Դմիտրի Բիկով | Մորս փողերը

Մերս ինձ բավականին մեծ գումար է թողել, բայց ես չեմ կարող այն օգտագործել։ Մտածելու շատ բան կա, թեև ինձ համար անտանելի է մտածել այն ամենի մասին, ինչ կապված է նրա հետ։ Երբ մահացավ մերս, ինձ հետ պատահեց վատագույնը, որ կարող էի պատկերացնել։ Պատահեց այն, ինչից վախենում էի ամբողջ կյանքում, այն, ինչի պատճառով կյանքս մշտապես լցվում էր ծիսակատարություններով, թեև դրանց ծագման պատճառը ես հիանալի հասկանում էի։ Հիմա չկա մեկը, հանուն ում կշարունակեմ փորձել, այդ թվում՝ գրականության ոլորտում։ Երեխաներս առանց իմ գրական հաջողությունների էլ կապրեն, իսկ կինս, առավել ևս. դրա համար չէ, որ սիրում է ինձ։ Մերս ինձնով հպարտանում էր, գոնե ընկերների շրջապատում․ ուրիշ ոչ ոք ինձնով չի հպարտանում։ Այսպես է, թերևս, բոլոր մարդկանց մոտ։ Դուք շատերին կարող եք պետք լինել, բայց միայն ձեր ծնողներն են ձեզնով հպարտանում։ Երեխաները լավագույն դեպքում կարող են հպարտանալ ձեր հնարավորություններով։
Մերս երբեք ինձնից գումար չէր վերցնում, իսկ զոռով նրան ինչ-որ բան տալը միշտ խնդիր էր։ Ես դրա համար բավականին վստահելի մեթոդ էի գտել․ ներգրավել էի նրան իմ աշխատանքում։ Նա կազմում էր այն ստեղծագործությունների ցուցակը, որոնք ընթերցում էի որպես աուդիոգրքեր։ Նա տրվել էր գործին ու, ինչպես միշտ, անթերի էր անում այն․ ընտրում էր Պաուստկովսկու պատմվածքները, «Պատերազմ և խաղաղություն» վեպից գլուխներ, Տուրգենևի լավագույն պատմությունները։ Իսկ հետո նրա բաժին գումարը հանձնում էի նրան հենց այդ նպատակով ստեղծված ծրարներում, որոնք կրում էին հրատարակչության դրոշմանիշները։ Այս բոլոր ծրարները ես նրա տանը գտա չբացված։ Նա բոլորովին չէր արհամարհում իմ գումարը, սակայն ուներ սկզբունք՝ իր վրա ոչինչ չծախսել․ այս խստակեցության մեջ, ինչպես իր սերնդի լավագույն մարդկանց մոտ, հոգևոր ուժի աղբյուր կար։ Նա ապավինում էր միայն ինքն իրեն և հպարտանում էր դրանով։ Նա բավականաչափ աշխատանք ուներ մինչև իր վերջին օրը։ Նրա մոտ կրկնուսուցում անցնելու համար ավագ դպրոցի աշակերտների հերթ էր գոյանում, ինչը, միշտ չէ, որ կապված էր ինստիտուտներ ընդունվելու անհրաժեշտության հետ (հիմա այնպիսի ծնողներ ու դիմորդներ են հայտնվել, որ մեկից մեկ կարելի է գնել ցանկացած բուհ ընդունվելու հնարավորությունը)․ այդ նրա շրջանավարտների հերթական սերունդն էր փորձում ապահովել իրենց երեխաների նորմալ զարգացումը, իսկ իրենց համար տանելի դարձնել ծերությունը։ Չէ՞ որ սարսափելի է ծերանալ հիմարի կողքին։ Դրա՛ն էր ծառայում կրկնուսույցի աշխատանքը, որն օգնում էր նրան արթնանալ առավոտյան և ինքնակազմակերպվել՝ չտրվելով սովորական ծերունական դեպրեսիային։ Ես, ընդհանուր առմամբ, նույնպես այդպիսին եմ։ Ինձ համար կարևոր է ոչ թե փողը, այլ պահանջվածությունը։ Երբ ծերունի դառնամ, կարծում եմ, պատրաստ կլինեմ տուփեր սոսնձելու, ինչպես «Թագավորական այգում»։ Իմ մասին է հրեական անեկդոտը՝ «Նախ, արգանակը, երկրորդ, գործի մեջ եմ մնում»։ Ինչ արած, մեզ այդպես են սովորեցրել․ մարդը պետք է այնքան ժամանակ, քանի դեռ պետք է։ Պահանջվածությունը հիմնական ցուցիչն է․ ինքնաբավություն գոյություն չունի։ Կարծում եմ սա, համենայն դեպս, սթափ դատողություն է։
Մերս ինձ համար չէ, որ գումար էր խնայում․ նա ցանկանում էր ապահովել ինքն իրեն այն ժամանակվա համար, երբ այլևս չէր կարողանա աշխատել, որպեսզի ոչ ոքից կախում չունենար և ոչ ոքի համար բեռ չլիներ։ Ճիշտ է, ես չեմ կարող պատկերացնել նրան չաշխատելիս, նա նույնիսկ Սքլիֆում բացատրում էր երիտասարդ բուժքույրերին՝ ինչու է «Հայրեր և որդիներ» վեպն այդպես անվանվել։ Իսկ երբ նրա կողքին վերակենդանացման բաժանմունք տեղափոխված մի հարբեցող կատաղության մեջ էր ընկել, միայն նա՛ էր կարողացել ուսուցչի պես հանդարտեցնել նրան։ Կախվածության վիճակը բոլորովին նրա համար չէր։ Բայց այնպես ստացվեց, որ այս գումարը նրան պետք չեկավ։ Ես կարող էի նրան վճարովի հիվանդանոց ուղարկել և ինքս էլ վճարել, բայց շտապօգնությունն ասաց՝ Սքլիֆն ամենալավն է, այնտեղ լավագույն մասնագետներն են։ Այդ մասնագետներն ինձ անմիջապես ասացին, որ նրա տարիքում հնարավորությունը փոքր է, բայց իրենք կփորձեն։ Հավանաբար փորձեցին։ Նրանց նկատմամբ դժգոհություն չունեմ, թեև, հավանաբար, վճարովիի դեպքում ավելի շատ ուշադրություն կդարձնեին նրան, ավելի շատ կզրուցեին։ Բայց հաստատ չեմ կարող ասել, որ ինձ ներս կթողնեին, իսկ այստեղ թողնում էին, և մեզ երկուսիս էլ պետք էր դա։ Այնպես որ, նա չհասցրեց հիվանդանոցի վրա գումար ծախսել, և հիմա գումարը մնաց ինձ՝ վեց ամիս հետո, ինչպես ընդունված է։ Վեց ամիս նոտարները սպասում են, որ գուցե այլ ժառանգներ հայտնվեն։ Մեր դեպքում այլ ժառանգներ չկան։
Շնորհիվ այն բանի, որ մերս լավ ճաշակ ուներ և դաստիարակվել էր իր ընտանիքի, հին դասախոսների և ռուս դասականների շրջապատում, ես զերծ մնացի անխուսափելի թվացող խոսակցություններից, որ ես միակ հույսն ու հենարանն էի և պետք է համապատասխանաբար դրսևորեի ինձ։ Լավ որդիներ չեն լինում կամ, ավելի ճիշտ, դա ժամանակավոր հասկացություն է, ոչ մշտական. ճիշտ ինչպես երջանկությունն է։ Գրեթե նույնն է, ինչ սիրահարների հետ․ սիրավեպի կիզակետում միշտ ասում են, որ դու լավագույնն ես, և որ մինչ այդ ոչ ոքի հետ նման զգացմունքներ չեն ունեցել, իսկ հետագայում հաջորդին անպայման կասեն, որ դու եսասեր էիր և միայն քո հաճույքի մասին էիր մտածում։ Այդպես էլ լավ որդի ես լինում հոգևոր ներդաշնակության հազվագյուտ պահերին, իսկ ընկերուհիների հետ ցանկացած խոսակցության ընթացքում անպայման ներկայացվում ես որպես անշնորհակալ անպիտան, որը սխալվել է կնոջ ընտրության հարցում, վատ է դաստիարակում սեփական երեխաներին և հազվադեպ է զանգում։ Իմ մասին այս գռեհիկ արտահայտությունների շարանը երբեք չի ասվել։ Եվ, այնուամենայնիվ, լավ որդիներ չեն լինում, այնպես, ինչպես, ըստ Մաշա Տրաուբի բանաձևի, չեն լինում ճիշտ ծնողներ․ մենք մեղավոր ենք գոնե նրա համար, որ մեր մայրերից երկար ենք ապրում, իսկ եթե չենք ապրում, ավելի վատ, նրանց որբ ենք թողնում։ Ստացվում է անլուծելի իրավիճակ։ Ես միշտ ցանկացել եմ լավ որդի լինել մորս համար, ուրիշների համար՝ երբեք, քանի որ այդ ուրիշների գինը մոտավորապես ես գիտեմ, իսկ նրա՛ համար՝ ցանկանում էի, ու հենց դա էլ անհնար էր։ Քանի որ իրեն լավը կոչող որդին նման է մեկին, որը պնդում է, թե լիովին գոհ է այս կյանքից։ Այդպիսի մարդը, կարծում եմ, կարող էր նույնիսկ չծնվել, սկզբունքորեն ոչինչ չէր փոխվի։ Եթե հիսունն անց մարդը համարում է, որ իր կյանքն իզուր չի անցել, կարող եք հավատացած լինել, որ գործ ունեք կա՛մ եսամոլ մոլագարի, կա՛մ ծայրաստիճան մեղսագործի հետ։ Նույնն է, ինչ առողջության հիմնական կանոնի դեպքում․ եթե վաթսունից հետո առավոտյան ոչ մի տեղդ չի ցավում, նշանակում է՝ չես արթնացել։ Ես արդեն իսկ լավ որդի չէի այն պատճառով, որ մերս մենակ էր ապրում, չնայած գրեթե ամեն օր այցելում էի նրան, քանի որ միշտ հարևանությամբ եմ ապրել։ Կարող եմ պատկերացնել՝ ինչի կվերածվեր նրա կյանքը, եթե ես ու Կատկան խցկվեինք նրա բնակարան (նման փորձ ունեցել ենք), իսկ հետո՝ նաև բեբզի[1] հետ, ում նա ամենևին էլ չէր ձգտում դայակություն անել։ Բայց նույնիսկ գործընկերների կանոնավոր այցելությունների և տնային գործերում օգնականի առկայության պայմաններում նա, միևնույն է, մենակ էր, և դա նրա ընտրությունն էր, որն ինձ չհաջողվեց փոխել։ Ես ցանկացած դեպքում մեղավոր կլինեի, որովհետև որդին մեղավոր է միշտ։ Այս ներքին մեղքի պատճառով ես չեմ կարող օգտագործել նրա փողերը։ Իմ սեփական եկամուտի համեմատությամբ, որ դասավանդումից ու գրքերից եմ ստանում, դա այնքան էլ մեծ գումար չէ, բայց խոսքը քանակի մասին չէ։ Ես այնքան էլ չեմ կարողանում բացատրել իմ վերաբերմունքն այդ գումարին․ մոտավորապես նույնն է, ինչ եթե նրանից ինձ չսիրող ծեր ընտանի կենդանի մնացած լիներ (ծեր ընտանի կենդանիներն ընդհանրապես քչերին են սիրում)։ Կամ, օրինակ, նա իր բնակարանում ծաղիկներ ունի։ Մենք ծաղիկներ չունենք, քանի որ անընդհատ ճամփորդում ենք, մենք ցանկացած տեղ միասին ենք գնում, այդպես է ստացվել ի սկզբանե (հենց դա է փրկել կյանքս շատ հայտնի իրավիճակում, որի մասին լավ կլիներ ավելի քիչ հիշել, բայց հիմա ոչինչ հնարավոր չէ անել)։ Իսկ մերս երկու շատ հին լիմոնի ծառ ունի, որոնք ես մանկուց հիշում եմ, մի քանի կակտուս ու բեգոնիաներ, և ինձ թվում է՝ կարևոր է դրանք կենդանի պահել, քանի որ դրանք, ընդհանուր առմամբ, միակ կենդանի բանն են, որ մնացել է նրանից։ Այդ նույն պատճառով էլ երբևէ չեմ կարողանա կարիքավորներին տալ նրա զգեստապահարանը, որ անթերի է պահպանվել։ Ես հիմա մեկնել եմ դասավանդելու մի տեղ, որտեղ, կարծում եմ, դրա կարիքն ավելի շատ կա, և ծաղիկները շաբաթական երկու անգամ ջրում է իմ ավագ որդին, որ, ընդհանուր առմամբ, շատ բարի տղա է։ Ա՛յ, նա լավ որդի է, եթե հանկարծ խիղճը սկսի տանջել այս հարցի շուրջ, սակայն հույս ունեմ, որ նոր դարի էթիկան նման տանջանքներն անցյալում կթողնի։
․․․Նա, իհարկե, միայն բուժման համար չէ, որ խնայում էր։ Նրա կյանքում, համենայն դեպս, վերջին տարիներին միայն մի արձակուրդ կար։ Տարեկան մեկ ամիս` ամառային առողջարանում։ Դրանք հին սովետական առողջարաններ էին, որ ի սկզբանե կառուցվել էին տարեց կուսակցական շեֆերի համար, իսկ հիմա փոխանցվում էին վարչությունից վարչություն՝ մե՛կ քաղաքապետարանին, մե՛կ պաշտպանության նախարարությանը։ Մերս խորհրդային տարիներին պատշաճ կերպով հանգստանալու հնարավորություն չէր ունեցել, և ծերության տարիներին սիրեց այս առողջարանները, նրան էլ այնտեղ էին պաշտում, նա անմիջապես բազմաթիվ ընկերուհիներ էր ձեռք բերել։ Ընդհանրապես, պետք է ասել, որ նա, զարմանալիորեն, ամենուր, նույնիսկ վերակենդանացման բաժանմունքում, գրավում էր մարդկանց, և մեծ երջանկություն էր ամռանը նրա մոտ գնալ, այցելել նրան այս առողջարաններում և նրա շուրջը տեսնել մարդկանց ամբոխին, որոնց նա ուրախ-զվարթ ինչ-որ բան էր պատմում։ Պատմում էր ինձնից լավ, այսինքն՝ շատ լավ։ Հիմա այս առողջարաններից անընդհատ զանգում են ինձ, զեղչեր են նրան խոստանում։ Երևի լավագույն որոշումը կլիներ ամռանն այնտեղ գնալը, այսպես ասած՝ նրա փոխարեն, բայց դա արդեն չափից դուրս անտանելի կլինի։ Բացի դրանից, ու՞մ կարող եմ այնտեղ պատմել այն, ինչ կարողանում եմ։ Վախենամ, որ նույնիսկ բեբզին դա պետք չի լինելու։
Ի դեպ, ես երբեք հրապարակավ նրան «մամ» չեմ ասել, ուր մնաց՝ «մայրիկ», ոմանք այդպես էլ են ասում։ Կամ «նան», այսպես ասած՝ կատակով։ Ինձ ռադիոյում էլ էին գրում․ «Ինչու՞ եք միշտ ասում «մեր», չէ՞ որ կոպիտ է հնչում»։ Նրանց «մեր» բառը միայն մի համատեքստում է ծանոթ։ Նրանց համար այն կոպիտ է։ Չէ, ընկերներ, էդ ձեզ մոտ է մերը միայն «վայ, ես քո․․․» լինում։ Ինձ համար նա մայր է, այդպես է միշտ ընդունված տանը՝ չհաշված փոխադարձ մականունները, որ կատակով ասում ենք։ Կարծում եմ՝ սա մասամբ պայմանավորված է նրանով, որ ինձ համար նա լիովին փոխարինել է Հայրենիքին՝ և՛ որպես իդեալ, և՛ որպես բարոյականության օրինակ։
Իմ մերը շատ ավելի լավն էր, քան իմ Հայրենիքը, հիմա ես սա կարող եմ բարձրաձայն ասել, թեև դրա համար որոշակի խիզախություն է պահանջվում։
«Իսկական մարդիկ շատ քիչ են,
Մոլորակում՝ մի քանիսը միայն,
Իսկ Ռուսաստանում միակն իմ մայրն է,
Միայն թե՝ ի՞նչ անի նա մենակ»։
Երգում է Օկուջավան իր, իմ կարծիքով, լավագույն և, անկասկած, ամենահամարձակ երգում, որի համար նրան այդպես էլ չներեցին։ Բայց ինչու՞ իրերն իրենց անուններով չկոչել․ Հայրենիքը մեր նկատմամբ իրեն բոլորովին մայրաբար չի պահում։ Այնպես է ստացվում, որ ոչ թե նա է իրեն ամեն ինչից զրկում հանուն մեզ, այլ, հակառակը, այդ մենք պետք է ամեն ինչից հրաժարվենք և դեռ մեղավոր լինենք, որովհետև, ի վերջո, հագեցնել նրան հնարավոր չէ։ Ինչպես վերջերս գրեց մի թոշակառու գրող, սա ոչ լավ է, ոչ էլ վատ, սա ֆիզիկա է։ Մենք խնդիր չունենք և չենք ունենա՝ կապված Հայրենիքի ժառանգությունը տնօրինելու հետ, քանի որ, նախ, Հայրենիքն անմահ է, և, երկրորդ, մեզ ոչինչ չի թողնելու։ Նա ինչ-որ կերպ այնպես կկազմակերպի, որ այրվի տունը՝ բոլորիս հետ միասին․ նման պատմություններն այլ ավարտ չեն ունենում։ Իսկ ահա մենք միշտ ամեն ինչ թողնում ենք նրան, որպեսզի նա տնօրինի ամեն ինչ բոլորովին ոչ ադեկվատ կերպով՝ կա՛մ արգելի, կա՛մ այլանդակի։ Ընդհանուր առմամբ, այն ամենը, ինչը հնարավոր չէ օգտագործել ռազմական կարիքների համար, նա դասակարգում է որպես խոտան։ Երբեմն միայնակ ծերերից հետո այդպիսի խոտան է մնում՝ ճմթռված ձեռագրեր՝ ներդիրներով, որոնց վրա նրանք տքնել են մի ամբողջ կյանք, իսկ նոր տերերը դրանք հանգիստ դեն են նետում։ Այս առումով միայն Հենրի Դարջերի[2] բախտն է բերել։ Իր ամբողջ կյանքի ընթացքում նա երկու վեպ է գրել․ մեկը՝ 15 հազար էջ, մյուսը՝ 10 հազար։ Նա դարձել է ամենահայտնի ամերիկացի գրող-աութսայդերը, նրա մասին հրատարակվում են գրքեր, անց են կացվում սիմպոզիումներ, բայց նա, իհարկե, Ռուսաստանում չի ապրել։ Ինչ-որ արարած, որի նմանները հիմա առատորեն բուծվել են, անշուշտ կֆշշացնի․ «Ահա, Բիկովը նույնիսկ մոր մասին չի կարող գրել՝ առանց Ռուսաստանի վրա թքելու, բայց ի՞նչ անել, եթե հատկապես մորս ֆոնին ամեն ինչ պարզ է Ռուսաստանի մասին»։
Ինչու՞ եմ այդքան կարևորում այս գումարը, որն առանձնապես մեծ էլ չէ։ Որովհետև այն ևս մի կենդանի բան է, որ մնացել է, ևս մի անվերապահ ապացույց այն բանի, որ մերս ամբողջ կյանքում իսկական գործով է զբաղվել։ Նա ինքը, անկեղծ ասած, այնքան էլ դրանում վստահ չէր և հաճախ կրկնում էր (պապի մահից հետո, որի բոլոր խնայողությունները Հայրենիքը, իր սովորության համաձայն, զրոյացրել էր իննսունականների սկզբին), որ կյանքն անցել է չգիտես ինչի վրա, և վաթսուն տարվա վաղ արթնանալը, անվերջանալի դասերը, տետրեր ստուգելն ու հաշվետվություններ կազմելն, ընդհանուր առմամբ, ջուրն են ընկել, հատկապես, եթե հաշվի առնենք, որ ռուս դասականները ոչ ոքի դաս չեն տվել և ոչ ոքի չեն փրկել։ Բոլոր այս դասականներից մնացել է միայն «Հաղթանակի՛ որոտ, հնչի՛ր»-ը[3], իսկ երբ ավարտվի այս դարաշրջանը, ամեն ինչ այնքան շահարկված կլինի, որ առանձնապես չի լինի մեկը, որը կվերագնահատի ռուսական աշխարհիկ մշակույթի երեք համեստ դարերը։ Ահա այս ողջ անտանելի հարուստ, լարված և դժվարին կյանքից մնացել է որոշակի գումար, որը ես պետք է տնօրինեմ։ Բարեգործական նպատակներով այն չեմ օգտագործի՝ հենց այն պատճառով, որ ինձ համար ավելի հեշտ է նվիրաբերել իմ սեփական գումարը․ հոգեբանական տեսանկյունից սա ինձ համար ինչ-որ կերպ անհասկանալի է։ Գումարը հավանաբար կտամ ավագ որդուս՝ մեկ այլ մարդու, ում առաջ ես մեղավոր եմ, քանզի մենք միշտ մեղավոր ենք մեր երեխաների առաջ։ Ինչ արած, փողը կոչված է գնելու։ Ուրիշ ոչնչի համար այն պետք չէ։ Կնոջս ու երեխաներիս ես առանց դրա էլ մի կերպ կկերակրեմ։
Ընդհանրապես, միակ որդու հարաբերությունները մոր հետ երբեք հեշտ չեն լինում, և որքան էլ, օրինակ, Վոլոշինը[4], իդեալականացնի դրանք, նրա հարաբերությունն էլ Պրայի հետ հեշտ չի եղել, Պրան նրան չի ցանկացել այդպիսին տեսնել և առանձնապես չի թաքցրել դա։ Երբեմն ինձ նույնպես թվում էր, որ մերս կցանկանար իմ փոխարեն բոլորովին այլ բան տեսնել՝ ավելի հիմար, ավելի հասարակ ու ավելի մեղմ։ Բայց գոնե մի բանում նա կարող էր չկասկածել․ լավն էր նա, թե ոչ, այնուամենայնիվ, նա լավագույնն էր, ում ես տեսել ու ճանաչում էի։ Իսկ թե ինչ պետք է հիմա մենք անենք այն լավագույնի հետ, որ տեսել ու ճանաչել ենք, այն լավագույնի հետ, որ այլևս երբեք չի լինի մեր երկրում և, հնարավոր է, նրա սահմաններից դուրս, ահա սա բոլորովին անհասկանալի է։
Իսկ ի՞նչ անել նրա գրքերի հետ՝ նույնպես չգիտեմ, թեև մեծացել եմ այդ բոլոր գրքերով ու երբեք չեմ կարողանա դրանք մեկ ուրիշին տալ։ Մեծ հաշվով, ես նույնիսկ չգիտեմ՝ ինչ անել նրա բնակարանի հետ, որտեղ ինքս ապրել եմ մինչև տասնութ տարեկան, իսկ հետո՝ գիշերել հաճախ։ Չեմ կարող տալ ոչ ոքի, բայց այնտեղ ապրել նույնպես չեմ կարող։ Իսկ ահա սա, անշուշտ, Հայրենիքի մասին է։ Կներեք անկեղծությանս համար, այլևս չեմ անի։

Ռուսական պիոներ, 2021 թ․

Թարգմանությունը ռուսերենից՝ Լիլիթ Պետրոսյանի

Ծանոթագրություններ
[1] Բեբզ – այսպես Բիկովը դիմում է իր երեխային։
[2] Հենրի Դարջեր (անգլ.՝ Henry Darger, 1892-1973), ամերիկացի գրող և նկարիչ: Նրա գործերը հայտնաբերվել և լայն համբավ են ձեռք բերել մահից կարճ ժամանակ անց։
[3] «Հաղթանակի որոտ, հնչի՛ր» – ռուս․՝ «Гром победы, раздавайся!» 1791—1816 թթ․-ի Ռուսաստանի ոչ պաշտոնական օրհներգը:
[4] Վոլոշին – Մաքսիմիլիան Վոլոշին (ռուս․՝ Максимилиан Александрович Волошин, 1877-1932), ծագումով ուկրաինացի ռուսաստանցի բանաստեղծ, թարգմանիչ, գեղարվեստական և գրական քննադատ, նկարիչ։