Լուսանկարը՝ Դավիթ Սարոյանի
03.07.2018-Լևոնն էսօր ասաց, որ պիտի հնագիտական օրագիր ունենամ ու ամեն օր մեջը գրառումներ անեմ, մանրամասն նկարագրեմ, թե ինչ ենք պեղել, ինչեր են բացվել, ես ինչ աշխատանք եմ արել, որովհետև մեր ղեկավարը աշխատանքների վերջում ինձնից հաշվետվություն կպահանջի, իսկ եթե օրագիր չունենամ հստակ գրառումներով ու չափումներով` վիճակս բարդ կլինի։ Էսօր դամբարան էինք պեղում։ Լևոնը երեկ պատահաբար քայլում էր պեղավայրում ու աչքին մի քար էր ընկել, աշխատողներից մեկին խնդրեց, որ մաքրեն քարի շուրջը, օրվա վերջում համարյա վստահ էինք, որ դամբարան էր։
Շատ պատահաբար գտնվեց, արդեն 10 օր դամբարան էինք փնտրում ու չէինք գտնում, մտածում էինք, որ էլ չենք էլ կարողանա դամբարան բացել էս տարի, բայց հոպ, էսօր սկսեցինք պեղել։ Չգիտեմ ոնց էր ստացվել, բայց հենց սալաքարի տակ բրոնզից մի շքասեղ գտանք, Լևոնը տխուր էր, որովհետև արդեն պարզ էր, որ միջին բրոնզի դարի դամբարան ենք պեղում ու էլի չենք կարողանալու վաղ բրոնզեդարյան մի բան գտնել։ Օրերով ման էինք գալիս էդ դաշտում ու ստուգում բոլոր քարերը։ Ինձ գալուց առաջ զգուշացրել էին, որ վաղ բրոնզի դարի դամբարան գտնելն էդքան էլ հեշտ չի, բայց չէի պատկերացնում, որ էսքան բարդ պիտի լիներ։
05․07․2018-Դամբարանի մեջ նստած ոսկոր եմ մաքրում ու դեսից-դենից ենք խոսում։ Լևոնը գլխիս վերևում նստած գործիքներն ա մաքրում ու ինձ սովորեցնում, թե ոնց ա պետք ոսկորները տարբերել իրարից, անուններն ա կրկնում մի քանի անգամ, որ ֆիքսեմ ու հիշեմ, հետո մի քանի անգամ էլ ես եմ կրկնում, ու շարունակում եմ վրձիններով ու փոքր, ատամնաբույժի գործիքի նման գործիքովս մաքրել էդ մի քանի հազար տարեկան մեռելի ոսկորները։ Վզի տակ բրոնզից մատանի կար ու ես սիրուն ուղիղ ու հավասար կտրել էի, հողը մաքրել, մատանին երևում էր ու բոլորը գալիս էին նայելու։ Ու գլխի շուրջը մածուկից ուլունքներ էին, բաց երկնագույն։ Ու մենք հատ-հատ հավաքում էինք էդ ուլունքները։
Էդ օրը իմ մեջ էլ սկսեցին ուլունքներ հայտնվել, երբ Ռուբենը ինձ մի տղայի հետ ծանոթացրեց ու ասաց, որ աշխատանքի առաջարկ ունեն և որ ուրախ կլինեն, եթե օգնեմ իրենց մի հարցում։ Ու մի պահ, երբ պեղումների ժամանակ հանգստանալու մի փոքր ժամանակ ունեի, իմ սիրելի քարին նստած համաձայնվեցի ընդունել առաջարկը, որովհետև երբ դեռ տարիներ առաջ երազում էի հնագետ դառնալու մասին կային մի քանի հնագիտական հուշարձաններ, որտեղ կուզեի աշխատել, հիմա հողերի մեջից հանում էի բաց երկնագույն ուլունքներն ու մտածում, որ վերջապես շանս ունեմ էդտեղ աշխատելու։ Էդ օրվանից գիտեի, որ արդեն մեջս ուլունքներ ունեմ՝ տարբեր գույների, որոնք անընդհատ չէին թողնելու խաղաղվեմ։
24.08.2018-Պեղումների վերջին օրն էր էս մի արշավախմբում ու բոլորը ինձ հարցուփորձ էին անում, թե ինչի համար եմ գնում, ուր եմ գնում, ինչի եմ թողնում իրենց, իսկ էս մի ղեկավարս ահավոր կատաղած էր վրաս ու առավոտյան տարավ մեր նախկինում պեղած դամբարաններից մեկի մոտ, կանգնեցրեց դամբարանից հանած հողի մոտ ու ասաց, որ պիտի մաղեմ խցից հանած ամբողջ հողը, որովհետև պեղելիս որոշ ուլունքներ ու խեցեղենի կտորներ բաց ենք թողել ու պիտի գտնենք, որ ամբողջանան։
Ես էլ մաղում էի հողը ու մտածում, թե ինչքան հեշտ կլիներ մեջս եղած ուլունքները հանեյի, տայի ղեկավարիս, համ ես կպրծնեի, համ ինքը, բայց չէ։
Հետո ես գնացի Հունգարիա, հետո ինքը եկավ Հայաստան, հետո ես պրծա պեղումներս, հետո ես հիվանդացա, հետո ինքը տխրեց, հետո ես անհամբեր դարձա, հետո ինքը սկսեց ապրել, հետո ես լավացա, հետո մենք սկսեցինք միասին ապրել ու աշխատել։
10․10․2018-Ես նստած էի դամբարանի հսկայական քարերից մեկին ու նայում էի, թե իրոք ինչքան մեծ ու հրաշալի են էդ դամբարանները, թե ինչքան սիրուն կարող են երբեմն լինել դրանք ու մինչ աշխատողները մաքրում էին էդ բոլոր քարերը հատ-հատ, ես էլ կետեր էի տալիս գծագրելու համար, մենք խոսում էինք գրքերից ու եսիմ որտեղից հիշեցինք Հերման Հեսսեին։ Ասեց, որ ամենաշատը Հեսսեի գրքերից «Դեմիանն» ա սիրում, ես էլ՝ «Ուլունքախաղը»։
Հեսսեն «Ուլունքախաղը» գրելու համար տանջվել ա 11 տարի, հետո Նոբելյան մրցանակ ստացել հենց էդ գրքի համար։ Մենք էս մի դամբարանը բացելու համար 11 օր տանջվեցինք ու արդեն անհամբեր էինք, դամբարանում դեռ ուլունքներ չկային, բայց ես զգում էի, որ մեջս գնալով ավելանում են ուլունքները, գնալով բարձրանում ու կարողա և ինձ խեղդեին։ Տարբեր չափերի ու գույների ուլունքներ էին, որոնցից մեկը մեր երկար-բարակ խոսակցություններն էին մեր մասնագիտությունների, ճարտարապետության ու մարդաբանության, մարդկանց, ընկերության ու սիրո մասին, մեկը՝ հոգատարությունն էր, որ ես զգում էի ամեն վայրկյան, մեկը՝ պարսիկ ռեժիսոր Ասգար Ֆարհադիի կինոներն էին, մեկը՝ Դիեգո Տատյանի պատմվածքները Ալիսի թարգմանությամբ, մեկը՝ իմ սիրելի բաոնծիները, մեկը՝ քաղաքի սիրուն այգին, որտեղ մենք ժամերով փախնում ու քայլում էինք, որտեղ իրա մանկության հիշողություններն էին ու որտեղ քաղաքի երեխեքը մեզ թաքուն ժպիտներով էին նայում, երբ տեսնում էին գրկվելիս կամ համբուրվելիս, մեկը՝ էն բոլոր երգերն էին, որ ամեն առավոտ լսում էինք միասին նախաճաշելիս, մեկը՝ ատամի մածուկը, որ գողանում էի իրենից, որովհետև իրենը համով էր, մեկը՝ իրար օծանելիքի հոտերը, որոնց համար երկուսս էլ գժվում էինք, մեկը՝ իմ վաղ բրոնզեդարյան թաղման ծեսի պատկերով շապիկը, մեկը՝ իրա Տիգրան Մեծի նկարով շապիկը, մեկը՝ իրա սրբիչը, մեկը՝ մեր խեցեղեն լվալը, մեկը՝ մեր 200 դրամանոց սիրելի պաղպաղակը, մեկը՝ Հերման Հեսսեն, մեկը՝ իմ տված կետերն իրան։ Ու ուլունքներս մեծանում ու փոքրանում էին, պայծառանում ու խամրում, բայց գնալով ավելանում էին ու լցնում մեջս։
13․10․2018-Սկսեցինք մեր պեղած դամբարանում ուլունքներ գտնել, կարմիր, կանաչ, սև գույնի ուլունքներ էին ու շատ, անսահման շատ, սպիտակ մածուկից ուլունքներ, որ սփռված էին ամբողջ դամբարանի խցով մեկ ու մենք օրերով հավաքում էինք դրանք։ Մի ուլունք գտանք, որի անունը «Գիշեր» էր։ Պատմում էր, որ էդ ուլունքը արև չի սիրում ու գտնելիս պիտի հողի մեջ կամ մի մութ տեղ պահես, որ արև չտեսնի, մինչև որ ընտելանա, հետո կարողանաս բացել։
Էդ գիշերը մենք թաքուն բացեցինք Գիշեր անունով ուլունքը, որ պայծառ ու փայլուն էր, որ տարօրինակ փայլ ուներ մեջը ու ինձ էդ պահից սկսեց թվալ, որ էդ ուլունքից ես էլ ունեմ մեջս մի քանի հատ, փայլուն ու պայծառ և որոնք թաքուն ու տաքուկ մի տեղ պահում եմ ներսումս։ Էդ գիշերը մենք Eternal sunshine of the spotless mind էինք նայում ու ես իր համար սիրածս ուկրաիներեն երգերից մեկի բառերն էի թարգմանում։
22․10․2018-Էս մի արշավախմբի էլ վերջին օրն էր։ Հավաքեցինք ամբողջ տունը, մաքրեցինք, իրար գրկեցինք, ես գնացի մեր տուն, ինքը՝ գնաց Հայաստանից։
Ուղիղ մի ամիս ապրում էր երկրում, որի մասին ես մինչ այդ համարյա ոչինչ չգիտեի, բայց սովորեցի, որովհետև անընդհատ պատմում էր ամեն ինչ, ամեն վայրկյան՝ չնայած ժամանակի ու անելիքների շատությանը, չնայած իմ քննություններին, չնայած իրա աշխատանքին, ու երբ ես արդեն զգում էի, որ ամենակարևոր ու պայծառ մի ուլունք ունեմ մեջս, որ շունչ կտրվելու աստիճանի փայլում էր ներսումս ու երբ ես փաթեթավորում էի իր համար իր օդապարուկներով սիրուն նվերը մի քանի օրով կորեց։ Հետո հայտնվեց էստոնացի տղան, հետո հայտնվեց գերմանացի կարճ շրջազգեստներով աղջիկը, հետո անցյալից հայտնվեց պարսկուհին, հետո հայտնվեց ինքը ու ասաց, որ չի ուզում ոչինչ շարունակել։
10․02․2019-Փրկարարական պեղումների ենք գնացել Շիրակի մարզի գյուղերից մեկում։ Էնքան ցուրտ ա, չեմ կարողանում շարժվել։ Ղեկավարս գիտի, որ ես դամբարաններ պեղել եմ սիրում, ինձ տարավ արդեն պեղած մի դամբարանի մոտ ու խնդրեց, որ օգնեմ հողը նորից նայել, որովհետև ուլունքներ հաստատ մնացած կլինեն։ Ես ու ինքը նստել էինք մի քարի ու շերտ-շերտ նայում էինք հողի կույտերը՝ միջից ուլունքներ գտնելու համար։
Ու մի պահ, երբ ղեկավարս ինչ-որ բաներ էր խոսում, բայց ես չէի լսում, լուռ նայում էի հողին ու մտածում, թե ոնց մեջս մի բան շարժվեց, ուլունքներիցս մեկը սկսեց կամաց-կամաց ճաքեր տալ ու խամրել, ամենապայծառ ու սիրուն ուլունքն էր, որ պահել ու փայփայել էի մի քանի ամիս, որ վսհատություն էի դրել անունը, որի շնորհիվ ինչ-որ մեկին ինձ էնքան մոտ էի թողել։
Հետո եկան իմ քննությունները, գիշերները չքնելը, աշխատանքային խառը վիճակները, հետո՝ մենակությունը, հետո՝ դատարկությունը, հետո՝ էլի քննություններ, աշխատանքային խառը վիճակներ ու հետո մի օր մեր խոհանոցում մթության մեջ կանգնած գրկել էինք իրար, բայց հասկանում էի, որ ուլունքներս մեջս չեն խլվլում ու իր գնալուց հետո ես զուգարանում փորձում էի ինքս ինձ ստիպել փսխել էդ ուլունքները, որ հավաքվել էին մեջս, բայց դրանք էնքան շատ էին։
12․03․2019-Գնացել էինք հետախուզական աշխատանքների, ամրոցի պատերն էինք նկարում, դամբարանադաշտ ենք գտել շատ մեծ, հսկայական, լիքը դամբարաններով, որտեղ լիքը ուլունքներ կլինեն երևի։
-Դու դեպրեսիվ ես,-ասաց։
-Դու էգոիստ ես,-ասացի։
Ու մեջիցս սկսեցին դուրս գալ ուլունքները, որոնցից մեկը իր ստերն էին, մեկը՝ իմ ստերը, մեկը՝ իր հոգեբանական խնդիրներն էին՝, մեկը՝ իմ հոգեբանական խնդիրները, մեկը՝ իմ դեպրեսիվությունն էր, մեկը՝ իր էգոիստությունը, մեկը՝ իմ չսիրած գերմանական ռեպն էր, մեկը՝ իր չսիրած արտհաուսները, մեկը՝ իմ նայիվությունն էր, մեկը՝ իր հեռացումները, մեկը՝ իմ շրջապատն էր, մեկը՝ իր ընկերները, մեկը՝ իր էքստրավերտությունը, մեկը՝ իմ ինտրովերտությունը, մեկը՝ մեր աշխարհների տարբերությունն էր, մեկը՝ մեր կյանքերի տարբերությունը, մեկը՝ մեր սիրելու տարբերությունները, մեկը՝ մեր անկեղծության տարբերությունները, մեկը՝ մեր ուղղակի տարբերությունը։
