Չի դադարի մտածական պայքարն իմ այս,
Եվ չի քնի թուրս արթուն իմ ձեռքերում,
Մինչև որ մենք կկառուցենք Երուսաղեմ
Անգլիայի կանաչ, ակնահաճո այս հողերում:
ՈՒԻԼՅԱՄ ԲԼԵՅՔ
Երուսաղեմ
«Երուսաղեմը,- մտածեց Մորիսոնը,- ասես խոր ավազան լիներ, որտեղ ժամանակը չափից դուրս թանձրացած էր»: Այն կլանել էր իրեն, կլանել էր իրենց երկուսին էլ, և ինքը զգում էր, թե ինչպես է ժամանակի ճնշումը սեղմում իրեն վեր ու դուրս հրում, ինչպես լինում է չափազանց խորը սուզվելիս:
Նա ուրախ էր, որ հեռացել էր այնտեղից:
Վաղը նորից աշխատանքի կգնար: Աշխատանքը լավ բան էր: Այն իրեն որևէ բանի վրա կենտրոնանալու հնարավորություն կտար: Նա միացրեց ռադիոն, բայց հետո երգի կեսից անջատեց:
-Հավեսով լսում էի, – ասաց Դելորեսը: Նա սառնարանն էր մաքրում՝ նախքան դրա մեջ թարմ մթերք լցնելը:
Մորիսոնն ասաց.
-Կներես:
Նա չէր կարողանում կենտրոնանալ, երբ երաժշտություն էր հնչում: Պիտի լռություն լիներ:
Մորիսոնը փակեց աչքերն ու մի պահ ասես հայտնվելով Երուսաղեմում` զգաց անապատային տապն իր դեմքին, ակնապիշ նայեց հին քաղաքին ու առաջին անգամ գիտակցեց, թե ինչքան փոքր էր այն. իրական Երուսաղեմը երկու հազար տարի առաջ ավելի փոքր էր, քան անգլիական որևէ գյուղաքաղաք:
Նրանց ուղեկցորդուհին՝ նիհար, պնդակազմ, հիսունամյա մի կին, ցույց տվեց.
-Ահա այստեղ է Հիսուսը լեռան քարոզն արել: Այստեղ էլ ձերբակալվել է: Բանտարկվել է այնտեղ: Պիղատոսի առջև դատվել է այնտեղ՝ տաճարի ետին անկյունում: Խաչվել է այն բլրի վրա, – նա նորից ու նորից մեքենայաբար մատնացույց էր անում զառիթափերից վեր ու վար: Առավելագույնը մի քանի ժամվա ոտքի ճանապարհ էր:
Դելորեսը լուսանկարում էր: Նա և ուղեկցորդուհին միանգամից լեզու էին գտել: Մորիսոնի սրտով չէր Երուսաղեմ այցելելը: Նա ցանկացել էր արձակուրդը Հունաստանում անցկացնել, բայց Դելորեսը պնդել էր: «Երուսաղեմը բիբլիական քաղաք է,- ասել էր Դելորեսը: – Այն պատմության մի մասնիկն է»:
Նրանք քայլում էին հին քաղաքով՝ սկսելով հրեական թաղամասից: Քարե աստիճաններ: Փակ խանութներ: Էժան հուշանվերներ: Մի մարդ անցավ նրանց կողքով. գլխին բրդյա հսկա գլխարկ էր, հագին՝ հաստ վերարկու: Մորիսոնը ցնցվեց.
-Հաստատ խաշվում է:
-Նրանք այդ հագուստը Ռուսաստանում էին կրում, – ասաց ուղեկցորդուհին, – հիմա էլ այստեղ: Բրդյա գլխարկները տոների համար են նախատեսված: Ոմանք նույնիսկ ավելի մեծ գլխարկներ են կրում:
Դելորեսը մի բաժակ թեյ դրեց Մորիսոնի դիմաց.
-Երանի իմանայի՝ ինչի մասին ես մտածում:
-Արձակուրդն եմ հիշել:
-Էդքան մի՛ մտածիր, – ասաց նա, – ավելի լավ է բա՛ց թող: Կարող ես շանը ման տալ դրսում, օրինակ:
Մորիսոնը թեյը խմեց: Շունը սպասումով նայեց նրան, երբ նա գնաց շղթայի ետևից. կարծես ինչ-որ բան էր ուզում ասել:
-Գնացի՛նք, տղա՛, – ասաց Մորիսոնը:
Նա գնաց ձախ՝ պողոտան ի վար, դեպի Հիթ : Հիթը կանաչ էր: Երուսաղեմը ոսկեգույն էր, ավազի ու քարերի քաղաք: Նրանք հրեական թաղամասով քայլեցին դեպի մուսուլմանական թաղամաս՝ անցնելով աղմկոտ խանութների մոտով, որտեղ քաղցրեղեն, մրգեր ու վառվռուն հագուստ էր դիզված:
«Հետո սավաններն անհետացել էին, – ուղեկցորդուհին ասել էր Դելորեսին, – Երուսաղեմի համախտանիշ»:
-Լսած չկամ դրա մասին, – ասաց Դելորեսը: Հետո դիմեց Մորիսոնին.
-Դու լսե՞լ ես:
-Ես շատ հեռու էի, – ասաց Մորիսոնը: – Ի՞նչ է դա նշանակում. այդ դուռը, որն ամբողջությամբ զարդակաղապարներով է պատված:
-Այն ողջունում է Մեքքայից վերադարձած ուխտավորին:
-Ահա՛, տեսնու՞մ ես, – ասաց Դելորեսը, – մենք գալիս ենք Երուսաղեմ, մեկ ուրիշը գնում է մեկ այլ վայր: Նույնիսկ Սուրբ երկրում ուխտավորներ կան:
-Իսկ Լոնդոն ոչ ոք չի գալիս, – ասաց Մորիսոնը, – ոչ դրա համար:
Դելորեսն ուշադրություն չդարձրեց նրան:
-Ուրեմն, դրանք անհետանում են, հա՞,- հարցրեց նա ուղեկցորդուհուն, – կինը խանութներից, թե թանգարանից վերադառնում է և տեսնում, որ սավանները չկան:
-Հենց այդպես, – ասաց ուղեկցորդուհին, – նա գնում է նախասրահ ու ասում, որ չգիտի, թե իր ամուսինն ուր է:
Դելորեսը ձեռքը դրեց Մորիսոնի թևին՝ ասես համոզվելու, որ նա իր տեղում է:
-Եվ որտե՞ղ է նա լինում:
-Պարզվում է՝ Երուսաղեմի համախտանիշ ունի: Փողոցի անկյունում է, հագին՝ միայն պատմուճան, այսինքն՝ սավաններ: Քարոզում է. սովորաբար բարի լինելու, Աստծուն հնազանդվելու մասին: Միմյանց սիրելու մասին:
-Եկե՛ք Երուսաղեմ և խելագարվե՛ք, – ասաց Մորիսոնը, – այդքան էլ լավ չի հնչում՝ որպես գովազդային կարգախոս:
Ուղեկցորդուհին խոժոռ հայացքով նայեց նրան.
-Դա, – ասաց նա հպարտորեն, ինչպես թվաց Մորիսոնին, – միակ տեղանքով պայմանավորված հոգեկան հիվանդությունն է: Եվ միակ հոգեկան հիվանդությունը, որը հեշտությամբ բուժվում է: Եվ գիտե՞ք՝ որն է բուժումը:
-Սավանները խլե՞լը:
Ուղեկցորդուհին տատանվեց: Հետո ժպտաց.
-Մոտ էիք: Հիվանդին տանում եք Երուսաղեմից, և նա միանգամից լավանում է:
-Բարի օր, – ասաց ճանապարհի վերջում կանգնած մարդը: Նրանք միմյանց բարևում էին արդեն տասնմեկ տարի, բայց Մորիսոնը դեռ գաղափար չուներ, թե ինչ էր այդ մարդու անունը:
-Մի քիչ սևացել ես: Արձակուրդ էիք մեկնել, հա՞:
-Երուսաղեմ, – ասաց Մորիսոնը:
-Օհո՜: Կյանքում չեմ գնա: Չես հասցնի աչքդ թարթես, կպայթեցնեն կամ կառևանգեն:
-Մեզ հետ նման բան չի պատահել, – ասաց Մորիսոնը:
-Դե՛, ամեն դեպքում: Տանն ավելի ապահով է, չէ՞:
Մորիսոնը տատանվեց: Հետո արագ-արագ վրա բերեց.
-Մենք երիտասարդական իջևանատան միջով իջանք ստորերկրյա․․․ ը…, – ճիշտ բառն էր փնտրում, – ավազան: Հերոդոտոսի ժամանակների: Անձրևի ջուրը պահեստավորում էին գետնի տակ, որ չգոլորշանա: Հարյուր տարի առաջ ինչ-որ մեկը թիավարում էր իր մակույկը ստորերկրյա Երուսաղեմով:
Կորած բառը պտտվում էր նրա գիտակցության խորքում, ինչպես ճեղքը բառարանում: Եռավանկ բառ էր, սկսվում էր ջ-ով. դա մի խուլ արձագանքող ստորգետնյա վայր էր, որտեղ ջուր են պահեստավորում:
-Հա՜…
-Ահա, – ասաց Մորիսոնը:
Հիթը կանաչ էր, նրբահյուս լանջերով պտույտ էր գործում` հատվելով կաղնիների և կեչիների, շագանակենիների և կաղամախիների հետ: Մորիսոնը պատկերացրեց մի իրականություն, որում Լոնդոնը մասնատված էր, որում Լոնդոնը մի քաղաք էր, որի դեմ խաչակրաց արշավանքներ էին իրականացվում, որը կորցնում էին և նորից գրավում, հետո նորից ու նորից կորցնում:
«Գուցե,- մտածեց նա,- դա խենթություն չէ: Գուցե ճեղքերն այնտեղ ուղղակի ավելի խորն են, կամ գուցե երկինքն այնտեղ այնքան բարակ է, որ կարող ես լսել, թե ինչպես է Աստված խոսում իր մարգարեների հետ: Բայց էլ որևէ մեկը կանգ չի առնում նրան լսելու համար»:
-Ջրամբա՜ր, – բարձր ասաց նա:
Հիթի կանաչը չոր ու ոսկեգույն տեսք ստացավ, իսկ տապն այրեց նրա մաշկը, ասես գազօջախի դուռը բացած լիներ: Տպավորություն էր, կարծես ինքը չէր հեռացել այնտեղից:
-Ոտքերս ցավում են, – ասում էր Դելորեսը: Հետո ասաց.
-Ես վերադառնում եմ հյուրանոց:
Ուղեկցորդուհին անհանգստացած կեցվածք ընդունեց:
-Ուղղակի ուզում եմ մի քիչ ոտքերս բարձրացնել, – ասաց Դելորեսը, – ինֆորմացիան շա՜տ շատ էր:
Նրանք անցնում էին մի խանութի կողքով, որի տեղում Քրիստոսը բանտարկվել էր: Խանութում հուշանվերներ ու գորգեր էին վաճառում:
-Ոտքերի լոգանք կկազմակերպեմ: Դուք երկուսդ շարունակեք առանց ինձ: Ինձ կվերցնեք ճաշից հետո:
Մորիսոնը կառարկեր, սակայն նրանք ուղեկցորդուհուն նախապես վարձել էին ողջ օրվա համար: Նա մուգ ու կոփված մաշկ ուներ և արտասովոր սպիտակ ժպիտ: Մորիսոնը նրան սրճարան ուղեկցեց:
-Հը՞, – հարցրեց նրան, – գործերը լա՞վ են:
-Զբոսաշրջիկները շատ չեն, – ասաց նա, – ինթիֆադայից ի վեր:
-Դելորեսը՝ կինս, միշտ ուզել է էստեղ գալ, տեսնել սուրբ վայրերը:
-Դրանք այնքան շատ են այստեղ: Ամեն հավատի տեր մարդու համար: Քրիստոնյա լինես, մուսուլման, թե հրեա: Սուրբ քաղաքը սուրբ քաղաք է բոլորի համար: Ողջ կյանքս այստեղ եմ ապրել:
-Երևի անհամբերությամբ սպասում եք, թե երբ է այս հարցը լուծվելու, – ասաց նա, – ըմ… Պաղեստինի հարցը… Քաղաքականությունը…
Ուղեկցորուհին թոթվեց ուսերը.
-Այդ ամենն էական չէ Երուսաղեմի համար, – ասաց նա, – մարդիկ գալիս են, մարդիկ հավատում են: Հետո սպանում են իրար՝ ապացուցելու, որ Աստված սիրում է իրենց:
-Լավ, – ասաց նա, – այդ դեպքում ի՞նչ լուծում կտայիք խնդրին:
Նա ժպտաց իր սպիտակափայլ ժպիտով.
-Երբեմն, – ասաց, – մտածում եմ, որ լավ կլիներ, եթե այն ռմբակոծվեր: Ռմբակոծվեր ու դառնար ռադիոակտիվ անապատ: Այդ ժամանակ ո՞վ կուզեր այն: Բայց հետո, մտածում եմ, նրանք միևնույն է այստեղ կգային՝ հավաքելու ռադիոակտիվ փոշին, որն իր մեջ գուցե կկրեր Ժայռի գմբեթի , կա՛մ Տաճարի , կա՛մ Խաչի ճանապարհին Քրիստոսի հենված պատի ատոմները: Մարդիկ կկռվեին թունավոր անապատի համար, եթե այդ անապատը Երուսաղեմը լիներ:
-Դուք այստեղ լավ չե՞ք զգում:
-Դուք պիտի ուրախ լինեք, որ այնտեղ, որտեղից եկել եք, Երուսաղեմ չկա: Ոչ ոք չի ուզում մասնատել Լոնդոնը: Ոչ ոք Լիվերփուլ չի գնում ուխտի: Ոչ մի մարգարե չի քայլել Բըրմինհըմում: Ձեր երկիրը չափազանց երիտասարդ է: Այն դեռ կանաչ է:
-Անգլիան երիտասարդ չէ:
-Այստեղ մարդիկ դեռ պայքարում են երկու հազար տարի առաջ կայացված որոշումների դեմ: Նրանք վիճում են այն մասին, թե ում է պատկանում այս քաղաքն արդեն ավելի քան երեք հազար տարի, այն պահից ի վեր, երբ Դավիթ թագավորն այն խլեց հեբուսացիներից:
Մորիսոնը խորտակվում էր Ժամանակի մեջ, զգում էր, թե ինչպես է այն իրեն փշուր-փշուր անում, ինչպես վերացնում էին հինավուրց անտառները՝ վերածելով դրանք նավթի:
Ուղեկցորդուհին հարցրեց.
-Երեխաներ ունե՞ք:
Հարցը զարմացրեց Մորիսոնին:
-Մենք երեխաներ ուզում էինք: Չստացվեց:
-Նա՝ Ձեր կինը, հրա՞շք է փնտրում: Որոշ մարդիկ երբեմն այդպես են անում:
-Նա… հավատում է, – ասաց Մորիսոնը: – Իսկ ես երբեք չեմ հավատացել: Բայց չէ, չեմ կարծում, թե հրաշք է փնտրում, – սուրճից մի կում արեց.
-Դե, ինչ, ․․․ ը.․., ամուսնացա՞ծ եք:
-Ես ամուսնուս կորցրել եմ:
-Ռմբակոծությու՞ն:
-Ի՞նչ:
-Ինչպե՞ս եք կորցրել Ձեր ամուսնուն:
-Ամերիկացի զբոսաշրջիկ էր՝ Սիեթլից:
-Օ՜:
Նրանք ավարտեցին սուրճը:
-Տեսնե՞նք` ինչ վիճակում են Ձեր կնոջ ոտքերը:
Մինչ նեղ փողոցով բարձրանում էին դեպի հյուրանոց, Մորիսոնն ասաց.
-Ես շատ միայնակ եմ: Աշխատում եմ մի մասնագիտությամբ, որը չեմ սիրում, տուն եմ գալիս կնոջս մոտ, որն ինձ սիրում է, բայց առանձնապես չի համակրում, և լինում են օրեր, երբ թվում է՝ ի վիճակի չեմ շարժվել, ու միակ բանը, որ ուզում եմ, այն է, որ ամբողջ աշխարհը գրողի ծոցը գնա:
Ուղեկցորդուհին գլխով արեց.
-Այո՛, բայց դուք Երուսաղեմում չեք ապրում:
Նա սպասեց նախասրահում, մինչ Մորիսոնը կբարձրանար իր սենյակը: Վերջինս բնավ չզարմացավ Դելորեսին ո՛չ ննջարանում, ո՛չ էլ փոքրիկ լոգարանում չգտնելով և դեռ առավոտյան անկողնու վրա եղած սավաններն այնտեղ չտեսնելով:
Մորիսոնի շունը կարող էր անվերջ զբոսնել Հիթում, բայց նա սկսում էր հոգնել, և թեթև անձրև էր մաղում: Նա հետ գնաց կանաչ աշխարհի միջով: «Կանաչ ու սիրուն աշխարհ է»,- մտածեց՝ իմանալով, որ դա, մեղմ ասած, այդպես չէր: Նրա գլուխն ասես աստիճաններից գլորված քարտադարակ լիներ, որի մեջ պահվող ողջ ինֆորմացիան խառնաշփոթ ու տակնուվրա էր եղած:
Նրանք Դելորեսին հանդիպեցին Վիա Դոլորոսա փողոցում: Նրա հագին սավան էր, ճիշտ է, բայց նա կենտրոնացած տեսք ուներ, ոչ խենթացած: Նա հանգիստ էր, մի տեսակ վախեցնող հանգիստ:
-Ամեն ինչ սեր է, – Դելորեսն ասում էր մարդկանց: – Ամեն ինչ Երուսաղեմ է: Աստված սեր է: Երուսաղեմը սեր է:
Մի զբոսաշրջիկ լուսանկարեց նրան, բայց տեղացիներն անտարբեր էին: Մորիսոնը ձեռքը դրեց նրա թևին.
-Դե լավ, սիրելի՛ս, – ասաց նա, – արի՛ տուն գնանք:
Դելորեսը նայեց նրան այնպես, կարծես չէր ճանաչում: Մորիսոնը խորհեց՝ տեսնես՝ ինչ էր Դելորեսը տեսնում: Դելորեսն ասաց.
-Մենք տանն ենք: Այստեղ աշխարհի պատերը բարակ են: Մենք կարող ենք լսել՝ ինչպես է Նա մեզ կանչում պատերի միջով: Լսի՛ր: Դու կարող ես լսել Նրան: Լսի՛ր:
Դելորեսը չվիճեց, անգամ չապստամբեց, երբ իրեն ուղեկցեցին ետ՝ հյուրանոց: Նա մարգարեի նման չէր: Նա նման էր երեսունն անց կնոջ, որի հագին բացի սավանից ուրիշ ոչինչ չկար: Մորիսոնին թվաց, թե գուցե իրենց ուղեկցորդուհին զվարճանում էր, բայց երբ նայեց նրան, լոկ անհանգստություն տեսավ:
Նրանք մեքենայով Երուսաղեմից մեկնեցին Թել Ավիվ, և արդեն ծովափին՝ իրենց հյուրանոցի դիմաց, գրեթե քսանչորս ժամ քնելուց հետո Դելորեսն ուշքի եկավ: Նա փոքր-ինչ շփոթված էր և շատ քիչ բան էր հիշում նախորդ օրվանից: Մորիսոնը փորձեց նրա հետ խոսել իր տեսածի և նրա ասածների մասին, բայց կանգ առավ, երբ հասկացավ, որ դրանով նրան վշտացնում է: Նրանք ձևացրին, թե ոչինչ տեղի չէր ունեցել, և այլևս դրա մասին չխոսեցին:
Մորիսոնը երբեմն մտածում էր՝ տեսնես ինչ էր կատարվում Դելորեսի գլխում այդ օրը, երբ նա լսել էր Աստծո ձայնը ոսկեգույն քարերի միջից, բայց իրականում նա ոչինչ չէր ուզում իմանալ: Լավ կլիներ՝ չիմանար:
«Հիվանդությունը տեղանքով է պայմանավորված: Հիվանդին տանում եք Երուսաղեմից և…», – նա խորհում էր, ինչպես վերջին օրերին խորհել էր հարյուր անգամ, թե արդյոք իրենք բավականաչափ հեռու էին:
Մորիսոնն ուրախ էր, որ իրենք վերադարձել էին Անգլիա, ուրախ էր, որ տանն էին, որտեղ Ժամանակն այնքան ուժեղ չէր, որ կարողանար մարդուն ջարդուփշուր ու շնչահեղձ անել, փոշիացնել:
Նա հետ քայլեց պողոտայով դեպի վեր, մաղող անձրևի տակով, անցավ մայթերի ծառերի, տների դիմացի խնամված այգիների, ամառային ծաղիկների ու սիզամարգերի կատարյալ կանաչի մոտով և ցուրտ զգաց:
Նա գիտեր, որ նախքան կթեքվեր անկյունով, նախքան կբացեր քամուց շրխկացող տան դուռը, Դելորեսը գնացած կլիներ:
Ինքը կհետևեր Դելորեսին: Եվ, մտածեց գրեթե ցնծալով, կգտներ նրան:
Այս անգամ ինքը կլսեր:
Թարգմանությունը անգլերենից՝ Նազենի Հովակիմյանի
