքն է թռչում՝ հավասարաչափ թափահարելով թևերը, վտանգն ասես հետևում էր մնացել։
-Կարող ես բացել աչքերդ,- մոտակա ինչ-որ տեղում լսվեց Դիմայի ձայնը։
Միտյան բացեց աչքերը։ Աշխարհը հասցրել էր անճանաչելիության աստիճան փոխվել։ Սենյակն արդեն չէր երևում։ Չէր երևում պատուհանը և դրանից այն կողմ՝ սեղանի մոտ նստած աղջիկը․ քամու պոռթկումն ասես նրան և Դիմային ուրիշ աշխարհ էր տեղափոխել, որը ոչ մի ընդհանուր բան չուներ այն տեղի հետ, որտեղ քիչ առաջ գտնվում էին։
Միայն մի բան էր պարզ․ այդ նոր աշխարհն ուներ կենտրոն, որի շուրջը նրանք թռչում էին։ Այն կլորավուն, սև ժայռ էր։ Չափից ավելի կանոնավոր, որպեսզի ուղղակի ժայռ լիներ։ Սկզբում Միտյան կարծեց, թե դա ինչ-որ հնագույն շինության գմբեթն էր․ ժայռը փոքր-ինչ հնդկական տաճարի էր նման։ Բայց դա գմբեթ չէր։
Ժայռի ներքևի փոս ընկած և դուրս ցցված տեղերը իմաստալից համադրություն էին ստեղծել, և Միտյան մարդու՝ խույրով կամ կեգլիանման թագով գլուխ տեսավ։ Թագի ներքևում գտնվող դեմքը մռայլ, հանգիստ և կենտրոնացած էր՝ ամուր սեղմած շրթունքներով և փակ աչքերով։ Ինչ-որ տխուր և վճռական բան կար դրա մեջ։ Թվում էր, թե գիշերային անապատի վրա վեր էր խոյանում անասելի հին արձանի վերնամասը, որի մեծ մասը դարեր առաջ գետնի տակ էր մնացել։
-Տապանաքարի է նման,- անսպասելի կերպով ասաց Միտյան։
-Հենց այդ է, որ կա։ Այստեղ Աստծո գերեզմանն է։
-Աստծո գերեզմա՞նը։
-Այո՛։
-Ուզում ես ասել, որ մենք մահացե՞լ ենք։
-Չեմ ասում, որ մեր գերեզմանն է։ Աստծո՛ գերեզմանն է։
Միտյան նայեց քարե գլխին։
-Սա Աստծո դե՞մքն է։
-Ո՛չ։ Աստված դեմք չունի։
-Այդ դեպքում ինչո՞ւ է նրա գերեզմանն այսպիսինը։
-Հավանաբար այն պատճառով,- ասաց Դիման,- որ Նա՛ է այդպես ցանկացել։
-Նշանակում է, որ Նիցշեն իրավացի՞ էր։ Աստված մահացե՞լ է։
-Այդ Նիցշեն է մահացել։ Իսկ Աստծո հետ ամեն ինչ կարգին է։
-Այդ դեպքում ինչո՞ւ գերեզման ունի։
-Ասել, որ Աստված գերեզման չունի, կնշանակեր պնդել, որ նա զուրկ է ինչ-որ բանից և սահմանափակված է ինչ-որ բանում։ Դրա համար գերեզման ունի, բայց․․․
Դիման չավարտեց խոսքը։ Քամու ուժեղ հոսանքը քշեց Միտյային ներքև, և քարե գլուխն ուրիշ դիտանկյունից տեսանելի դարձավ։ Դրա ստորին ծնոտն անհավատալի լայն թվաց, աչքերը՝ փոքր և իրար շատ մոտ, իսկ կեգլիանման թագը նմանվեց սաղավարտի, որն ասես նեանդերտալյան շատ փոքրիկ գանգին էին հագցրել։ Միտյան, չգիտես ինչու, «Մարտնչող Եկեղեցի» արտահայտությունը հիշեց։ Դիման վերևում հազիվ տեսանելի կետի վերածվեց։ Միտյան սկսեց արագ-արագ վերև բարձրանալ, մինչև որ գլուխը նախկին դիտանկյուն չվերադարձավ, իսկ Դիման նրա կողքին չհայտնվեց։
-Որտե՞ղ ենք։
-Քիչ առաջ անվանումներով պիտակների մասին էինք խոսում,- մելամաղձոտ կերպով պատասխանեց Դիման,- հիշո՞ւմ ես։ Որոնք կոյաբզեզներն ամեն ինչի վրա փակցնում են։
-Արի՛ պիտակների մասին հետո խոսենք։ Կարո՞ղ ես ասել, թե որտեղ ենք մենք հիմա գտնվում։
-Հենց այդ մասին էլ խոսում եմ, թե որտեղ ենք հիմա գտնվում,- ասաց Դիման։- Ահա այդ պիտակների հետ հետաքրքիր պատմություններ են տեղի ունենում։ Լինում է այնպես, որ մարդիկ անվանում են տալիս նրան, ինչին երբեք չեն պատահել։ Այսինքն՝ սկզբում պիտակ են ստեղծում, հետո սկսում են փնտրել, թե ինչի վրա այն կարելի է փակցնել։ Հավանաբար լսել ես չէ՞ «սև խոռոչ» բառակապակցությունը։
Միտյան գլխով արեց։
-Դա պիտակ է, որը կարելի է միայն ուրիշ պիտակների վրա փակցնել։ Այդպես են անվանում աստղը, որն իր սեփական ծանրության պատճառով ինքն իր մեջ է փուլ եկել և խոռոչի է վերածվել։ Այդ խոռոչն անսահման խիտ է, և լույսը չի կարողանում դրանից դեպի տարածություն սլանալ․ ձգողականության ուժը հետ է քաշում այն։ Մի խոսքով՝ դա մի տեղ է, որտեղից ոչինչ չի վերադառնում։ Ֆիզիկայի գրքերում գրված է, որ ոչ ոք չգիտի, թե հստակ ինչ է կատարվում այդ խոռոչում։ Բայց դա սխալմունք է․ այն մասին, թե ինչ է կատարվում այդ խոռոչում, գիտեն շատ շատերը։ Օրինակ՝ ես և դու։
-Եվ ի՞նչ է այնտեղ կատարվում։
-Հենց սա,- ասաց Դիման։- Այն ամենը, ինչ դու տեսնում ես։
-Ուզում ես ասել, որ մենք այդ սև խոռոչի ներսո՞ւմ ենք։
-Այո՛,- ասաց Դիման։- Որքան էլ, որ տխուր է։
-Ինչ-որ այնքան էլ նման չէ։
-Սև խոռոչները միայն արտաքուստ են սև։ Ճիշտն ասած, դրանք ոչ մի տեսք էլ չունեն․ ուղղակի այնտեղից լույս չի գալիս։ Հենց այդ պատճառով էլ ոչ ոք չգիտի, թե ինչպիսին են դրանք ներսից։ Բացի նրանցից, ովքեր այնտեղ են գտնվում։
-Բայց չէ՞ որ սև խոռոչում ոչ ոք չի կարող գտնվել, – ասաց Միտյան։ – Նա միանգամից կենտրոնում կհայտնվի, և տափականալով խոռոչի մի մասը կդառնա։
-Նրա համար, ով կընկնի այնտեղ, այդ «միանգամից»-ը հավերժության կվերածվի։ Նա երբեք չի հասնի սև խոռոչի կենտրոնին։ Եվ ոչ ոք չի իմանա, թե ինչ է նրա հետ կատարվելու։ Բացի նրանցից, ովքեր նրա հետ կընկնեն։
-Ուզում ես ասել, որ մենք հենց նոր սև խոռոչի մեջ ենք ընկե՞լ։
-Ծնված օրից ենք ընկնում դրա մեջ։ Ընկնում ենք և միաժամանակ հեռու թռչում։ Գոյություն ունի «հորիզոնի լույս» հասկացությունը։ Դա մի լույս է, որը չի կարող ո՛չ թռչել-հեռանալ, ո՛չ ընկնել։ Կանգ առած լույս, որի մասին չգիտի ոչ ոք՝ բացի իրենից։
Գլուխն արդեն ծոծրակի կողմից էր երևում։ Միտյան մտածեց, որ այդքան էլ պարզ չէր․ այդ նրա՞նք էին դանդաղ պտտվում դրա շուրջը, թե՞ դա էր ուղղակի պտտվում նրանց առաջ այն մթնշաղում, որը թաքցնում էր շուրջն ամեն ինչ։ Նա ոչ մի ջանք չէր գործադրում օդում մնալու համար․ թվում էր, թե ինչ-որ անընդհատ հոսանք էր տանում նրան, և թևերն ինքնուրույն էին աշխատում։ Տարօրինակ էր, բայց գրեթե հարմարավետ էր զգում իրեն։
-Լույսը չի կարող կանգ առնել, – անվստահ կերպով ասաց նա։ – Այն միշտ 300000 կմ/վրկ արագությամբ է սլանում։ Ֆիզիկոսներն այդպես են ասում։
-Ֆիզիկոսներն ուղղակի իրավաբաններ են, որոնք սկզբում բնության օրենքներն են գրում, իսկ հետո սկսում են սողանցքներ փնտրել դրանցում։ Լույսը տեղում կանգ չի առնում։ Առաջ է սլանում։ Բայց լինում է այնպես, որ տեղը, որի միջով այն սլանում է, նույն արագությամբ հետ է ընկնում։ Կարելի է ասել նաև, որ այն վայրկանը, որի ընթացքում այն անցնում է իր 300000 կիլոմետրը, դառնում է հարատև։ Այստեղ ամեն բան ձևակերպումից է կախված։
-Դու ասում ես, որ հորիզոնի լույսի մասին չգիտի ոչ ոք՝ բացի իրենից։ Այդ դեպքում ինչո՞ւ մենք գիտենք նրա մասին։
-Որովհետև հորիզոնի լույսը հենց մենք ենք։
-Մե՞նք։
-Այո։ Իրականում լուսատտիկները մթության միջով դեպի լույսը չեն թռչում։ Նրանք հենց այդ գտնված լույսն են։
-Դա ճշմարտությո՞ւն է։
Դիման գլխով արեց։
-Սպասի՛ր։ Դու ասում ես, որ մենք ծնված օրից ընկնում ենք սև խոռոչի մեջ։ Իսկ ե՞րբ է այս ամենը սկսվել։
-Դժվար է ասել։ Ասում են, որ այդ ամենը կատարվել է տասնհինգ միլիարդ տարի առաջ մի խոռոչում, որը ֆիզիկոսները «Big Bang» են անվանում։ Բայց ոչ մի պայթյուն էլ չի եղել, ավելի ճիշտ կլիներ այն կոչել «Big Oops»։ Կարելի է ասել, որ դա պայթյունին ճիշտ հակառակ ինչ-որ բան էր։ Աստղագետներն ասում են, որ տիեզերքն անծայրածիր է, բայց իրականում այն ամենը, ինչ իրենց աստղադիտակներից տեսնում են, սև խոռոչն է ներսից։ Այն անծայրածիր տարածություն է թվում պարզապես այն պատճառով, որ դրա սահմաններին հասնելն անհնար է։ Լույսը կարող է հավերժ սլանալ այնտեղ, բայց այդպես էլ տեղ չի հասնի։ Բայց այդ ամբողջ անծայրածիրությունը ոչ այլ ինչ է, քան խոռոչ։ Ֆիզիկոսները սինգուլյարություն են կոչում այն։ Իսկ հնագույն միստիկական գրքերում այն հայտնի է որպես «գնդասեղի ծայրի դժոխք»։
-Իսկ աստղե՞րը, որ տեսնում ենք երկնքում։
-Դրանք ուղղակի ճառագայթներ են, որ ընկնում են սև խոռոչի մեջ։ Երբ աստղերին ես նայում, ընդամենը լույս ես տեսնում։
-Լուսինը նույնպե՞ս։
Դիման գլխով արեց։
-Բայց չէ՞ որ մարդիկ լուսին են թռել։
-Եվ ի՞նչ եղավ դրա հետ։
-Ինչի՞ հետ։
-Այն, որ նրանք լուսին են թռել։
-Այսի՞նքն։ Ի՞նչ է նշանակում՝ ի՞նչ եղավ։ Մնաց անցյալում։
-Իսկ ո՞ւր մնաց անցյալը։
-Չգիտեմ։
-Բանն էլ հենց դրանում է։ Անցյալն էլ է ժամանակին հորիզոնի լույս եղել, իսկ հետո սև խոռոչի մեջ է ընկել։ Բոլոր այդ միջմոլորակային թռիչքները և աստղագիտական հայտնագործությունները լույսի ջղկծկումներն են վերջնակետի ճանապարհին։ Ինչ էլ, որ հայտնվում է մեր աշխարհում, անհայտանում է սև խոռոչում։ Դրա համար այդքան էլ կարևոր չէ, թե ինչ տեղեկատվություն է բերում լույսը։ Հաջորդ վայրկյանին այն կանհայտանա այն տեղում, որտեղ անհայտացել է մնացյալ ամեն բան՝ բոլոր այդ դինոզավրները, մամոնտները, հռոմեական կայսրությունները, աստվածներն ու հրեշտակները։
-Հրեշտակնե՞րը։
-Այո՛, – ասաց Դիման։ – Նախկինում մեր մեջ հրեշտակներ կային, բայց նրանք նույնպես ընկան սև խոռոչի մեջ։ Միստիկները նրանց ընկած են անվանում և ասում, որ նրանք մեղք են գործել։
-Աստվածները նույնպե՞ս ընկել են։
-Աստվածները նույնպես։ Երբ աստծուն մոռանում են, նշանակում է, որ նա արդեն անհայտացել է սև խոռոչում։ Իսկ երբ աղոթում են նրան, նշանակում է, որ նա դեռ անկման մեջ է։ Այդ ամենը կարող է շատ երկար տևել, քանի որ աստվածները շատ մեծ չափսեր ունեն։ Բայց վերջիվերջո նրանք ներքև են ընկնում։
-Նե՞րքև։
Դիման գլխով դեպի սև գլուխն արեց, որն արդեն կիսադեմից էր երևում։
-Այնտեղ, – ասաց նա։ – Հատելով իրադարձությունների հորիզոնը՝ ամեն ինչ անհայտանում է։ Այն, ինչ ընկնում է սև խոռոչի մեջ, կորցնում է բոլոր առանձնահատկություններն ու որակները։ Դրա համար ոչ մի տարբերություն չկա անցյալ և նախանցյալ օրերի միջև։ Իսկ վաղը նույն բանը կարելի կլինի ասել նաև այսօրվա մասին։ Ամեն ինչ համասեռ սուբստանցիայի է վերածվում, որի ծավալն այնքան փոքր է, որ ոչ մի կերպ հնարավոր չէ այն հայտնաբերել՝ միայն դրա մասին խոսելիս։ Այդ սուբստանցիան անցյալն է։
-Բայց չէ՞ որ անցյալը կարելի է մի շարք այլ միջոցներով հայտնաբերել, – ասաց Միտյան։ – Օրինակ՝ հին ֆիլմ նայել։ Կամ հին գիրք կարդալ։
-Միևնույն է ներկայի հետ ես գործ ունենալու։ Ուղղակի քո ներկան զբաղված է լինելու անցյալի արձագանքով։ Կամ դրա ստվերով։ Դա ոչ թե ինքնին անցյալն է, այլ քո մտքերը դրա մասին։
-Իսկ մտքերը նույնպե՞ս սև խոռոչի մեջ են ընկնում։
-Այո՛։ Այն ամենը, ինչ անհայտանում է, անհայտանում է այն պատճառով, որ ընկնում է սև խոռոչի մեջ։
-Մե՞նք էլ։
-Մենք էլ։ Արդեն ասացի, որ մենք հորիզոնի լույսն ենք։ Ուղղակի լույս, որն անվերջանալի ճանապարհորդության է ուղևորվում հենց այն պահին, երբ արդեն չափից ավելի ուշ է լինում դա անելու համար։ Վայրկյանը, որի ընթացքում պետք է շատ հեռու թռչեինք, դառնում է հավերժություն, որը ստիպված ենք անցկացնելու այնտեղ, որտեղ վրա է հասել աղետը։ Այդ «այստեղն ու հիման» հենց իրադարձությունների հորիզոնն է։
-Մենք անընդհատ թռչում էինք դեպի լույսը։
-Իրականում մենք նույն տեղում ենք մնացել։ Թեև ամբողջ ուժով դեպի լույսն ենք սլացել։ Այն ամենը, ինչն ավելի դանդաղ է շարժվում, ուղղակի ներքև է տապալվում։ Իսկ այն ամենը, ինչ դրանից մի փոքր առաջ է հեռացել, արդեն անսահման հեռու է։
-Սպասի՛ր, – ասաց Միտյան։ – Սկսեցի բոլորովին չհասկանալ։ Իսկ ինչո՞ւ նախկինում չէինք տեսնում սև խոռոչը։
-Ձևակերպման համաձայն՝ այն չի երևում։ Ոչինչ չի կարող լույսից արագ ընթանալ, իսկ լույսը չի կարող դուրս գալ սև խոռոչի սահմանից։ Այդ սահմանը կոչվում է իրադարձությունների հորիզոն։ Այդ պատճառով այն վայրից, որտեղ գտնվում է սև խոռոչը, ոչ մի տեղեկատվություն չի կարող հասնել դրա դիրքի մասին։ Ամեն ինչ անհետանում է դրա մեջ, և վերջ։ Որտե՞ղ են անցյալ և նախանցյալ օրերը։ Որտե՞ղ է այն վայրկյանը, երբ առաջին անգամ հայտնվել ենք այս երկնքի տակ և ներշնչել այս օդը։ Սև խոռոչը հենց այդ տեղում է։
-Լա՛վ, – ասաց Միտյան, – այդ դեպքում ինչո՞ւ հիմա տեսանք այն։
-Որովհետև հենց նոր վերջնականապես ընկանք դրա մեջ։ Մենք այլևս հորիզոնի լույսը չենք։ Մենք վերջնակետի ճանապարհի լույսն ենք։
Միտյային թվաց, որ այդ խոսքերի կշիռն անտանելի էր։ Նրան նույնիսկ թվաց, թե սև տարածության մեջից ինչ-որ մանկական ճիչ լսվեց՝ լի հուսահատությամբ և սարսափով, ասես նրա հետ վախեցել էր ողջ Տիեզերքը։
-Ինչո՞ւ դա պատահեց, – հարցրեց նա։
-Տեսականորեն իրադարձությունների հորիզոնում կարելի է գտնվել այնքան, որքան ցանկանաս։ Բայց շրջապատող ամեն բան փլուզվում է սև խոռոչի մեջ, և նրա ծավալն ավելի ու ավելի է մեծանում։ Որքան ուժեղ է դրա ձգողականությունը, այնքան ընդարձակ է խավարի գոտին, որից լույսը չի կարողանում դուրս պրծնել։ Սահմանը շարժվում է։ Այն նման է հնագիտական շերտերի․ իրադարձությունների մի հորիզոնի վերևում հայտնվում է երկրորդը, հետո երրորդը, այնուհետև մյուսը․․․ Անշարժ լույսը, որը նախորդ օրը սև խոռոչի սահմանն էր, այսօր ընկնում է դրա մեջ։
-Իսկ հնարավո՞ր է խույս տալ դրանից։
-Ո՛չ, – պատասխանեց Դիման։ – Անհնար է։ Ըստ էության՝ լույսը ոչնչից չի կարող խուսափել։ Այսօր սև խոռոչն առջևում է հայտվել։ Վաղ թե ուշ դա տեղի է ունենում ցանկացած միջատի հետ։ Բայց միայն գիշերային թիթեռնիկներն են հասկանում, թե ինչ է նրանց հետ կատարվում։
-Իսկ ինչպե՞ս է դա լինելու։ Տափականալո՞ւ ենք ու ծխախոտի թուղթ դառնա՞նք։ Ճզմվելով կե՞տ ենք դառնալու։ Ձգվելու ենք թել դառնա՞նք։
-Չգիտեմ, – ասաց Դիման։
-Կարո՞ղ ենք փրկվել։
-Միայն մեկ հնարավորություն ունենք, բայց այն դժբախտաբար սոսկ տեսական է։ Գոյություն ունի իրադարձությունների ծավալման մի եղանակ, որի դեպքում սինգուլյարությունը հայտնվում է ոչ թե ապագայում, այլ անցյալում։ Այնուամենայնիվ՝ մաթեմատիկորեն այդպես է․ կա մի լուծում՝ կապված լույսի յուրահատուկ ուղու հետ՝ ըստ Մյոբիուսի գլխարկի, այդպես է կոչվում սինգուլյարության շուրջն առկա տարածության խեղաթյուրումը։ Բայց նման լուծումը ծայրահեղ անհաստատուն է, որովհետև կախված է․․․
-Միայն թե ոչ մաթեմատիկա։
-Լա՛վ։
-Իսկ ինչպիսի՞ն է աշխարհը սև խոռոչի սահմաններից դուրս։
-Այն միևնույն ժամանակ և՛ նույնն է, և՛ ուրիշ։ Այն մերին է նման, բայց նրան, որը կար մինչև այն, երբ մեզ հետ պատահեց ամենասարսափելին։ Թեև այն շատ մոտ է մեզ, բայց անհնար է այնտեղ հայտնվել։ Այդ մասին ողբում են բոլոր բանաստեղծները։
-Բայց ինչո՞ւ չենք կարողանում իրադարձությունների նոր հորիզոն դուրս գալ։ Ինչո՞ւ ենք պարտավոր ընկնել։
-Ոչինչ էլ պարտավոր չենք։ Ուղղակի մենք այն հորիզոնի մի մասն ենք, որն անկում է ապրում։
-Նշանակում է, որ մենք մահանալո՞ւ ենք։
-Միայն մի բան է հայտնի․ այնտեղից ոչ ոք չի վերադառնում։
Այդ պահին գլուխը նկատելիորեն մոտեցել էր։ Միտյան կեգլիանման թագի վրա թեք ակոս տեսավ, որը թրի հարվածի հետքի էր նման։ Տարբերակելի դարձան դեմքի ամենաչնչին մանրամասները, և Միտյան մտածեց, որ արդեն ինչ-որ տեղ տեսել էր այն։ Կամ միգուցե ոչ հենց այդ մեկը, այլ ինչ-որ ուրիշ շատ նման դեմք։
-Ախեթաթոնի դիմապատկերներին է նման, – ասաց նա։
-Ախեթաթոնի՞։
-Ուխտադրուժ փարավոնի մայրաքաղաքն է եղել։ Քաղաք, որն անապատում էր կառուցվել։ Նրա անունը Էխնաթոն էր, և նա երկրպագում էր արևի սկավառակին։ Նա և նրա բարեկամները միանման դեմքեր ունեին։ Մտածեցի, որ նույն տեսքը կարող էր ունենալ նաև նրա բուրգը։
-Արդեն ասացի, որ սա Աստծո բուրգն է։ Մեծագույն միստիկներից շատերն այս գլուխն իրենց երազներում են տեսել։ Բայց քչերն են, որ հիշել են այդ մասին։
-Ինչո՞ւ։
-Հիշողությունը լույսի տարատեսակ է։ Իսկ սա այնպիսի վայր է, որտեղ անհայտանում է ցանկացած տեսակի լույս։
Միտյան նայեց գլխին։ Այն այնպես էր շրջված, որ շրթունքներին հազիվ նկատելի ժպիտ էր նշմարվում, ասես այն ականջ էր դնում խոսակցությանը, և ծիծաղում էր այն ամենի վրա, ինչ լսում էր։
-Ո՞վ է այն կառուցել։
-Ոչ ոք, – ասաց Դիման։
-Այդ դեպքում որտեղի՞ց է այն հայտնվել։
-Գիտե՞ս, որոշ քարանձավներում կան այնպիսի սյուներ, որոնք ձևավորվում են ջրի միլիոնավոր կաթիլներից, որոնք առաստաղից անընդհատ կաթում են միևնույն տեղը։ Պտկաքարերը ։ Նման մի բան է։
-Չեմ հասկանում։
-Մի գիրք կա՝ «Խորտակված նավերի կղզին»։ Գուցե կարդացե՞լ ես մանուկ ժամանակ։
Միտյան բացասաբար շարժեց գլուխը։
-Սարգասյան ծովի նավերի մասին, որոնցից կղզի էր գոյացել, երբ կպել էին մեկը մյուսին։ Այս գլուխը նման մի բան է։ Կարելի է ասել, որ այն խորտակված հորիզոնների կղզի է։ Իրադարձությունների բոլոր այն հորիզոնները, որոնք անցյալում են մնացել, այս սև գլուխն են ձևավորել, մոտավորապես այնպիսին են, ինչ այդ գրքի նավերը։ Միայն թե այնտեղ բոլոր այդ նավերը մնում էին այնպիսին, ինչպիսին որ կային, իսկ այստեղ ցանկացած նոր հորիզոն անտեսանելի շերտի է ուղղակի վերածվում։ Ֆիզիկան պնդում է, որ շերտում, որն ավելացնում է յուրաքանչյուր նոր դարաշրջան, ոչ մի առանձնահատուկ բան չկա։ Ձգողականության ուժը վերացնում է ցանկացած տեսակի տարբերություն։
-Ձգողականության ո՞ւժը։ Իսկ ինչո՞ւ մենք այն չենք զգում։
-Մենք այն զգում ենք։ Հենց դրա պատճառով ենք սավառնում այս պարուրագծով և ոչ մի կերպ չենք կարողանում փոխել մեր երթուղին։
Միտյային թվաց, թե սև գլխից սկսեց տաքություն գալ, թեև, այն հազիվ էր զգացվում։
-Այն մի՞շտ է այսպիսին եղել։
-Ո՛չ։ Բայց վերջին մի քանի միլիարդ տարվա ընթացքում գրեթե չի փոփոխվել։
-Մի՞թե այն այդքան հին է։
-Ավելի հին, քան մարդը։
-Այդ դեպքում ինչո՞ւ այն մարդկային դեմքի տեսք ունի։
-Շվեդ հոգետես Սվեդենբորգը, – ասաց Դիման, – ասում էր, որ երկինքը մարդու ձևն ունի։ Միայն կյանքի վերջում գլխի ընկավ, որ այդ մարդը երկնքի ձևն ունի։ Այս գլուխն ամենևին էլ մարդկային դեմքի ձև չունի։ Այդ մարդն ունի նրա դեմքից։ Նա այն պատկերն ու նմանությունն է, ըստ որի ստեղծվել է մարդը։
-Ո՞ւմ կողմից։
-Հանգամանքների անհաղթահարելի ուժը։ Ինչպես և մնացյալ ամեն բան։
-Մի հարթաքանդակ եմ հիշում, – ասաց Միտյան։ – Փարավոնը և նրա տանեցիները ձեռքերը պարզել են դեպի արև, իսկ արևից դեպի նրանց են ձգվում ճառագայթները, որոնց ծայրերին ձեռքի ափեր են։ Փարավոնի գլխին ճիշտ այսպիսի թագ է։ Եթե այս գլուխն այնքան հին է, որ ծագել է մարդկանցից առաջ, ինչու է հագին փարավոնների գլխարկից։
Դիման փակեց աչքերը, և դեմքին լարվածություն հայտնվեց, ասես ամբողջ ուժով փորձում էր ինչ-որ բան հիշել։
-Ահա թե ինչ նկատի ունես, – ասաց նա։ – Կահիրեի թանգարան, Ամենհոտեպ IV, տասնութերորդ դինաստիայի հինգերորդ փարավոնը, խոնարհվում է արևի սկավառակին․․․ Տպավորիչ է։ Ահա և հոդվածը․․․Այսպես․․․ Միայն թե պատմաբաններն ամեն բան սխալ են հասկացել։ Ճառագայթների ծայրի ափերն ամենևին էլ կյանք չեն պարգևում։ Ընդհակառակը՝ խլում են այն։ Ծանրությունն է, որ պոկում է նրա ճանապարհի լույսը, և տանում է դեպի սև խոռոչ։ Ամենհոտեպ IV-ը նույնպես տեսել էր այս գլուխը երազում։ Դրա համար էլ նման թագ էր կրում։ Նա կարծում էր, որ կկարողանար արժանանալ սև խոռոչի բարեհաճությանը՝ հատուկ ծիսակարգ իրականացնելով։ Դրանցից գլխավորը լույսի զոհաբերությունն էր․․․
-Լույսի զոհաբերությո՞ւն։ Ինչպե՞ս կարելի է լույսը զոհաբերել։
-Շատ հեշտ եղանակով էր կատարվում։ Զոհասեղանները ոչ թե փակ տարածքներում էին դրված, այլ բացօթյա բակերում՝ երկար շարքերով։ Դրանց վրա ընկնող լույսը համարվում էր զոհաբերված։
-Հենց նոր դո՞ւ էլ տեսար դա։
Դիման գլխով արեց։
-Այդպես էլ չեմ կարողանում վարժվել, – փնթփնթաց Միտյան նախանձով։ – Եվ ինչպե՞ս այդ ամենն ավարտվեց։
-Էխնաթոնը հրամայեց կուրացնել իրեն և իր մայրքաղաքից փախավ անապատ։
-Ինչի՞ համար։
-Նա կարծում էր, թե այդ կերպ կկարողանար փրկվել, եթե չտեսներ լույսը։ Ընդ որում՝ մոտավորապես նույն բանն են անում կոյաբզեզները։
Առջևում նույն կերպ շարունակում էր պտտվել գլուխը՝ կամաց-կամաց մոտենալով։ Այդ պահին Միտյան արդեն վստահ էր, որ զգում էր գլխից եկող տաքությունը։
-Իսկ ի՞նչ է այս գլխի ներսում, – հարցրեց նա։
-Ես չգիտեմ։
-Իսկ կարո՞ղ ես նայել։ Այնպես, ինչպես հենց նոր արեցիր։
-Ոչինչ չի երևում։
-Ինչպե՞ս թե։
-Չէ՞ որ սև խոռոչն է, – պատասխանեց Դիման և սկսեց ծիծաղել։ – Երբ տեսնում ես սև խոռոչը, միակ տեսունակությունն այն է, որ ոչինչ էլ չի երևում։ Հակառակ դեպքում այն այլևս սև խոռոչ չէ։
-Վերջին մի քանի շրջանների ժամանակ ինձ թվում է, որ տեսնում եմ դրանից եկող լույսը։ Թե՞ դրանից չէ այն։ Ասես օդի մասնիկները շփման մեջ են մտնում միմյանց հետ և լույս են ճառագում․․․ Եվ հետո ջերմությունը։ Դու զգո՞ւմ ես այդ ջերմությունը։
Դիման գլխով արեց։
-Ի՞նչ է դա։ Եթե սա սև խոռոչն է, ինչո՞ւ է այն լույս ճառագում։
Մի պահ Դիման մտքերի մեջ խորասուզվեց։
-Ֆիզիկոսներն ասում են, – ասաց նա, – որ դատարկության մեջ այն միկրոմասնիկների գոլորշիներն են առաջանում, որոնք անիհիլացման մեջ են մտնում միմյանց հետ։ Եթե միկրոմասնիկներից մեկն ընկնում է սև խոռոչի մեջ, մյուսը թռչում է տիեզերք։ Միասին այդ բոլոր միկրոմասնիկները ճառագայթում են ստեղծում։ Հավանաբար հենց դրանից է այդ տաքությունը, որը զգում ենք։ Հնարավոր է ոչ թե տափականանք, այլ ուղղակի այրվենք։
Միտյան հայացքը հառեց սև թագի հետևի դատարկությանը։ Այնտեղ ոչինչ չկար, բայց այդ «ոչինչը» , չգիտես ինչու, ուշադրություն էր գրավում։ Կկոցեց աչքերն ու մի շատ փոքրիկ, վառ դեղին շերտագիծ տեսավ։ Լամպի լույսի էր նման, որը գրեթե անհնար էր նշմարել։ Բայց դրանից ինչ-որ տարօրինակ, հիպնոսային ուժ էր գալիս․ մի անգամ այն տեսնելուց հետո, դժվար էր դեմքը շուռ տալ։ Լույսն այնպիսի ձգողական ուժ ուներ, որ այլևս ոչնչի մասին հնարավոր չէր լինում մտածել։ Միտյան, մեծ ջանքեր գործադրելով, հայացքը թեքեց սև գլխից և նայեց Դիմային։ Վերջինս սավառնում էր դատարկության մեջ՝ աչքերը փակ և ժպտալով։
-Ինչ-որ հետաքրքիր բա՞ն ես տեսնում։
-Այո՛, – ասաց Դիման։ – Տեսնում եմ, թե ինչպես են իրադարձությունների բոլոր այդ հորիզոնները, որոնք անկում են ապրել, միավորվում։ Եթե ուզում ես տեսնել, ուղղակի փակի՛ր աչքերդ, ամեն ինչ կանեմ, որ քեզ համար էլ տեսանելի լինի։ Դա ոչ թե այն է, ինչ կա իրականում, այլ ավելի շուտ այն է, ինչ ես եմ պատկերացնում։ Միևնույն է հետաքրքիր տեսք ունի․․․
Միտյան փակեց աչքերը։ Սկզբում ոչինչ չէր տեսնում մթության մեջ՝ բացի սովորական լուսագծերից և հետքերից։ Հետո այդ լուսագծերից մեկն այնպես տարածվեց, ասես ինչ-որ մեկը բացեց անտեսանելի կուլիսները, և նա մի քանի մարդ տեսավ՝ սպիտակ ազդրակապերով ու կենդանիների և թռչունների գլուխներ պատկերող ծանր, ոսկեգույն դիմակներով։ Ոսկեգույն ցցաձողի վրա սև, թաց մագաղաթ հիշեցնող ինչ-որ շրջաններ էին շարում։ Այդ շրջանների կույտը վերածվում էր մարդկային գլխի․ արդեն հստակ երևում էին ստորին ծնոտն ու քիթը, որոնք Միտյան նմանեցրեց թագ կրող գլխին։ Երկնագույն և բաց մանուշակագույն արծնով պատված դիմակներով մարդիկ դանդաղ և զգուշորեն էին շարժվում, ասես ատոմային ռումբեր հավաքողներ լինեին։
Միտյան հայացք գցեց մագաղաթի կտորի վրա, որը զգուշորեն հագցնում էին ցցաձողի վրա։ Այն ծիածանագույն երանգ էր տալիս, որում նշմարվում էին բազում շարժապատկերներ, որոնք շարվում էին մեկը մյուսի վրա․ թվում էր, թե զուգահեռ թափանցիկ էկրաններին միաժամանակ ցուցադրվում էր դարավոր վաղեմության կինոխրոնիկան։ Կային ձիերով լծված տրամվայներ։ Ֆաներային գրադարակների մոտ կանգնած բեղավոր օդաչուներ։ Նման զրահակիր կաթսաների։ Բայց ամենակարևորն այն էր, որ այդ ամենն ամենևին էլ վաղեմի և հնացած չէր թվում։ Միտյան չէր կարողանում հասկանալ, թե ինչով էր պայմանավորված այդ տարօրինակ ներգործությունը, բայց այդ բոլորն ընդամենը ապագայի մի խենթացուցիչ եզրաշերտն էր, որը նոր օրվա այգալույսի հետ էր ճեղքել դուրս եկել․ «իրադարձությունների հորիզոնի» հետ, հիշեց Դիմայի խոսքերը։
Եգիպտական աստվածների դիմակներով կիսամերկ մարդիկ արդեն փակում էին մագաղաթի այդ կտորը մյուսով, որը նույնպես բազում պատկերներ և իմաստներ էր ճառագում։ Նոր հորիզոնի վրա սարսափելի թարմությամբ արտացոլվում էին առանց ձի տրամվայները, հանճարեղ առաջնորդների դիկտատուրան, մետաղյա մոնոպլանները և ավիակիրները․ ամենից շատ Միտյային տպավորեց միջուկային զենքի պայթյունի թունավոր սունկը, որը նրա աչքի առաջ աճեց դեղնամոխրագույն երերուն անապատում։
Նայում էր, թե ինչպես էին դիմակներով կերպարները մեկը մյուսի հետևից ցցաձողի վրա շարում հորիզոնները, մինչև որ չտեսավ հայրենաբաղձորեն ծանոթ մի տեսարան` հարավային երկնքի տակ գտնվող պարահրապարակը։ Հասարակ ասֆալտե դաշտ էր՝ մետաղալարե բարձր ցանկապատով, որի մոտ էր գտնվում փայտե բեմահարթակը՝ սև արկղներ հիշեցնող բարձրախոսներով։ Հրապարակի վերևի լամպերը մեկը մյուսի հետևից բոցավառվում էին, մթության միջից դուրս էին պրծնում քարացած մարմինները։ Յուրաքանչյուր նոր բռնկման հետ այդ մարմինները տարբեր դիրքերով էին հայտնվում, և կյանքի այդ մեխանիկական նմանակումը Միտյային երբևէ սև մագաղաթների վրա տեսածներից ամենասարսափելին թվաց։ Հանկարծ ցանկապատված հրապարակի մարմիններից մեկում ինքն իրեն տեսավ, և այդ պահին տեսարանն անհետացավ։
Միտյան բացեց աչքերն ու նայեց Դիմային․
-Հենց նոր ինձ թվաց, թե այս սև գլուխն ուղղակի մտածում է այդ ամենի մասին։ Այն ամենի մասին, ինչ եղել էր անցյալում, և այն ամենի մասին, որ լինելու է հետո։ Հենց այդ պատճառով էլ այս ամենը հայտնվում է։ Հայտնվում է դրա մեջ։ Ուրիշ ոչ մի տեղ։
-Շատ հավանական ճշմարտություն է։
-Բայց ո՞ւմ գլուխն է սա, – հարցրեց Միտյան։ – Համոզված եմ, որ ինչ-որ պատասխան կա։
-Այդպես էլ չհասկացա՞ր։
Միտյան բացասաբար շարժեց գլուխը։
-Հուշող հարց։ Գիտե՞ս ինչպես որոշել, թե ի՞նչն է ընկել սև խոռոչի մեջ, իսկ ինչը ոչ։
-Ինչպե՞ս։
-Այն ամենի մասին, ինչի մասին մտածում ես, արդեն այնտեղ է։
-Ի՞նչ ես ուզում ասել։
-Հենց այն, ինչ մտածեցիր։ Սև խոռոչը դու ես։
Միտյան զգաց, որ շունչը սկսեց կտրվել։ Դիման իրավացի էր․ նա իսկապես հենց այդ պահին դրա մասին մտածեց։ Այնուամենայնիվ՝ այդ ամենը չափից ավելի էր։
-Ե՞ս, – հարցրեց նա։ – Ե՞ս։
-Միայն թե մի՛ գայթակղվիր, – սկսեց ծիծաղել Դիման։ – Ոչ մի բացառիկ բան չկա քո մեջ։ Մնացած բոլորը ճիշտ այդպիսի սև խոռոչներ են։ Այդ ամենը շատ վաղուց է սկսվել։ Կոյաբզեզն ամեն ինչին անուններ է տվել, և այդ անուններն արդեն այնքան են շատացել, որ փլվել են միմյանց վրա և վերածվել սև խոռոչի։ Մի կողմից՝ խելքը սև խոռոչ է, որի մեջ են ընկնում բոլոր այդ պիտակները։ Մյուս կողմից՝ պիտակներն ուղղակի անուններ են, դրա համար էլ այնտեղ ոչ մի բան էլ չկա և երբեք էլ չի եղել։
-Բայց չէ՞ որ ասում էիր, որ սև խոռոչը տասնհինգ միլիարդ տարի առաջ է ծագել։ Այդ ժամանակ ոչ մի պիտակներ չեն եղել։
-Այդպես էլ ոչինչ չհասկացար։
-Ի՞նչը չհասկացա։
-Խոռոչը չի տասնհինգ միլիարդ տարի առաջ է ծագել։ «Ծագել», «տասնհինգ», «միլիարդ», «տարի» և «առաջ»․ սրանք են այն պիտակները, որոնցից այն բաղկացած է։
-Հիմա մենք իսկապե՞ս սև խոռոչում ենք։ Թե՞ հենց մենք ենք այդ սև խոռոչները։
Դիման թոթվեց ուսերը։
-Ըստ իս՝ միանգամայն բնական է, որ մի սև խոռոչը բնակեցնեն մյուսները։
-Այդ դեպքում որտե՞ղ է այն․ ներսո՞ւմ, թե՞ դրսում։
-Դրսում արտացոլվում է այն, ինչ ներսում է։ Իսկ ներսում արտացոլվում է այն, ինչ դրսում է։ Այս երկու բառերն ուղղակի պիտակներ են միևնույն հայելու մեջ․․․ Իսկ այնտեղ, որտեղ պիտակներ են, սև խոռոչ է։ Կարելի է ասել, որ սև խոռոչը այն գունդ է, որն իրենց առջևից հրում են կոյաբզեզները։ Կոյաբզեզի կյանքում ամենասարսափելին այն է, որ նա երբեք ինքն իրեն չի տեսնում։ Դրա համար էլ նա կարծում է, թե հենց ինքն է այդ գունդը, և իսկապես վերածվում է դրան։ Նա կարծում է, թե այդ գունդը դրսի կողմից է, բայց դա ուղղակի արտացոլանք է։ Դրա համար էլ ասում են, որ կոյաբզեզի խելքն Աստծո գերեզմանն է։ Մնացյալ ամբողջ Տիեզերքում ուրիշ ոչ մի տեղ չես գտնի, որտեղ Աստված մահացել է։
-Բայց չէ՞ որ դու ասացիր, որ այս սև գլուխն է Աստծո գերեզմանը։
-Այն ուղղակի ուղեղի կաղապար է։ Մարդկության միջատի փոքրիկ աղետի նման մի բան, որը տրված է քեզ իբրև շնորհ։
-Իսկ ինչի՞ս է պետք այդ շնորհը։
-Գիտե՞ս ինչ, սև խոռոչը մարդկության միջատի միակ հարստությունն է։ Այլևս ոչինչ չունի, որպեսզի քեզ փոխանցի։ Դու նրա մի մասն ես դառնում հենց այն պահին, երբ սև խոռոչը հայտնվում է քո ուղեղում։ Դրանից հետո շուրջդ ոչինչ չես տեսնում՝ բացի միմյանցից կառչած պիտակների անծայրածիր գրադարանից։ Միակ բանը, որ մնում է քո տիեզերքում, պիտակների արտացոլանքն է։
-Ի՞սկ ինչ է լինում սև խոռոչի հետ, երբ վերացնում են հայելին։
-Սկսվում է նրա զարգացման վերջին փուլը։ Մնում է առանց դիտորդի։
-Իսկ այդ դեպքում ի՞նչ է կատարվում։
-Ասում եմ չէ՞, մնում է առանց դիտորդի, դրա համար էլ ոչ ոք չգիտի։
-Բայց կարելի է գոնե տեսականորեն ենթադրել, չէ՞։
-Նշանակում է՝ կմնա տեսական դիտորդը։ Իսկ զարգացման վերջին փուլը վրա է հասնում այն ժամանակ, երբ ընդհանրապես ոչ մի դիտորդ չկա։ Դրա համար անհնար է ասել, որ ինչ-որ բան է կատարվում սև խոռոչի հետ։ Կամ էլ ոչինչ չի կատարվում։ Ոչինչ չի կարելի ասել։ Բայց գործնական տեսակետից՝ նշանակում է, որ կարելի է այլևս չանհանգստանալ։
-Ի՞նչ է այդ մասին ասում ֆիզիկան։
-Ֆիզիկան նույնպես առանց դիտորդ է մնում, քանզի սև խոռոչի մի մասն է։
-Լա՛վ։ Իսկ ի՞նչ է լինում հայելու հետ, երբ դրա մոտից հեռացնում են սև խոռոչը։
-Այն շարունակում է հայելի լինել։
-Այդ դեպքում ինչպե՞ս վերջնականապես հայելի դառնալ։
-Ոչինչ էլ պետք չէ դառնալ։ Ընդհակառակը՝ անհրաժեշտ է դադարել պիտակների արտացոլանքներ ստեղծելուց, ինչ էլ որ դրանց վրա գրված լինի։ Դու նույնիսկ «հայելի» գրվածքով պիտակի կարիքը չունես, որովհետև դու ի սկզբանե արդեն իսկ հայելի ես։ Երբեք էլ ուրիշ ոչինչ չես եղել։ Բայց դա արտասովոր հայելի է։ Այն հայելի է, որն անհնար է կոտրել, որովհետև այն ամենուր է։ Բացի այդ՝ այն անհնար է տեսնել, որովհետև այն ոչ մի տեղ է։ Ոչնչից պատրաստված չէ։ Ուղղակի գոյություն ունի։ Բայց այն մասին, որ այն գոյություն ունի, կարելի է գլխի ընկնել միայն դրա մեջ հայտնվող արտացոլանքներից։ Դու միակն ես, որ կարտացոլվի։ Իսկ սրանցից ոչինչ։
Միտյան մտածմունքների մեջ նկավ։
-Բայց չէ՞ որ ես․․․ չէ՞ որ ինչ-որ սեփական էություն պետք է ունենամ։
-Բանը հենց դրանում է։
-Իսկ ի՞նչ է այն ամենը, ինչ ես տեսնում եմ։
-Ուղղակի արտացոլանքներ։ Դրանք շատ համոզիչ տեսք ունեն, որովհետև հստակ տեսանելի և շոշափելի են, բայց իրականում անիրական են, որովհետև դրանցից ոչինչ չի մնա, երբ դրանց տեղում հայտնվեն ուրիշները։ Իսկ հայելին, որում դրանք ծագում են, անհնար է ո՛չ տեսնել, ո՛չ դիպչել, և այնուամենայնիվ՝ այն միակ իրականությունն է։ Այն ամենը, ինչ կատարվում է քնած և հարթմնի վիճակում, կյանքում և մահից հետո, ուղղակի օդատեսիլ է, որը երևում է դրա մեջ։ Այդ ամենն այնքան պարզ է, որ ոչ ոք չի կարողանում հասկանալ։
Գլուխն արդեն շատ մոտ էր․ «ևս մի քանի պտույտ, – մտածեց Միտյան, – և վերջ»։ Այդժամ արդեն դրա վրա մուգ գույնի հրե թագ էր․ այն գրեթե անտեսանելի էր, բայց դրանից եկող տաքությունն ամեն վայրկյան սաստկանում էր։
-Իսկ ի՞նչ պետք է անել սև խոռոչը հայելու մոտից հեռացնելու համար, – հարցրեց Միտյան։ -Հիմա ճիշտ ժամանակն է։
-Լուսատտիկները սև խոռոչից թաքուն փախնելու իրենց մեթոդն ունեն։ Այն բաղկացած է երկու մասից։ Սկզբում հստակ սահմանված եղանակով են պտտում հայելին՝ թողնելով միայն «հայելի» պիտակը։ Այդ առաջին մասը կոչվում է «ժամանել բևեռ»։ Ասում են, որ սև խոռոչի բևեռն այն տեղն է, որտեղ պահպանվում է «հայելի» բառով պիտակը։
-Ի՞սկ երկրորդ մասը, – հարցրեց Միտյան։
-Այն կոչվում է «շրջել հայելին»։
-Իսկ ինչպե՞ս անել դա։
-Դու ոչինչ չես անում։ Ժամանում ես բևեռ և սպասում։
-Ինչի՞ն։
-Ուղղակի հույսդ դնում ես անսահման գթասրտության վրա, որն ինչ-ինչ պատճառներով գոյություն ունի տարածության մեջ։
-Իսկ ի՞նչ երաշխիք կա, որ այն որևէ կերպ կդրսևորվի։
-Եթե չհավատաս, – ասաց Դիման, – այն այդպես էլ երբեք չի դրսևորվի։ Այն քո սեփական ուղեղում է ծագում, ինչպես մնացյալ ամեն բան։ Ամեն ինչ միայն քեզանից է կախված։
-Իսկ ի՞նչ բան է դա, այդ անսահման գթասրտությունը, – հարցրեց Միտյան՝ շոգից կկոցելով աչքերը։ – Ի՞նչ ձև ունի այն։
-Ի՛նքդ որոշիր, – ասաց Դիման։
-Ե՞ս։
Դիման գլխով արեց։ Միտյան մտածմունքների մեջ ընկավ։ Հակառակի պես ոչինչ չէր գալիս մտքին։ Հետո հիշեց Դիմայի՝ Մյոբիուսի գլխարկի մասին խոսքերը։
-Լա՛վ, – ասաց նա։ – Գթասրտությունը․․․ Գթասրտությունը գլխարկի ձև ունի։
Դիման չպատասխանեց, ուղղակի մեջքով պտտվեց դեպի սև գլխից եկող անտանելի տաքության պատը։
-Ի՞նչ է, սխա՞լ է, – վախեցած հարցրեց Միտյան։
-Հիմա կստուգենք։
Անցավ մի քանի վայրկյան, և նորից ինչ-որ տեղից սառը քամի փչեց։ Շոգը միանգամից մեղմացավ, իսկ հետո տեսահորիզոնում ինչ-որ սկավառակաձև բաց գույնի առարկա հայտնվեց։ Այն արագ մոտենում էր, և Միտյան ապշած նկատեց մի հյուսված գլխարկ։ Մինչև կհասցներ որևէ բան ասել, գլխարկը դիպավ նրան, և նա հայտնվեց գլխարկի գագաթամասում, որը քարանձավ էր հիշեցնում։ Դեմ առավ կարծր մակերեսին, հետո մի քանի անգամ զարկվեց չոր, կարծր պատերին, և նա լսեց գթասրտության երաժշտությունը։
Միանգամից հասկացավ, որ հենց այդ էր, թեև ընդամենը մի քանի տակտ հասավ նրա ականջին հավանաբար այն անհասանելի աշխարհից, որի մասին խոսում էր Դիման։
Իսկ հետո ամեն ինչ նորից ճիշտ առաջվա երեկոների պես դարձավ․ գիշերային, զով օդ, մթագույն ծառերով ծառուղի և հսկայական քաղաքի բոլոր կողմերից թրթռացող լույսեր։
Ընտանիքի բոլոր անդամներից միայն հայրը գիտեր վրա հասած վտանգի մասին։ Ընտանեկան ժողովի ավարտից մոտավորապես տասը րոպե հետո գաղտագողի մոտեցավ դստեր սենյակի մոտ և սկսեց ականջ դնել։ Սկզբում միայն արագ քայլերի ձայներ էին լսվում․ աղջիկը հետ ու առաջ էր քայլում սենյակում։ Հետո քայլերի ձայները լռեցին և երաժշտություն միացավ․ ինչ-որ իսպանական երգ։ Հասկանալով, որ այլևս ոչինչ չէր լսելու՝ քաղաքավարի թակեց դուռը։
-Մտե՛ք։
Աղջիկը նստած էր սեղանի մոտ և նկարում էր թղթի վրա։
-Հե՜յ, – կանչեց հայրը։
Աղջիկը նույնիսկ չպտտվեց։ Բայց բավական էր հորը մի հայացք գցել նրա մեջքին, որպեսզի հասկանար, որ միայն բացառիկ ինչ-որ բանը կարող էր փրկել իրավիճակը։
-Ասե՞մ, թե ինչու ես ուզում մեկնել Դոմինիկյան Հանրապետություն։ Ասե՞մ։ Թղթի փոքրիկ, քառակուսի կտորի համար։
-Ի՞նչ քառակուսի կտոր, – առանց շրջվելու ասաց աղջիկը։
-Ահա, – ասաց հայրը՝ պատից հանելով արմավենու տերևից գլխարկը։ – Ահա այստեղ։ Տեսնո՞ւմ ես «Hencho al mano, Republica Dominicana» խոսքերով թղթի կտորը։ Ընդամենը մի թղթիկ է, բայց այդքան խնդիրներ է ստեղծել ողջ ընտանիքի համար․․․
Աղջիկը չպատասխանեց, ուղղակի միացրեց սեղանի վրա դրված լամպը։
-Հասկանո՞ւմ ես, որ այդ ամենը չափից ավելի թանկ կնստի մեզ վրա։ Այս տարի ոչ մի կերպ չենք կարող։ Չեմ ուզում ոչինչ խոստանալ, բայց միգուցե մյուս տարի ստացվի։ Եթե դու․․․
Չավարտեց խոսքը։ Աղջիկը ճչաց և ոտքի կանգնեց։ Աթոռը, որի վրա նստած էր, գետնին ընկավ։ Հայրը պատի վրա ընկած ստվեր տեսավ, իսկ հետո՝ երկու արծաթամոխրագույն գիշերային լուսատտիկների, որոնք անհասկանալի կերպով հայտնվել էին սենյակում։ Տարօրինակն այն էր, որ նրանք այնպես էին կողք կողքի թռչում, ասես անտեսանելի թելով կապված էին միմյանց։ Առաջին շրջանն արեցին լամպի շուրջը, հետո երկրորդը, հետո երրորդը։ Պատերի վրա հայտնված ստվերների պատճառով լուսատտիկներն ավելի խոշոր էին թվում, քան կային իրականում․․․
-Մի՛ վախեցիր, – ասաց հայրը՝ բացելով պատուհանները։ – Բան չկա։ Հիմա․․․
Մեկ առ մեկ գլխարկով բռնելով լուսատտիկներին՝ պատուհանից դուրս շպրտեց նրանց։
-Ահա, – ասաց նա՝ փակելով պատուհանն ու նորից միացնելով լամպը։ – Ահա և վերջ։
Աղջիկը մոտեցավ և մեղավոր կերպով գրկեց նրան։ Վեճն անցյալում էր։ Դա ակնհայտ էր, բայց հայրն ամեն դեպքում որոշեց ամրապնդել հենց նոր հիմք գցված կամուրջը։
-Դու իսպաներեն ես սովորում, – ասաց նա։ – Ինչի՞ մասին է այս երգը, որ հիմա հնչում է։
-Ամեն ինչ չէ, որ հասկանում եմ, – ասաց աղջիկը։
-Գոնե մոտավորապես։
-Կփորձեմ․․․ Ուրեմն այսպես։ Երգում է այն մասին, որ աշխարհոմ մի տեղ ապրում է գիշերային լուսատտիկը, որը լույսից է ստեղծված։ Նա միաժամանակ շատ տեղերում է թռչում, որովհետև․․․ Որովհետև նա գիտի, որ դրանցից ոչ մեկն իրականում գոյություն չունի։ Նա ինքն է ստեղծում այն աշխարհը, որում սավառնում է, և ինքն է պատասխանատու այն ամենի համար, ինչ այնտեղ կատարվում է, բայց դժվար չէր նրա համար։ Այս պահը մինչև վերջ չհասկացա, կարծում եմ՝ այսպես է․ նա գիտի, որ իրականում այս աշխարհում ոչ ոք չկա, որովհետև բոլոր լուսատտիկներն ուղղակի հայտնվում են միմյանց երազներում, և նրանցից ոչ մեկն իրական չէ։ Եվ եթե ցերեկվանից հետո գիշեր է գալիս, միայն այն պատճառով, որ լուսատտիկն ինքն է ուզում դա, թեև չի հիշում, թե ինչու․․․
Աղջիկը խոժոռվեց՝ փորձելով ուշադիր լսել բառերը։
-Իսկ սա կրկներգն է, – ասաց նա։ – Թեև գիշերներն անհետանում են կապույտ ծովն ու սպիտակ ամպերը, տեսանելի են դառնում աստղերը, և լուսատտիկը միանգամայն երջանիկ է դառնում, քանի որ վերհիշում է, թե ով է ինքն իրականում․․․
Հայրը ժպտաց, շոյեց դստեր գլուխը և հաղթանակած տեսքով աչքով արեց սև գլխի տեսքով լամպին՝ կա՛մ ինչ-որ հնագույն աստծո, կա՛մ փարավոնի։ Փարավոնը մռայլ և կենտրոնացած դեմք ուներ։ Նրա գլխին ճաքած թագ էր, որի մեջ ներպտուտակված էր լամպը, իսկ տակդիրի վրա աչքի էր ընկնում մեծ ոսկեգույն տառերով գրությունը․ «Welcome to Hurghada»։
Թարգմանությունը ռուսերենից` Էլիզա Ստեփանյանի
