Գրական-գեղարվեստական երկերում կերպարի ստեղծումը գրողի կարևորագույն խնդիրն է։ Յուրաքանչյուր գործող անձ, որն օժտված է բնավորության և գործողությունների որոշակիությամբ, ինքնին նաև գեղարվեստական մի պատկեր է, մարդկային անհատականության , մտածողության և վարքագծի կոնկրետ մարմնացում։ Գեղարվեստական մանրամասնությունների, հերոսների արտաքին տվյալների, նրանց մենախոսությունների ու երկխոսությունների, արարքների և, իհարկե, ներքին խոսքի ու մտածողության շնորհիվ հեղինակը կերտում է կերպարներ։ Ինչպես իրավացիորեն նշել է ռուս գրականագետ Իեզուիտովը. «Գեղարվեստական ստեղծագործությունը՝ որպես գրողի գործունեության արդյունք, արտացոլում է իր իսկ հեղինակի, նրա գործող անձանց և, ավելի լայն, հասարակական հոգեբանությունը, որն իր հերթին բացվում է գրողի և նրա ստեղծած կերպարների միջոցով» [1]: Եվ շատ հաճախ հեղինակը իր կերպարներին կառուցելիս որոշակի միտումով կամ ենթագիտակցաբար նրանց օժտում է սեփական հատկանիշներով ու բնավորությամբ, պատկերում իր ներաշխարհն ու յուրօրինակ մտքերը։ Այս երևույթի արտացոլումը գրականագիտության մեջ հայտնի է գրական ալտեր-էգո տերմինով:
Գրական ալտեր–էգոյի ամենաակնառու օրինակներ կան Է. Հեմինգուեյի «Եվ ծագում է արևը» ստեղծագործության մեջ, որտեղ հանդես եկող գրական հերոսները նմանվում են իրենց հեղինակին և նրա շրջապատի մարդկանց ոչ միայն բնավորության գծերով, այլև կենսագրական որոշակի մանրամասներով կամ դրվագներով, ինչպես օրինակ` հեղինակի պատերազմին մասնակից լինելը կամ նույն իրավիճակներում հայտնված լինելը։ Սույն գրքի սյուժեն հիմնված է Է․Հեմինգուեյի կենսագրական մի շարք անցքերի վրա:
Ավելորդ է նշելը, որ նույնիսկ եթե ստեղծագործության մեջ գրականագիտորեն ներկայացված չէ հեղինակային այլընտրանքային կերպարը, կերպարային համակարգում պարզորոշ նկատվում են հեղինակի բնավորության մի շարք գծեր կամ կենսագրության մեջ տեղի ունեցած դեպքերը:
Գրողի և կերպարի անհատականությունների փոխներթափանցման հոգեբանական յուօրինակ ընդհանրացումներ են 19-րդ դարավերջի և 20-րդ դարասկզբի հայ գեղարվեստական արձակի խոշոր դեմքերից մեկի` Նար–Դոսի մի շարք ստեղծագործություններ։ Հայտնի վիպասանը պատկերում է ոչ միայն իրականությունը, այլև, թափանցելով իր կերպարների հոգիները, վերակառուցում է այն` հարմարեցնելով ժամանակի պահանջներին։
Նար-Դոսի ստեղծագործությունները դիտարկելիս բացահայտում ենք հետևյալ առանձնահատկությունները։ Նրա գրական հիմնական կերպարները, ինչպես օրինակ Աննա Աարոյանը («Աննա Սարոյան»), Միքայելը («Սպանված աղավնին»), Լևոն Շահյանը («Մահը»), Պատրիկյանը («Նեղ օրերից մեկը»), Ես-ը («Ես և նա») և այլն հանդես են գալիս բնավորության նմանատիպ գծերով, հոգեբանորեն վերլուծելիս նույն տեսակն են: Այս կերպարային համակարգին բնորոշ է թուլակամությունը, երկչոտությունը, անվստահությունը սեփական ուժերի նկատմամբ, անհավատ և անբախտ լինելը։ Նրանք համոզված են, որ պատժված են ճակատագրի կողմից, հիվանդագին հակված են ինքնախարազանման և ունեն հիվանդագին երազկոտությունը [2]։ Նրանք հուսալքված են և երբեք փորձեր չեն ձեռնարկում հասնելու իրենց երազանքներին։ Հիշենք նույնանուն վիպակի գլխավոր հերոսուհի Աննա Սարոյանին, որը իրապես հայտնվում է դժվարին իրավիճակում, սակայն ուսումնասիրելով նրա կերպարը` արդյունքում պարզում ենք, որ ոչ մի քայլ չի ձեռնարկում այդ իրավիճակից դուրս գալու, իր դժվարին կացությունը գոնե փոքր-ինչ թեթևացնելու համար։ Աղջիկը փորձում է կարել սովորել, բայց հենց առաջին անհաջող փորձից հետո հրաժարվում է այդ մտքից։ Հասկանալի է, որ առաջին անգամ փորձեր կատարելիս սխալվելը բնական է, և կարելի է սովորել ու առաջ գնալ, հաղթահարել դժվարությունները, սակայն Աննան դա չի ընկալում:
Հեղինակի` Նար-Դոսի կենսագրական մանրամասներին ծանոթ ընթերցողի համար միանգամայն պարզ են զուգահեռները։ Նար-Դոսն ինքը թուլակամ, երկչոտ բնավորություն ուներ: Ուշագրավ է նրա կյանքի պատմությունից մի դրվագ, ըստ որի` նա համարձակություն չի ունեցել գնալ իր դստեր ընդունելության քննության գնահատականները իմանալու` վախենալով, որ դրանք բավարար չէին վերջինիս ընդունվելու համար: Հիշենք մեկ այլ կարևորագույն մանրամասն․ ամբողջ կյանքում Նար-Դոսն աշխատել է որպես սրբագրիչ, քարտուղար։ Գրողը չէր սիրում այդ աշխատանքը, դժգոհում էր դրանից, բայց երբեք որևէ քայլ չէր ձեռնարկում այլ աշխատանքի անցելու համար: Սա խոսում է հոգեբանական այն դրության մասին, երբ անհատը չի ցանկանում դուրս գալ իր հարմարավետության գոտուց, փոփոխել այն, նույնիսկ եթե այնտեղ չի զգում իրեն բավարարված և հարմարավետ։ Տվյալ հոգեվիճակից դուրս նրան արդեն պատում է անորոշության վախը։
Հոգեբանության մեջ կան հոգեթերապևտիկ մի շարք մեթոդներ, որոնք միտված են կառավարելու մարդկային վախերը, վերացնելու տրավմայից հետո ստացած հետևանքները։ Վախերի կառավարմանն ուղղված այդպիսի մեթոդ է իմպլոզիվ թերապիան, երբ փորձում են օգնել մարդուն հաղթահարել վախը` նրան ստիպելով նորից հայտնվել այդ տրավմատիկ փորձը ստանալու ժամանակ եղած հանգամանքներում: Մեթոդի ազդեցությունը պացիենտին իր հարմարավետության զոնայից հանելն է որքան հնարավոր է երկար ժամանակով, որպիսի այդ օտար և վտանգավոր զոնան նա ժամանակի ընթացքում նույնպես «դարձնի» հարմարավետ: Իմպլոզիվ թերապիայի կիրառման ուշագրավ օրինակ կա ամերիկացի գրող Ֆիլիպ Ռոթի «Մարդկային խարանը» վեպում, երբ վիետնամական պատերազմի վետերան Լեսթերին, ում վրա պատերազմը թողել էր իր կործանիչ հետևանքները, տառապում է հետտրավմատիկ սինդրոմով ամեն անգամ վիետնամացու տեսնելիս (նշենք, որ հոգեբանական տերիմինալոգիայում այս սինդրոմը/երևույթը անվանում են նաև վիետնամական սինդրոմ): Նրան բուժման նպատակով ստիպում են ճաշել վիետնամական ռեստորանում: Սակայն փորձը անցնում է ապարդյուն, քանի որ Լեսթերը, որոշակի ժամանակահատված իրեն զսպելուց հետո, կորցնում է իրեն և հարձակվում ճաշարանի սպասարկող անձնակազմի վրա: Սույն զեկույցում մենք նույնպես կներկայացնենք այս կոմֆորտի զոնան լքելուց առաջացած հոգեբանական ապրումները Նար-Դոսի գրական հերոսների օրինակի վրա։
Գրողի և կերպարի անհատականությունների փոխներթափանցման հրաշալի օրինակ է Նար-Դոսի «Ես և նա» պատմվածքը։ Սա ուժեղ և թույլ կամքի մասին պատմող գեղեցիկ մի պատմվածք է։ Ես-ը նարդոսյան դասական հերոս է, ով, չդիմանալով կյանքի փորձություններին, սիրո տված առաջին իսկ ապտակից գլորվեց կյանքի հատակը։ Իսկ Նա-ն ՝ Անտոնիոն , ներկայանում է որպես նրա հակապատկեր և հակակշիռ: Նա իր կյանքում շատ զրկանքներ է տեսել, այդ իսկ պատճառով հոգեբանորեն կոփված է, կարողանում է աննկուն մնալ, ոչ թե միանգամից հանձնվել։ Գրականագետի հայացքով զննելով սույն պատմվածքը՝ նկատում ենք, որ դրա կոմպոզիցիային բնորոշ է միջանկյալ ձևը։ Որպես պատմող՝ սկզբում հանդես է գալիս հեղինակը` Նար-Դոսը, այնուհետև ստեղծագործությոն մեջ է մտնում այլ ստեղծագործություն` «Կորած մարդու հիշատակարանը», որը ներկայացվում է առանցքային կերպար Ես-ի կողմից։ Այնուհետև Ես-ը իր պատմության մեջ է ներհյուսում մեկ այլ ստեղծագործություն` «Վրեժ» վերնագրով իտալական սիրավեպը, որը վերնագրում է «Նա»` կառուցելու համար հակադրությունների միասնությունից ստեղծված ստեղծագործություն, որի էությունը երևում է նախևառաջ վերնագրից։ Նույն սկզբունքով է վերնագրված, օրինակ, Ստենդալի «Կարմիրը և սևը»։ Երրորդ հատվածի նարատորը արդեն դրա հեղինակն է, որին չի համապատասխանում ո’չ Նար-Դոսը, ո’չ Ես-ը: Նար-Դոսի պատմվածքը ավարտվում է «Նա»-ից հետո գրված Ես-ի մենախոսությամբ, դրանով ամփոփելով և ամբողջականացնելով պատմվածքի երկրորդ մասը` Ես-ի կողմից ներկայացվող պատմությունը: Այսպիսով ստացվում է կոմպոզիցիոն տեսանկյունից բազմաշերտ գործ, որ ունի երեք նորատոր, որտեղ Անտոնիոյի` երրորդ հատվածը բացահայտ հակապատկեր է երկրորդին:
Օգտագործելով գրականագիտության նկարագրական և հոգեբանական մեթոդները՝ պատմվածքը ուսումնասիրելիս փորձենք հիմնավորել, թե ինչպես և ինչու են երկու գլխավոր հերոսները կյանքից ստացած հարվածներին տալիս բացարձակապես տարբեր արձագանք։
Ես-ի բնորոշիչ հոգեբանական գիծը թուլակամությունն է, չունենալով ուժեղ կամային հատկություններ, հուսալքվում և կորցնում է ․ նա մշտապես կենտրոնանում է կյանքում ապրած բացասական դեպքերի վրա։ Ակնհայտ է, որ նա չի կարողանում հաղթահարել դրանք. «Այժմ էլ, երբ ամեն ինչ կորած է… երբ հիշում եմ այդ մոմենտները, քիչ է մնում ճչամ հոգեկան կարևեր մի ցավից-այն աստիճան այդ մոմենտները դեռևս չեն կորցրել ինձ համար իրենց սրությունը» [3]: Միայն այս հատվածից երևում է, որ պատմվածքի անանուն հերոսը ունի ստացած նեգատիվ էմոցիաների վրա ֆիքսվելու հակում: Մինչդեռ Անտոնիոյին մերժված սերը ոչ թե ինքնատապալման, այլ ինքնակատարելագործման է մղում արվեստի հզոր ներքինով պատանուն։ Նրա կյանքում ստացած տրավմատիկ փորձը ստիպում է դառնալ համաշխարհային ճանաչում ունեցող երաժիշտ, զարգացնել, կատարելության հասցնել երաժշտական տաղանդը, որը, միգուցե, առանց դրա մնար ընդհամենը պատշգամբների տակ նվագող, շրջիկ երաժիշտի մակարդակի վրա:
Հետաքրքրական է, Նար-Դոսը իր պատմվածքի առանցքային կերպար Ես-ի կյանքի իրադարձությունները նկարագրելիս պատկերում է ամերիկացի հոգեբան Էլիզաբեթ Կյուբլեռ-Ռոսսի մշակած` վիշտը ընդունելու հնգաստիճան համակարգը, որն առաջ է քաշվել և հաստատվել միայն 1969 թվականին։ Դրանք են՝ 1) ժխտում, 2) զայրույթ, 3) կոմպրոմիսի փնտրտուք կամ բանակցություն, 4) հուսահատություն, ընկճվածություն, 5) ընդունում [4]: Ահա այսպես` սիրելիի նամակը ստանալուց անմիջապես հետո ես-ը փորձում է ժխտել իրականությունը. «Սկզբում կարևորություն չտվի այդ նամակին. Կարծում էի, թե մի կատակ է այդ, որով չարաճճին ուզում է զվարճալի մի խաղ խաղալ ինձ հետ…» [5]։ Հույզերի ու ապրումների նկարագրության մեջ գծագրվում են հաջորդ փուլերը. «Բայց հետագայում որքան եղավ նախ զարմանքս, հետո զայրույթս և, ի վերջո, հուսահատությունս, երբ իրար հետևից գրած նամակներիցս և հեռագրերիցս և ո՜չ մեկի պատասխանը չստացա» [6] (ընդգծումներն իմն են` Լ. Ա.):
Շեղումը վերոնշված սխեմայից կատարվում է հետևյալ կերպ. երկրորդը Բանակցության ստադիան, որը Է. Կյուբլեռ-Ռոսսի մոտ երրորդն է, քանի որ հերոսի` իրար հետևից գրված և ուղարկված նամակները վկայում են ստեղծված իրավիճակը փոփոխելու, կոմպրոմիս փնտրելու նրա ցանկության մասին: Միայն դրանից հետո նկատում ենք, թե ինչպես է զարմանքը կամուրջ հանդիսանում Բանակցության և Զայրույթի աստիճանների միջև, Այնուհետև, կանոնիկ կերպով, գալիս է չորորդ ստադիան. «Ու երբ այս խենթացնող լռությունից հետո, կատարյալ հուսահատության մեջ, ինչ անելիքս չգիտեի, անսպասելի կերպով մի լակոնական հեռագիր-«Ամուսնացա»» [7] (ընդգծումն իմն է` Լ. Ա.): Հետագա տողերը նույն մեթոդով դիտարկելու դեպքում նկատվում է, որ ընկճախտը վերաճում է ապատիայի. «Սկզբում այդ հեռագիրն ինձ այնքան էլ չազդեց, որովհետև արդեն նախապատրաստված էի, բայց հետո նկատեցի, որ ինչ-որ քարացում, հոգեկան ապատիա է եկել վրաս» [8]: Այս բոլոր փուլերը անցնելուց հետո, հերոսի մեջ առաջանում է կոնպենսացիայի պահանջ, նա որոշում է իրեն հասցրած անարգանքին փոխհատուցում տալ, վճռում է անողոք լինել դեպի սիրելին, որն արտահայտում է՝ ցուցաբերելով երևակայական վրեժի անհագուրդ պահանջ։ Սակայն այս հոգեվիճակը շարունակություն չի ունենում։ Սա, օգտվելով գրական տեքստի վերլուծության հոգեբանական մեթոդից, կարող ենք դիտարկել որպես ձեռքբերովի անօգնականություն։ Հուսալքված հերոսը գործնական քայլեր չի ձեռնարկում և իր սեփական անգործունությունը բացատրում կամ արդարացնում է դավաճան աղջկա արտասահմանում գտնվելով։ Բայց, անգամ վերջինիս վերադառնալուց հետո էլ չի փոխում իր վարքաբանական մոդելը։ Պատմվածքի առանցքային կերպարը հակվում է անտարբերության ու անզգայության։ Նա իր ապրումներն ու հույզերը որպես փոխհատուցում դրսևորում է՝ նախընտրելով սփոփվել կարճ ազդեցություն ունեցող այնպիսի մեթոդներով, որոնք ջանքեր չեն պահանջում և խլում։ Կյանքի ճահճում հայտնված հերոսը փորձում է լրացնել կորցրած դրական հույզերը արհեստական, անմիջապես ազդող միջոցներով` ծախու կանայք, գիշերները լուսացնող ընկերական շրջապատ, ալկոհոլ, ծխախոտ։ Ասպիսով՝ նա հասնում է իր էության վերջնական կործանման:
Պատմվածքի առաջին մասի ավարտին Ես-ը ինքն է բարձրաձայնում, որ իր անկման պատճառը ոչ թե կատարված ողբերգական դեպքն է` սիրած աղջկա դավաճանությունը, որի միջով շատերն են անցնում, այլ իր կործանումը պետք է փնտրել սեփական էության մեջ։ Ինքն է ընդունում, որ գաղտնիքը իր և պատմվածքի երկորոդ մասի առանցքային կերպարի` Նա-ի` Անտոնիոյի միջև եղած տարբերությունն է:
Այժմ անդրադառնանք Անտոնիոյի կերպարին: Արդեն նշվել է, որ այս երկու հերոսները հանդես են գալիս որպես միմյանց հակակշիռ, և անգամ երկի վերնագիրը ձևավորված է հակադրության վրա։ Նա-ն Ես-ի կատարյալ հակապատկերն է:
Մի կարևոր դիտարկում` Անտոնիոյի կերպարին հեղինակը ծանոթացնում է՝ սկզբից ներկայացնելով նրա տաղանդին հատուկ արժանիքները։ Ամենաակնառու հատկանիշները մեկը մյուսի հետևից հառնում են ընթերցողին առաջ։ Առաջինը հերոսի երաժշտական տաղանդն է, ընթերցողը նրան սկզբից ոչ թե տեսնում է, այլ` լսում։ Երկրորդ հատկանիշը որբ լինելն է, երրորդը հպարտությունն է, բարձր ու հպարտ ճակատը, որի վրա փայլում էր ոչ երկրային մի վեհություն:
Տեքստի նման կառուցվածը ցույց է տալիս, թե ինչին պետք է ուշադրություն դարձնել նրա և Ես-ի կերպարները համեմատության մեջ դնելու դեպքում: Գլխավոր հատկանիշներից մեկը, որ կարևոր նշանակություն է ունենում պատմվածքի մեջ, և որի վրա հիմնված է այս կերպարի կերտումը, ֆրուստրացիային դիմակայելու, հուսահատությունից հիմնայուն դուրս գալու, լուծում փնտրելու կարողությունն է: Այն փաստից, որ Անտոնիոն որբ է, կարելի է եզրակացնել, որ փոքրուց սովորել է ֆրուստրացիոն իրավիճակների մեջ գտնվելուն, զրկանքներին, զարգացրել է իր մեջ սեփական ուժերի վրա հենվելու և առաջ գնալու հատկանիշները: Ուշադրություն դարձնենք այս տողերին. «Կարդաց, առժամանակ շանթահար մնաց տեղնուտեղը արձանացած, հետո ցնցվեց ուժգնորեն, մի կայժակնացայտ հայացք նետեց դեպի ազնվական ապարանք բարձրունքը, թուղթը, ցասումով լի, ուզեց պատառ-պատառ անել, բայց զսպեց իրեն, խնամքով ծալոց, ծոցը դրեց, ոտով դեն շպրտեց դետնին ընկած դրամը և, ջութակը պինդ սեղմելով վիրավոր կրծքին /խոսում է գոնե վրեժի ենթագիտակցաբար արդեն ծրագրված լինելու մասին/ հեռացավ..» [9] (ընդգծումներն իմն են` Լ. Ա.): Առաջին անսպասելի ցանկությունը, որ կարող է արագ, բայց կարճատև բավարարում տալ, թուղթը պատռելն է, սակայն Նա-ն նախընտրում է ընտրել առավել լուրջ փոխհատուցում ՝ վրեժ, որի իրագործման համար նրանից պահանջվում են ժամանակ և ջանքեր: Այստեղ մենք տեսնում ենք դասական պատկեր, թե ինչպես է ֆրուստրացիան վերափոխվում մոտիվացիայի: Սիրելիի ստորացուցիչ մերժումից ստացած բացասական հույզերը մեղմացնելու, մեկ ուրիշ տեղ հաստատվելու պահանջները պատանուն ստիպում են հասնել հաջողությունների, որոնք, միգուցե, չէին լինի առանց վերոհիշյալ հուզական անկման: Այս պատճառով է Անտոնիոն աղջկա նամակը անվանում անգնահատելի «գանձ»։ Միշտ իր հուշատետրում խնամքով պահված նամակը՝ այս թրիգերը, նրան հիշեցնում է նպատակին հասնելու մոտիվացիայի մասին: Պատմվածքի երկրորդ մասի վերջում խոսուն է մի դրվագը, երբ Ջուլիետտան ծնկի է եկել Անտոնիայի առաջ։ Սա ունի նույն սիմվոլիկ նշանակությունը, ինչ սկզբում աղջկա ապարանքի պատշգամբում, իսկ պատանու` պատշգամբի տակ գտնվելը. մեկը վերևում է, մյուսը` ներքևում: Հեղինակը այստեղ կրկին ստեղծել է հակադրությունը որպես արտահայտչամիջոց։ Անտոնիոն կարողանում է հակադարձել մարդկային վերաբերմունքը. հիմա նա վերևում է, Ջուլիետտան` ներքևում:
Որպես պատմվածքի խոհափիլիսոփայական մտքի ամփոփում, գլխավոր հերոսն իրեն բնորոշում է որպես «տաքուկ ապրելու սովոր, կամազուրկ, փափկամարմին ինտելիգենտ, որ առաջին իսկ հարվածից ընկնում է» [10]։ Իսկ Նա-ին` իր հակակշիռ հերոսին` «անապաստան, թափառական մի պատանի, իր միջավայրի երկաթակուռ կամքով զինված, դժվարություններ հաղթահարելով՝ հետզհետե բարձրանում է գլխապտույտ բարձունքները» [11]։ Սույն նկարագրությունը բնութագրում է Նա-ի առավելությունը: Եթե այս բնորոշումները փոխադրելու լինենք հոգեբանական վերլուծության դաշտ, կարելի է ենթադրել, որ Անտանիոն ֆրուստրացիայի հետ պայքարում հաղթող է դուրս գալիս, քանի որ, լինելով թափառական, որբ, մանուկ հասակից բազում զրկանքների սովոր, դիմակայել է կյանքի փորձություններին ու դժվար իրավիճակներին, սովորել է դրանց, անցել է հիասթափության միջով և առաջ է գնացել:
Ընթերցողի ուշադրությունը հրավիրենք մի փոքրիկ, բայց կարևոր հատվածի վրա․ Անտոնիոյի առաջի իմպուլսը Ջուլիետտայի նամակը կարդալուց հետո նամակը պատռելն էր։ Սա չմտածված քայլ է, որ կարող է աննշան թուլացնել ֆրուստրացիան, սակայն նա նախընտրում է զսպել իրեն, պահել այդ թղթի կտորը որպես թրիգգեր, որը դառնալու էր մոտիվացիա, վրեժ` իր հիասթափությունից վերջնական ազատվելու, թրավման թերապիա դարձնելու համար: Մինչև վրեժի իրագործումը նա երկար ժամանակ գտնվելու է ֆրուստրացիայի հոգեբանական վիճակի մեջ. հենց այս պատրաստակամությունն և տոկունությունն են առանձնացնում նրան պատմվածքի անանուն հերոս Ես-ից: Հիշելով այն բնորոշումը, որը Ես-ը իրեն է վերագրում, փորձենք կատարել նաև նրա կերպարի հոգեբանական վերլուծությունը: Եթե վերլուծենք նրա մարդկային տեսակը ոչ որպես սոցիալական խավ, ինչպես ինքն է անում, նրա բնավորությունը, պահվածքը, մտքերը, կարող ենք ենթադրել, որ երեխա ժամանակ այս հերոսը ստացել է գերպաշտպանվածություն և գերխնամք, միգուցե և խիստ դաստիարակություն, երբ ծնեղները կամ խնամակալները, իրենց երեխայի անվտանգությունը ապահովելու համար, շատ բաներ թույլ չեն տվել վերջինիս, ինչը առաջավրել նրա մոտ փորձի պակաս և անգամ` սով: Այսինքն` նա բոլորովին սովոր չէ դուրս գալուն իր հարմարավետության գոտուց: Անտոնիոյի կորպարը նկարագրելիս հեղինակը հատուկ շեշտում է, որ վերջինս որբ է, հասկանալի է, որ նա էլ` հակառակը` հաճախ է գտնվում իր հարմարավետության գոտուց դուրս: Ես-ի ինքնաբնորոշումը բացահայտ խոսում է նրա` ֆրուստրացիայի, զրկանքի մեջ գտնվելու անսովոր լինելու մասին: Ենթադրվում է, որ այն տարիքում, երբ ձևավորվում էր նրա բնավորությունը, վերջինս սովոր չի եղել որևէ մերժման, իր ցանկությունների անկատար լինելուն: Հիմնվելով այն փաստի վրա, որ տվյալ կերպարը իրեն կորցնում է կնոջ մերժումից հետո, կարելի է եզրակացնել, որ նրա համար մանկության տարիներին հատկապես կարևոր և ազդեցիկ է եղել հենց մոր կերպարը: Սիրած կինը նրան կոտրում է, շեղում է նախատեսած սցենարից, ինչը անդառնալիորին խալխլում է Ես-ի կյանքը: Այստեղից ևս կարող ենք ևս մեկ անգամ եզրակացնել, որ «նշված սցենարից», այն է` հարմարավետության գոտուց դուրս գալը նրա համար աներևակայելի դժվարություն է:
Այս փաստարկը փորձենք հիմնավորել՝ համեմատություն տանելով Նար-Դոսի մեկ ուրիշ` «Տանտիրոջս աղջիկը» գրական երկի հետ: Այս վիպակում գլխավոր հերոսուհին` Քալին, չի կարողանում ընդդիմանալ ծնողների կամքին, կատարում է նրանց ցանկությունը, արդյունքում դժբախտանում: Ծնողների` իր համար ընտրած կյանքից հրաժարվելու միտք ու այդ մասին անգամ պատկերացում չունենալու պատճառով գլխավոր հերոսը նրան անվանում է «փալաս», այսինքն` սեփական կամք չունեցող: Նշվում է, որ, ի տարբերություն ծնողների, աղջիկը ուսյալ է և խելացի, սակայն ընթանում է տգետ ծնողների կամքով` ընտրելով ոչ բարվոք ճանապարհ: Ամբողջ վիպակի ընթացքում ուշադրություն է դարձվում նաև Քալիի մոր կերպարի վրա: Հայրը վերլուծող բնավորություն ունի, մեղմ է, կինը, ում անվանում են Գիժ Կեկել, գերակա է, որևէ ըմբոստություն չհանդուրժող, կառավարող և կռվարար: Քալիի կերպարի սկզբնական նկարագրության մեջ հանդիպում ենք այս մեջբերումը. «Իմացա, որ մայրն այլևս չէր թողել շարունակի ուսումը, ասելով, որ աղջկան պետք է «մարդու գնալ»» [12] ։ Մայրը պարտադրում է դստերը սեփական կամքն ու ցանկությունը, կառավարում նրա կյանքը, իսկ վերջինս այնքան է սովոր նման պահվածքի, մոր` իր նկատմամբ գերակա լինելուն, որ չի էլ մտածում ընդդիմանալու մասին: Նման օրինակներ նկարագրվեում եմ վիպակի ամբողջ ընթացքում. Գ;խավոր հերոսը իմանում է, որ հենց մայրն էր դեմ աղջկա հայերեն պարապելուն, պարզում է, որ Կոլյան հիվանդ չէր, այլ մայրը չէր թողնում գար, լսում է աղջկա եղբորից, որ քույրը լալիս էր, իսկ մայրը սաստիկ անիծում էր նրան և այլն։ Վերջին նկարագրությունից երևում է, որ դստեր համար ծանր է մոր` իրենից դժգոհ լինելը․նա միշտ ցանկանում է արժանանալ ծնողի գովասանքին: Նույն վարքագիծը և նույն մեթոդը պատմվածքի կուլմինացիոն հատվածում կինը կիրառում է նաև գլխավոր հերոսի` իր դստեր սիրեցյալի նկատմամբ. հերոսի տուն գալով՝ Գիժ Կեկելը ցույց է տալիս իր բնավորության ամենավատ կողմերը, անվանարկում նրան ամենաստոր բառերով, արժեզրկում տղայի ողջ կյանքն ու արժեքները ու սպառնում ուժ կիրառել իր դստերը ևս մեկ անգամ մոտենալու փորձեր ձեռնարկելու դեպքում: Այսպիսի սթրեսային փորձ ապրելուց հետո տղան ինքն է հրաժարվում Քալիից: Այս դեպքը բնութագրում է Կեկելի շահագործող և անդրդվելի բնավորությունը, նրա ոչ առողջ փոխհարաբերություններն իր երեխաների հետ: Իր նախանշած վարքաբանական մոդելից շեղվելու դեպքում նա երեխաներին ստիպում է ենթարկվել` դնելով նրանց նույն սթրեսային իրավիճակի մեջ: Մոր անդադար թելադրանքներն ու հրամանները աղջկա մեջ ձևավորում են անկայուն բնավորություն, առաջացնում ուժեղ պայմանական ռեֆլեքս։ Ամեն անգամ մորը չենթարկվելու համար նա ստանալու է «պատիժ»: Արդյունքում նա մոր կողմից չխրախուսվելու հանգամանքից ելնելով՝ պետք է իրեն անպաշտպան զգա ։ Սա նրա մեջ առաջացնում է պատժվելու մանկական վախ: Ինչպես երևում է «Տանտիրոջս աղջիկը» պատմվածքի սյուժեից, անգամ իր ընտրություն ճիշտ և ծնողների հրամանի բացարձակ սխալ լինելը գիտացկելու դեպքում, դուստրը` Քալին, ով արդեն երեխա չէ, չի համարձակվում փոխել իրականությունը, չի պատկերացնում, որ կարելի է դուրս գալ այդ` իր համար «սահմանված» հարմարավետության գոտուց, որում գտնվել է իր ամբողջ կյանքում: Նույն մեթոդով կարող ենք փորձել վերլուծել «Ես և Նա» պատմվածքի գլխավոր հերոսի` Ես-ի կերպարը, ով նույնպես ցուցադրում է թույլ բնավորություն և սարսափելի ընկճվում է իրերի արդեն նախանշված ընթացքից փոխվելուց հետո:
Ամփոփելով՝ հարկ ենք համարում նշել, որ Նար-Դոսի պատմվածքը, չնայած գրվել է այն ժամանակաշրջանում, երբ հոգեբանությունը՝ որպես գիտություն, զարգացած չէր, և հեղինակը, ամենայն հավանականությամբ, ծանոթ չի եղել դրա որոշակի դրույթներին և տերմիններին, ցուցադրում է հոգեբանության մեջ տարածված երևույթների դասական պատկերներ: Դրանցից են ֆրուստրացիայի և թրիգգերի վերափոխումը մոտիվացիայի, կոմպենսացիայի պահանջն ու իրագործումը, որ ամեն հերոսի մոտ արտահայտվում է յուրովի, հարմարավետության գոտուց դուրս գալու վախը և հերոսների պահվածքները այդ իրավիճակում, ինչպես նաև` անձի հոգեբանության, նրա անհատականության ձևավորման վրա դաստիարակության ազդեցությունը, որոնց կանոնիկ օրինակներ են ՝ «Ես և Նա», «Տանտիրոջս աղջիկը» ստեղծագործությունները:
ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ
[1] Иезуитов А. Н., Литература как идеология // «Методологические вопросы науки о литературе», Ленинград, 1984, с. 11.
[2] Այս մասին առավել մանրամասն տե‘ս. Սաֆարյան Վ., Գրողի և կերպարի անհատականությունը. Մուրացան. Նար-Դոս, Երևան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2021:
[3] Նար-Դոս, Ես և Նա // Երկերի ժողովածու հինգ հատորով, հատոր առաջին, Երևան, «Հայաստան» հրատարակչություն, 1968, էջեր 137-138:
[4] Подробнее об этом: Кюблер-Росс Э., О смерти и умирании, Москва, издательство АСТ, 2021.
[5] Նար-Դոս, Ես և Նա // Երկերի ժողովածու հինգ հատորով, հատոր առաջին, Երևան, «Հայաստան» հրատարակչություն, 1968, էջ 138:
[6] Նույն տեղում, էջ 138:
[7] Նույն տեղում, էջ 138:
[8] Նույն տեղում, էջ 138:
[9] Նար-Դոս, Ես և Նա // Երկերի ժողովածու հինգ հատորով, հատոր առաջին, Երևան, «Հայաստան» հրատարակչություն, 1968, էջեր 147-148:
[10] Նույն տեղում, էջ 151:
[11] Նույն տեղում, էջ 151:
[12] Նար-Դոս, Տանտիրոջս աղջիկը // Երկեր, Երևան, «Սովետական գրող» հրատարակչություն, 1977, էջ 185:
Ադամյան Լուսինե
ՖՐՈՒՍՏՐԱՑԻԱՅԻ` ՄՈՏԻՎԱՑԻԱՅԻ ՎԵՐԱՓՈԽՄԱՆ ԹԵՄԱՆ ՆԱՐ-ԴՈՍԻ «ԵՍ ԵՎ ՆԱ» ՊԱՏՄՎԱԾՔԻ ՄԵՋ
Բանալի բառեր` Նար-Դոս, ֆրուստրացիա, մոտիվացիա, հարմարավետության գոտի, «Ես և նա», «Տանտիրոջս աղջիկը»:
Զեկույցում ներկայացվում են նույն տրավմատիկ փորձի` երկու տարբեր մարդկանց կողմից հակառակ կերպով վերապրվելու երևույթը Նար-Դոսի «Ես և նա» պատմվածքի հերոսների օրինակի վրա: Զեկույցի նպատակն է, օգտագործելով գրականագիտության հոգեբանական և նկարագրական մեթոդները, ցույց տալ` ինչպես է տրավմատիկ փորձը վերածվում մի դեպքում` ապատիայի, մյուս դեպքում` մոտիվացիայի: Խնդիրն է հերոսներից յուրաքանչյուրի օրինակի վրա ցուցուդրել սույն հոգեբանական մոդիֆիկացիայի ընթացքը, ինչպես նաև` պարզաբել` ինչու է տրամատիկ փորձը ունենում առաջին հերոսի` Ես-ի վրա կործանիչ ազդեցություն, երկրորդի` Անտոնիոյի մոտ հանգեցնում է անձնային աճի: Եզրակացվում է, որ պատճառը հարմարավետության գոտուց դուրս գալուն հակառակ հոգեբանական պատասխան տալու մեջ է, ինչը հիմավորելու համար կարճ վերլուծվում է նաև «Տանտիրոջս աղջիկը» պատմվածքը:
Адамян Лусине
ТЕМА ПРЕВРАЩЕНИЯ ФРУСТРАЦИИ В МОТИВАЦИЮ В РАССКАЗЕ НАР-ДОСА «Я И ОН»
Ключевые слова: Нар-Дос, фрустрация, мотивация, зона комфорта, «Я и он», «Дочь моего домовладельца».
В докладе анализируется феномен противоположной реакции двух разных людей на один и тот же травматический опыт на примере героев рассказа Нар-Доса «Я и он». Цель доклада, показать, используя психологические и описательные методы литературоведения, как травматический опыт превращается, в одном случае, в апатию и в мотивацию-в другом. Задача доклада-показать процесс этой психологической модификации на примере каждого из персонажей, а также объяснить, почему негативный опыт оказывает разрушительное воздействие на первого персонажа-Я, и ведет к личностному росту у второго-Антонио. Предлагается объяснение, что причина заключается в разной реакции на выход из зоны комфорта, в обоснования которой кратко анализируется рассказ «Дочь моего домовладельца».
Adamyan Lusine
THE THEME OF THE TRANSFORMATION OF FRUSTRATION INTO MOTIVATION IN NAR-DOS’S STORY “ME AND HIM”
Key words: Nar-Dos, frustration, motivation, comfort zone, “Me and Him”, “My Landlord’s Daughter”.
The report analyzes the phenomenon of the opposite reaction of two different people to the same traumatic experience on the example of the characters of Nar-Dos’s story “Me and Him”. The purpose of the report is to show, by using psychological and descriptive methods of literary criticism, how a traumatic experience turns, in one case, into apathy and into motivation in another. The aim of the report is showing the process of this psychological modification on the example of each of the characters, and also explaining why negative experience has a devastating effect on the first character-Me, and leads to personal growth of the second-Antonio. An explanation is proposed that the reason lies in a different reaction to leaving the comfort zone, in support of which the story “My Landlord’s Daughter” is briefly analyzed.
