Ջոյ Հարջոն բնիկ ամերկացի գրող, երաժիշտ է: Ծնվել է 1951թ․-ին ԱՄՆ-ի Ակլոհոմա նահանգում։ Նա առաջին բնիկ ամերիկացին է, որը ԱՄՆ-ի Կոնգրեսի գրադարանի կողմից ճանաչվել է ազգային բանաստեղծ: Հարջոն համարվում է 20-րդ դարի վերջի հնդկական վերածննդի ուշ շրջանի կարևոր դեմքերից մեկը:
Սովորել է Ամերիկայի հնդիկների արվեստի ինստիտուտում, Մեքսիկայի և Այովայի համալսարաններում, որտեղ ստացել է մագիստրոսի աստիճան: Դասավանդել է ԱՄՆ-ի մի շարք համալսարաններում։ 2019-ին հրատարակել է «Ամերիկյան արևածագ» ժողովածուն, 2015-ին՝ «Աստվածային գոյության հակամարտության լուծումը», 2012-ին՝ «Խելագար խիզախություն», 2004-ին՝ «Ինչպես ենք դառնում մարդ։ Նոր և հատընտիր բանաստեղծություններ 1975-2002թթ․»։ 2017-ին արժանացել է Ռութ Լիլիի պոեզիայի մրցանակին։ 2019-ին ընտրվել է կանցլեր Ամերիկայի գրողների ակադեմիայում։
Հիշիր
Հիշիր երկինքը, որի տակ ծնվել ես,
իմացիր ամեն աստղի պատմություն,
հիշիր լուսնի մասին, ճանաչիր նրա ով լինելը,
հիշիր արևածագ, որն ամենաուժգին պահն է բոլոր ժամերից,
հիշիր մայրամուտը, երբ նա դիրքերն է զիջում գիշերին,
հիշիր քո ծնունդը, թե ինչպես է մայրդ պայքարել՝
քեզ շունչ տալու համար,
դու ապացույցն ես նրա կյանքի և նրա մոր կյանքի, նրանց բոլորի:
Հիշիր քո հորը, նա ևս քո շունչն է:
Հիշիր աշխարհը, որի մաշկն ես դու.
կարմիր աշխարհ, սև աշխարհ, դեղին աշխարհ,
սպիտակ աշխարհ, շագանակագույն աշխարհ՝
և մենք, որ աշխարհն ենք համայն:
Հիշիր բույսերի, ծառերի, կենադանիների մասին,
նրանք բոլորը ունեն իրենց ինքնությունը, տոհմն ու պատմությունը:
Խոսիր նրանց հետ, լսիր նրանց,
նրանք շնչող բանաստեղծություն են:
Հիշիր քամին, մտաբերիր նրա ձայնը,
նա գիտի՝ որտեղ է սկսվում տիեզերքը:
Հիշիր՝ դու ես ամենքը, ու ամենքն են մասը քո,
հիշիր՝ դու ես աշխարհը, և աշխարհն է քո մեջ,
հիշիր՝ ամեն ինչ շարժում է, զարգացում,
և դու ես այդ ամենը:
Հիշիր, որ լեզուն այստեղից է ծնվում,
հիշիր, որ կա պարի լեզուն, որն ինքը կյանքն է,
ուղղակի հիշիր։
Գուցե աշխարհը վերջանում է այստեղ
Աշխարհը սկիզբ է առնում սեղանից խոհանոցի.
անկախ ամեն ինչից, մենք պետք է սնվենք:
Տիեզերքի բարիքները սփռվում են մեր առջև սեղանի վրա
ու պատրաստվում սեղանի վրա,
այդպես է եղել արարումից ի վեր և այդպես կշարունակվի:
Մենք մի կողմ ենք քշում շներին ու հավերին սեղանից,
մեր երեխաներն ատամ են հանում նրա անկյուններում
ու քերծում ծնկները նրա ծածկոցի տակ:
Եվ հենց նույն սեղանի շուրջ է, որ մենք սովորեցնում ենք նրանց,
թե ինչ են նշանակում լինել մարդ:
Մենք տղամարդ ենք կերտում այնտեղ, մենք կին ենք կերտում:
Սեղանի շուրջ մենք բամբասում ենք՝ հիշելով մեր թշանամիներին
ու մեր սիրելիների ուրվականներին:
Մեր երազաները սրճում են մեզ հետ
և փարվում են մեզ, ինչպես որ մենք ենք փարվում մեր երեխաներին:
Նրանք ծիծաղում են մեր թևաթափ էության վրա
և այն ստեղծումի, երբ մենք կրկին հավաքում ենք մեզ:
Սեղանը- ապաստարան է անձրևների
և հովանոցը՝ արևների:
Սեղանի շուրջ են սկսվում ու ավարտվում պատերազմները:
Այն մեկ թաքստոց է մեր վախերի, կամ բեմահարթակը՝ վախկոտ հաղթանակների:
Մենք ծնունդ ենք տալիս այդ նույն վայրում և վերջին ուղի ճանապարհում մեր ծնողներին:
Սեղանի շուրջ մենք երգում ենք ուրախության ու ափսոսանքի երգերը,
աղոթում վշտից, ապաշխարում և շնորհակալության խոսքեր ասում
նույն սեղանի մոտ։
Եվ գուցե վերջն աշխարհը կգա հենց այս սեղանի շուրջ խոհանոցի,
երբ մենք լացելիս կամ ծիծաղելիս կլինենք՝ ուտելով
վերջին պատառը կյանքի։
Մի ժամանակ աշխարհը կատարյալ էր
Մի ժամանակ աշխարհը կատարյալ է եղել,
ու մենք երջանիկ ենք ապրել,
ու կարծում էինք՝ այդպես է լինելու միշտ,
բայց հետո
դժգոհությունը մի փոքր աղմուկ բարձրացերց երկրի սրտում,
իսկ հետո կասկածը դուրս ելավ իր փշոտ գլխով:
Ու երբ մի անգամ կասկածը կտրեց կծիկը,
դիվային բոլոր մտքերը խուժեցին ներս –
մենք ոչնչացրինք այն աշխարհը,
որ տրված էր մեզ ներշնչվելու, կյանքի համար:
Ամեն մի քար խանդի,
վախի,
ժլատության,
չարության,
ատելության
դուրս մղեց լույսը:
Եվ չմնաց մեկը, որ իր ձեռքերում մի քար չունենար:
Մենք այնտեղ էինք, հենց այնտեղ, որտեղից սկսել էինք՝
միմյանց մության մեջ բախվող:
Իսկ հիմա մենք տեղ չունենք ապրելու,
քանզի չգիտենք՝ ինչպես ապրել միմյանց հետ:
Հետո մեզնից մեկը խղճաց մյուսին
և առաջարկեց իր վերմակը,
բարության կայծը լույս տվեց,
լույսը ճեղքեց խավարը,
միասին կառուցեցինք աստիճան,
և Քամու ընտանիքից մեկը բարձրացավ մյուս աշխարհ,
նրա ետևից՝ մյուս ընտանիքները,
հետո այդ ընտանիքների երեխաները և նրանց երեխաները:
Ամբողջ ճանապարհը ժամանակ էր,
ժամանակը մինչև այս պահն էր,
երբ լույսը բացվեց
ու առավոտը լուսավորեց քեզ։
Ինչպես գրել բանաստեղծություն պատերազմի ժամանակ
Դու չես կարող սկսել որտեղից պատահի․ դա ձախողում է։
Արկի բեկորը աչքի պես՝ տան ճակատին, տների շարքեր,
առնետը բարձրանում է լույսի միջից՝ մի մեծ պատառ աղբ բերանում,
երեխան կապված է մոր մեջքին,
բաց թող:
Զինվորները խուժում են քաղաք,
գետ, քաղաք, գյուղ,
նրանք սպանում են այն, ինչ չեն կարողանում տանել,
նրանք բռնաբարում են,
նրանք տանում են այն, ինչ չեն կարողանում սպանել,
աղմուկը թափվում է ինչպես անձրևը,
ինչպես ռումբերը,
ինչպես հոր և մոր կուլ տված ծանր խաղաղության արցունքները,
ինչպես մայրամուտը թեքված անլուսին գիշերի վրա,
ինչպես իր կայարանից ազատ սլացող գնացքը,
ինչպես սերմերը ցանված այնտեղ,
որտեղ ծառերը ոչ մի շանս չունեն,
և թռչունները տուն ապրելու։
Ոչ, այսպես սկսիր
Եղնիկը հայացքը հառել էր անտառի ծայրից,
Մենք սովորեցինք տեսնել փայտփորիկներին՝ արևի չափ մեծ,
կարմիր թռչունների, և թե ինչպես է ողջունում երաշտահավը
իր բարի լույսի երգով,
մենք սկսեցինք պատրաստել դրսում՝ սայթաքուն ցողով ու ծիծաղով,
մառախլապատ չքնաղ արևածագով,
մենք փորձում էինք ձևացնել, թե պատերազմ չկա,
չնայած նրանք սկսեցին կառուցել իրենց տները մեր շուրջ ու պահանջել ավելին:
Նրանք սկսեցին ուսուցանել մեր երեխաներին իրենց աստծո պատմությունը:
Պատմությունն այն մասին, որտեղ մենք միշտ ստրուկ ենք լինելու։
Չէ, այսպես չէ,
դու չես կարող սկսել այստեղից:
Սա խարխլված հիշողություն է,
որն անհնար է պահել բառերով
անգամ պոեզիայի:
Այս հիշողությունները ծառերի հետ մնացել են այստեղ՝
աղջկա ձեռակար հագուստի ծակ գրպան, շարֆ ու քուղեր,
նրբակար մոկասինը ՝ մինչ այժմ կապված երեխայի ոտքին,
պատանու նամակն իր սիրելիին։
Ոչ, ճիշտ չէ այստեղից սկսել:
Բոլորը քնած էին՝ չնայած ռումբերի ձայնին,
ահաբեկչությունը դարձել էր մտերիմ օտարական,
մեր սիրելի երկվորյակ-աղջիկները փաթաթված էին գիշերազգեստով իրենց հոր և իմ կողքին։
Եթե մենք այստեղից սկսենք, մեզնից և ոչ մեկը չի հասնի վերջին
Բանաստեղծության:
Մեկը ողջ պիտի դուրս գա այստեղից, – երգում էր պապիկը իր թոռներին՝ ասես
լցնելով նրանց սրտերը ամենահզոր երգով՝
կարծես պահ տալով այն զինվորներից:
Եվ ինչ-որ մեկը կգտնի այն՝ մղոններ, գետեր, սարեր հեռու
բուն պատմության պորտալարից:
Նա գիտի, որ մի օր, մի հեռավոր օր կվերադառնան նրանք՝
թոռները մյուս սերունդների՝
հարթ մայրուղիներով՝ կառուցված վայրում հին արահետների:
Կվերադառնան նրանք պատերի միջով օրենքների,
որ կոչված են խոչընդոտելու կամ քանդելու,
գրադարակների միջով՝
քամու բերան ընկած նախնիների, որ քարից են ծնվել՝
սրընթաց անցնելով պատմության վրայով:
Եվ հենց այդ երգն է, որ մեզ ուղեկցում դեպի վայրն այս ծխած բլուրներով՝
ծննդավայրը նրա….
Սկսիր այստեղից։
Աշխարհը, որ մենք ճանաչում էինք, այլևս չկա
Մենք քնած էինք բնակյալ կղզում, դողացող երկրի
ծայրամասում, երբ այն փլուզվեց:
Երկու երկնաքեր վերխոյանալով
առևտրի արևելյան կղզուց՝ դիպչում են երկնքին:
Մարդ լուսին է գրավում, իսկ նավթը քամվում է
մինչև կաթիլ վերջին երկու եղբայրների կողմից,
որ հետո փլվում են գետնին՝
կուլ գնալով կրակե վիշապին՝ վառելիք ու վախի:
Խժռված ամբողջովին:
Նա մոտենում էր:
Մենք հետևում էինք, ճիշտ այնպես, ինչպես նախօրեին
երկար ու տոնական շորեր հագած քարզիչներին՝
տեսնելու համար, թե ինչ կլինի հետոն:
Եվ մենք տեսանք դա՝
Խոհանոցում պատուհանից կողքի լվացարանի,
մինչ սուրճ էինք եփում,
բրինձ ու կարտոֆիլ, որ կբավարարեր
մի ամբողջ բանակի։
Մենք տեսանք ամենը,
մինչ փոխում էինք տակդիրները մեր երեխաների
և կերակրում նրանց,
մենք տեսանք դա
իմացության ծառի ճյուղերի միջից,
աստղակույտերի միջից,
արևի ու փոթորիկների միջից մեր ծնկների,
մինչ լվանում էինք հատակը։
Թռչունների ժողովը նախազգուշացրեց մեզ,
երբ թռավ նավատորմի հրետանու վրայից, որ
որ այստեղ էր բերվել դեռ առաջին գրոհի ժամանակից:
Եվ հենց նրանց երգի ու ձայնի ելևէջի միջից
մենք հասկացանք, թե երբ է պետք կանգնել, նայել պատուհանից՝
հասկանալու համար, թե ինչ է
կատարվում այնտեղ -մագնիսական դաշտ՝ նետված վշտի միջից:
Մենք լսեցինք այն՝
ձայնը հրթիռների երկրի ամեն անկյուններում,
քաղցը պատերազմի՝գլուխը դուրս հանած
բոլոր նրանց,
ովքեր ուզում էին լինել նախագահ, թագավոր կամ կայսր,
ովքեր ուզում էին տիրանալ ծառերին, քարերին և այն ամենին,
ինչ շարժվում էր երկրի վրա,
երկրի ներսում,
երկրից դուրս։
Մենք գիտեինք, որ նա գալիս է՝
հոտոտելով քամին, որ տեղեկություն էր հավաքում իր մեջ՝
ամեն տերևից ու ծաղկից,
ամեն ծովից, սարից ու անապատից,
ամեն աղոթքից ու
երգից այս փոքրիկ տիեզերքի՝ լողացող
անսահման երկնքում հավերժի գոյության:
Իսկ հետո ամեն ինչ ավարտվեց,
Այն աշխարհը, որ մենք սիրելի էինք
թարմ խոտի համար, բազմագույն ձիերի ու ձկների,
շողշողացող հնարավորությունների,
երբ երազ էինք տեսնում:
Բայց հետո սերմեր մնացին, որ պետք է ցանեինք
ու երեխաներ՝ կաթի ու սփոփանքի կարիք ունեցող,
և մեկը հանեց կիթառը փլատակների միջից
ու սկսեց երգել դողացող լույսի մասին,
որի հարվածը մենք զգում էինք
երկրի մաշկի տակ էր,
մեր առաջ
տաք, կենդանի մի
երգ, որ ծնվում էր նրա ոտքերի տակ՝
բանաստեղծություն։
Արծիվ բանաստեղծություն
Աղոթքի մեջ դու բացվում ես ամբողջովին՝
երկնքին, երկրին, արևին ու լուսինին,
և մի ձայնի, որ հենց ինքդ ես:
Դու նաև գիտես, որ այնտեղ կա ավելին,
ինչը դու չես կարող տեսնել,
չես կարող լսել և ըմբռնել
բացառությամբ այն պահերի,
որ անշեղ առաջ են սլանում,
դժվար արտասանվում բառերով,
բայց շրջանաձև պտույտներ է անում
ինչպես արծիվը, որ շաբաթ վաղորդայնին
Սոլթ գետի վրա օդը պատռելով
սավառնում էր կապույտ երկնքում՝
ստուգելու մեր սրտերի մաքրությունը
իր սրբազան թևերով։
Մենք տեսնում ենք քեզ,
տեսնում ենք ինքներս մեզ
ու գիտենք որ պիտի խնամենք
ամեն բան այս աշխարհում։
Շնչել՝ իմանալով, որ կերտված ենք
այս ամենի հանրագումարից,
շնչել՝ իմանալով, որ իսկապես օրհնված ենք
որովհետև ծնվել ենք ու կմեռնենք
այս շարժման մեջ շրջանաձև՝
ինչպես արծիվը, որ վաղորդայնին
սավառնում էր մեր ներսերում,
և մենք աղոթում ենք,
որ այդ ամենը ի կատար ածվի՝
գեղեցիկ
գեղեցիկ….
Թարգմանությունը անգլերենից՝ Արաքս Սաֆարյանի
Խմբագրումները՝ Հասմիկ Հակոբյանի
